Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 37, Number 12, 1 December 2020 — He Moku, He Ahupua'a [ARTICLE]

He Moku, He Ahupua'a

j KA NAAUAO O NĀ KŪPUNA v > THE WISDOM 0F THE KŪPUNA f

Na Kalani Akana, Ph.ū. Ua hele ā kama'āina kākou me ka mana'o o ke "ahupua'a," he mahele 'āina nō ia e hoholo ana mai ke kuahiwi a i ke kai. Ua hō'ike 'ia e ka po'e Hawai'i he kūkohu manakia 'āina kēia no ka hānai 'ana i ke ola kanaka inā hānai a mālama 'ia ka 'āina. No laila, 'o ka ahupua'a he 'ōnaehana o ka ho'olako 'ana i nā kānaka. 'Oiai pēlā nō ka hapanui o nā ahupua'a, hoholo ia i uka a i kai, 'a'ole pēlā ke 'ano o nā ahupua'a a pau. E la'a, pa'a 'o Makawao i uka o Maui ma nā hene wai 'olu 0 Haleakalā, 'a'ohe komo 'ana pololei i kai. Aia ho'i kekahi mau ahupua'a ma Lāhaina - 'a'ohe kāhi komo 'ana pololei i ka waonahele. Ma muli o kēia 'ano kū'ē lula, ua no'ono'o hou kekahi mau 'ōiwi akamai e pili ana i kēia mana'o o ka "'ōnaehana ahupua'a." No'ono'o lākou, ua 'oi aku ka pono o ka ho'ohana 'ana i ka mana'o o ka "'ōnaehana moku."* Wahi a lākou po'e akeakamai, aia 'eono mau hi'ohi'ona o ka 'ōnaehana moku: 1. Ua kālai a ho'onohonoho ko kākou kūpuna i ka 'āina i mea e ho'ohana pono 'ia ai nā kumuwaiwai o ka uka, o ke kai. Penei ke kālai 'ana: moku, kalana, 'okana, ahupua'a, 'ili, mo'o, paukū, kīhāpai a me nā mahele mahi 'āina e like me ka mahina'ai a me ka māla. Ua 'ike laulā 'ia nō nā wahi kūpono no ke ulu pili, wauke, 'uala, kalo, a pēlā aku. 2. Ua mālama 'ia nā kaiaola like 'ole o ka moku ma nā kā'ei 'āina o ka wao ā hiki i ke kai. Holo kēia kā'ei mai kēlā ahupua'a 1 kēia ahupua'a, e.l. mai Hā'ena a i Kalihiwai ma ka moku o Halele'a, Kaua'i. 'Oko'a ka noho konohiki 'ana o nā ahupua'a me kona mau kaiaola e holo ana ana mai uka a i ke kai. 'Oko'a ka noho konohiki 'ana o ka moku me ka hoholo 'ana o nā kā'ei mai kēlā 'ao'ao, kēia

'ao'ao. He papa kū ke ahupua'a; he papa moe ka moku. 3. 'Oi aku ka ma'alahi o ka mālama 'ana i ka pū'uo o kēlā me kēia kumuwaiwai ma loko o ka moku ma muli o ho'okahi ahupua'a wale nō. 'O ka 'ānaeholo o Pu'uloa kekahi la'ana. Noho ka 'anae ma Pu'uloa holo'oko'a ma ka moku o 'Ewaa 'aolemaho'okahiahupua'a wale nō. No laila hiki i ke konohiki ke mālama ma o ho'okahi kapu i ka wā kūpono no nā ahupua'a a pau i loko o ka moku. 4. 'O ke kau kapu kekahi mea ho'ohana no ka mālama 'ana i nā kumuwaiwai. E la'a, ua kapu ka lawai'a 'ana i ka 'ōpelu ma ke kau wela no ka mea 'o ia ka manawa o ka pua i'a. 5. Kuapo ke kau kapu e like me ke kau kapu 'ōpelu, kau kapu aku. 'Oko'a ke kau kapu ma ka wā ola o ke kumuwaiwai e like me ke kapu ma luna o ka moi li'i (5 -8 kenimika) wale nō. A ua kau ke kapu ma luna o kekahi kumuwaiwai inā emi ka heluna o ka pū'uo, e la'a ka pū'uo ula. 6. Ho'ohana 'ia kekahi papahana loiloi no ka ho'onohonoho a ho'oponopono 'ana i nā kaiaola like 'ole o ka moku. Na kekahi 'aha e ho'oholo me kekahi 'ōnaehana mālama, ho'ōla, ho'omāhuahua i nā kumuwaiwai o ka 'āina a me ke kai. He papahana loiloi ku'una kēia no Moloka'i ka Heke. He mau mana'o hoihoi a mōakāka kēia 'ōnaehana moku. 'Oiai ua wehewehe 'ia e ka hui noi'i me ke ka'akālai o kēia au, ua kauka'i nō lākou ma ka 'ike ku'una o nā kūpuna. Ma'alahi ke ki'ina o ia 'aīikala ma ka pūnaewele. *The Moku System: Managing Biocultural Resources for Abundance within SocialEcological Regions in Hawai'i. (2018). Winter, K.B., Beamer, K., Vaughan, M.B., Friedlander, A.M., Kido, M„ Whitehead, A. N„ Akutagawa, M. K. H., Kurashima, N„ Lucas, M. P„ Nyberg, B.l