Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 39, Number 3, 1 March 2022 — Kapūkakī [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Kapūkakī

V KA NA'AUAO O NA KUPUNA V ^ ĪHE WISDOM OFTHE KŪPUNA *

He wahi pana kaulana 'o Kapūkakī ma ka mokupuni o O'ahu. Aia 'o ia ke noho nei ma ma ka 'ao'ao komohana o ke ahupua'a o Moanalua. A ma ka 'ao'ao 'Ewa o ia wahi 'o Kapūkakī, aia ke ahupua'a o Hālawa. Nui nā mo'olelo o Kapūkakī. Ma laila i ho'okūkū ai 'o Kāne lāua 'o Kanaloa i ka nou pōhaku 'ana. Ua hūhewa na'e kekahi pōhaku a i kā lāua 'imi 'ana ua loa'a nō ma Pili o Kahe. A 'o ia Pili o Kahe, ua lilo 'o ia, 'o ia ka palena komohana o 'Ewa a me ka palena hikina o Wai'anae. Ma "He kaao no Pikoiakaalala" 'o ia like nō nā palena o ka 'okana o 'Ewa, Kapūkakī me Pili o Kahe, i kāhea 'ia ai e ka mōī 'o Kākuhihewa. Ma ka mo'olelo o Keaomelemele na Moke Manu, ua hele lālani ka huaka'i po'e mo'o no Kuaihelani mai kā lākou pae 'ana ma Waialua i o Kapūkakī ā i Nu'uanu. Ua kapa 'ia kekahi pūnāwai i ke kahawai 'o Moanalua ma ka inoa o kekahi alaka'i mo'o, 'o Koleana ka inoa. Eia a'e kekahi mea hele e a'e. Ma 0 Kapūkakī i hele ai 'o Ka'ōpulupulu, ke kahuna nui no Waimea, O'ahu, i kona ho'omoe 'ana ma Waikīkī ma muli o ke kauoha a Kahahana. Ma ka mo'olelo o "Laukaieie," na Moke Manu 1 ho'ohana i ka inoa o "Kaleinakuuhane [Kaleinaka'uhane] o Kapukaki" ma ka mo'olelo huaka'i a Makanioe lāua 'o Lauka'ie'ie. Ua huli lāua i nā kumu waiwai o ka aina. Ma ka pūnāwai kaulana

'o Nāpeha a Kuali'i kahi ā lāua i ka'uka'u iki ai ma mua o ka pi'i 'ana i Kapūkakī. Ua ho'ohana 'o Nāmakahelu, ka mea oli kaulana o Moanalua, i ka hua olelo, "leinakauhane" no Kapūkakī kekahi. Wahi āna, aia nō kekahi leina 'uhane ma Kapūkakī i kona ho'omaopopo. Wahi a Malo, aia ka leina kokoke i ka heiau 'o Leilono a na McAllister i hō'ike i ua wahi ala 'o Leilono ma kāhi pālahalaha o nā pu'u lapa ma luna o Āliapa'akai. Ma ua leina ala aia ke kumu lā'au 'o "Ulu-o-Lei-walo." Ma laila i lele a komo ai ka 'uhane i ke ao 'aumākua e hui pū me nā 'ohana me ke kōkua o kekahi 'aumakua. Inā 'a'ohe 'auakua ma laila, e lele a hopu ka 'uhane i ka lālā mālo'o o ia kumu 'ulu a nalowale

'o ia iā Milu. I ka manawa o ka ma'i ahulau kolela o Honolulu, ua lawe mai nā kino kupapa'u i Kapūkakī e moe malie i "Ilina Aloha." Na S. Damon i hā'awi manawale'a a i ka aina a kapa i ka inoa no ka ilina. Ma mua, aia kēlā ilina ma kahi o nā wahi kū ka'a o ka hale pule a me ka haukapila ke kū nei i kēia mau lā. Ma ka Mahele 'Āina o 1848, ua hā'awi 'ia 'o Kapūkakī iā Kekūanao'a lāua 'o Kama'iku'i. 'O Kekūanao'a (Mataio) ke kiaaina o O'ahu i kēlā manawa a 'o Kama'iku'i, 'o ia 'o Grace K. Young Rooke, ka makuahine hānai o ka Mōīwahine 'o Emma. Ua lilo ka hapanui o Moanalua i kā Kekūanao'a keikikāne 'o Lota Kapuāiwa (Kamehameha V), he 9.045 'eka aina, a me kekahi apana nui, he 6,918 mau 'eka, iā William Sumner. Ua ili kā Lota aina iā Kamāli'iwahine Ke'elikōlani (Ruta) i ka makahiki 1872 a ili iho iā Kamāli'iwahine Pauahi ma ko Ruta hala 'ana ma 1873. Ma hope o ka hala 'ana o Pauahi ma 1884, ua ho'oili 'ia kā Pauahi aina iā S. Damon, kekahi hoa hana a C. Bihopa, ke kāne a Pauahi. Ma hope, ua lilo 'o Damon i kahu mālama waiwai o ka ho'oilina aina a Pauahi. Nui nā mo'olelo ma nā nūpepa o nā 1920 e pili ana i nā ulia o nā ka'a oto me nā mokokaila ma ke Alanui Kapūkakī. No laila, ma hope o nā ulia he nui ma kēlā ala kīke'eke'e, ua hā'awi 'ia he $72,000 ma 1923 e ka 'Aha olelo o ka Panalā'au 'o Hawai'i no ka ho'oponopono 'ana i ke alanui 'o Moanalua. He wahi pana 'i'o nō 'o Kapūkakī. 'A'ole pau nā mo'olelo akā no ka manawa, pīpī holo ka'ao. ■ Kalani Akana, Ph.D., is a kumu ofhula, oli and 'ōlelo Hawai'i, anda research analyst at the Office of Hawaiian Affairs. He has authored numerous articles on Indigenous ways ofknowing and doing.

To read this article in English,go to kawaiola.news.

He kilohana ma luna o Kapūkaki e nōnō ana iō Āliapa'akai. - Ki'i: Paul Emmert 1853-1859

0PV — Na Kalani Akana, PhD