Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 39, Number 9, 1 September 2022 — 'O ka 'lo: Kia'i Kilakila Maoli o ka 'Āina [ARTICLE+ILLUSTRATION]

'O ka 'lo: Kia'i Kilakila Maoli o ka 'Āina

V KA NA'AUAO O NA KUPUNA V ^ THE WISDOM OFTHE KŪPUNA *

Na Kalani Akana, Ph.ū. He manu hanohano ka 'io ke 'ike aku ma kona kīkahakaha 'ana ma ka lewa. Ua olelo 'ia e nā kūpuna "He 'io au, he manu i ka lewa lani" ma ka ha'i olelo 'ana e pili ana i nā ali'i ki'eki'e. 'A'ohe lua o nā manu ke hiki ke lele i luna keikei e like me ka 'io. Ua hiki i ka 'io ke 'ike i nā wahi like 'ole mai kāna ki'ena a kāhea 'ia 'o ia e Kepelino 'o ia ka-'io-nui-maka-lana-aumoku. A 'o ia ho'i ka inoa piha o ka mōī 'o Kamehameha IV, Ka'ionuimakalana'aumoku ('lolani). No laila, ua mahalo a hō'ihi 'ia ka 'io e nā Hawai'i. Wahi a ka makuahine 'ohana ('anakē) o Kawena Puku'i, 'o Pu'uheana ka inoa: He akua nui o 'Io, he akua kapu loa aohe hoopukapuka wale ia o ka inoa. O ke kino io ke kino nana hewa, nana pono. O kona kaulike ia, he hoopa'i ka hewa a he apono i ka pono. Ma kekahi pule kalanaola no Kamehameha ua oli 'ia e kekahi kahuna no Maui, "O wai ka eu o luna nei? O Io-uli o ka lani, o Io-ehu, o Io-mea." 'O kēia mau inoa 'io 'ekolu 'o ia nā 'epaki 'ekolu o ka ulu 'ana o ka 'io. He kinolau kēia manu 'io no Uli, kekahi o nā akua Hawai'i he 83 i helu 'ia e Kalākaua. Wahi a Puku'i, 'o 'Iomea ka mea 'ihi'ihi loa. He 'aumakua ka 'io no kekahi mau 'ohana. Wahi a Ahu'ena Taylor, he 'aumakua ka 'io no ka 'ohana Kamehameha. No ia kumu ka inoa 'o 'Iolani no Kamehameha IV. A ma muli o ua mōī nohea ua kapa 'ia ka hale ali'i 'o īolani a me ke kula 'o īolani. Ma mua, aia ke koleke 'o īolani ma Kaliu, Nu'uanu kāhi o ke kula ha'aha'a 'o HBA (Hawai'i Baptist Academy) ma ke alanui Bates. 'Oiai ua mahalo a hō'ihi 'ia ka 'io e nā kūpuna o kākou 'a'ole pēlā i kēia au hulihuli o kākou. Aia kekahi mau kānaka ke hana 'ino a kīpū nei i nā 'io. Aloha 'ino nō. 'O ko kākou kūpuna 'a'ole ho'i lākou i hana 'ino iki i ka 'io. Eia kekahi mo'olelo a Puku'i e pili ana i ka 'io a me kona kupunawahine. 'Oiai ua hopu 'ia kekahi 'io'io moa e kekahi 'io 'a'ole i hana 'ino ke kupuna

Aves HūWūiienses: The Birds ot the Sondwich lslonds, London. - Photo: Wilson, Scott B., and Evans, l. N., (1890-1899) i ka 'io. 'Ōlelo 'o Puku'i. "'A'ole 'o ia (ke kupuna) i kīpehi i pōhaku, 'a'ole i namunamu akā ua noho wale 'o ia, no'ono'o, a ho'opuka i mihi i ka 'io, olelo 'o ia penei, "E huikala mai e īo i ka hewa o ko'u waha. 'A'ole 'oe i hō'eha iki i kekahi o mākou a no mākou wale nō ka hewa. Ua olelo au ma mua na ka mo'opuna kēia mau 'io'io moa akā hele wale mai kekahi e hopu wale me ka noi 'ole. E huikala mai iā mākou e īo." Ma hope o kēlā, 'a'ole i ho'i mai ka 'io. 'A'ole i nemanema ho'i ke kupuna i ka 'io 'oiai ua 'ike e 'ia e ia na ka 'io i lawepio i ka 'io'io moa. No laila, e nānā hou kākou i nā olelo a Pu'uheana, ka 'ohana makuahine o Puku'i. Ua olelo 'o ia, "O ke kino io ke kino nana hewa, nana pono. 0 kona kaulike ia, he hoopa'i ka hewa a he apono 1 ka pono." I ka no'ono'o o nā kūpuna, na lākou po'e 'io ka ho'okaulike 'ana i nā waonāhele a me nā wahi a pau o Hawai'i. I loko o kekahi mele kahiko e pili ana i ka 'io, "'A'ohe akua nāna e a'e (i) ke kapu kuahiwi." Eia kekahi hou, ua olelo 'ia ho'i no ke ali'i, "He 'io au, 'a'ohe lālā kau 'ole." E hō'ihi hou kākou i ka 'io, he kia'i kilakila maoli 'o ia i ka aina. ■ Kalani Akana, Ph.D., is a kumu of hula, oli and 'ōlelo Hawai'i, and a research analyst at the Office of Hawaiian Affairs. He has authored numerous articles on Indigenous ways ofknowing and doing. To read this article in English, go to kawaiola.news.