Home Rula Repubalika, Volume I, Number 16, 15 March 1902 — Page 7

Page PDF (493.88 KB)

HOME RULA REPUBALIKA, POAONO, MARAKI 15, 1902.  7

 

HE MOOLELO KAAO HAWAII
NO
KELIIKAU O KAU.

                Ka Mano Kae'ae'a o Hawaii nana i hoonahoa a kaiehu aku i ke Aliiwahine Kaahupahau mailuna aku o ke kahua kaua ma ka nuku o Puuloa ma Ewa, Oahu, a nolaila keia olelo kaulana: "Mehameha Puuloa, ua make o Kaahupahau."
                I ka manawa a ke aliiwahine e oniu ae ai i kona kino nui me ka uhau anai kona hi'u iluna pono o ka ilikai, a naueue ae la ka papaku o lalo o ke kai a nahaha liilii na puko'a, a ke kope 'la kona mau ha-lo, lele liilii na mea apau o lalo, pouli pu i ka lepo, a he mea weliweli nui keia i na mano a pau e nana mai ana, aia hoi, o ka manawa no ia a Keliikau-o-Kau i nihi malie aku ai me ka palanehe a pili pu ma ke alo piko a me ka ha-lo akau o kona hoa paio a oia kona manawa i uwehe ae ai i kona mana a me kona mau papa niho wakawaka a komo pu aku la iloko o ka io o ke aliiwahine, a loaa pono ka opu, ke ake, a me na mea a pau o loko ku ae iwaho, a oia ka wa i hue pau ia mai ai na piha-a moe wai o uka, aia nae ke aliiwahine ke kupaka nei kona kino i o a ianei me ke kepa ana, aole nae he wahi mea a mahuheu iho o kahi ulu iki o Kau, no ka mea, ua pili loa oia iloko o ke alo o ke aliiwahine.
                Ia wa ike iho la o Keliikau-o-Kau e pilikia ana ke aliiwahine iaia maluna o ko laua kahua kaua, ua nalinali malie aku la oia ma ka api a kukai pu me ka waha, a ike oia e make ana ke aliiwahine me ka naue malie ana aku no ka manawa hope loa.
                Nolaila, i keia wa, ua hoomaha iho la Keliikau-o-Kau me ka nana pono aku i ke kino mano o kona hoa paio e hooipo la me ke alii o Maui me Olepau.
                I ka wa a na olepolepo o ke one a me ke kai, a me ke koko e pualena ana maluna o ka ilikai a mao ae, aia hoi, ua ikeia aku la ke kino mano o ke aliiwahine e waiho mai ana ua make loa. Ia wa ua hoi aku la kona kino makani a noho iluna  o kona luaui mama ponoi, oia hoi o Koihala.
                Ia wa, olelo aku la oia i ka ohana, "ua poino au!" Aia hoi na alina o na kiheahea koko a pau me na ulia poino ke hoike mai la maluna o ke kino o kona mama a he wa keia no ke kaumaha luuluu no ke aliiwahine i make maluna o kona o hana.
                I ka wa i make ai o ke kino mano o Kaahupahau, ua ikeia aku la o Keliikau-o-Kau i na mano alii a pau o na aoao a elua e poai puni ana me ka haaheo nui o ka lanakila, a he wa hoi ia no ka olioli nui o na mano a pau mahope ona.
                A oia ka wa o Keliikau-o-Kau i pane aku ai i na kiai o ke aliiwahine i make iaia, oia hoi o Kamoaana me Kahiuka:
                "Make ae la ka mea nona ka nuku o Puuloa a me ke Kaikuono o Ewa nei, owai hou mai?"
                Pane mai la na kamaaina: "Nui loa!"
                I ka pau ana o keia mau olelo, o keia no ka manawa i iho like mai ai na mano o Ewa ia Keliikau-o-Kau e alu like iaia, aia nae, ua lilo lakou i mea ole i ka malihini kuehu lepo o Kau me he puahiohio la, a o keia no ka wa a kahi hiapaiole o Kau i kuupau aku ai i kona  ikaika nui, aole ona lua e like ai. Ua hoomaka oia e nahu i na mano a hoolei i uka o ka aina maloo, mai Kalaekao, Kapuaikaula, Keanapuaa, Kamokuumeume, Aiea, Kalauao, Waimalu, Waiau, Waimano, na Manana elua, Waiawa, Hanapouli, Waipio, Waikele, Hoaeae, Honouliuli, Kalaeokahukua, Kanahunaopapio, Kepookala a me Puuloa.
                O kiea ka luku nui ana a Keliikau-o-Kau i na mano a pau o Ewa, ku ka pilau i uka o ka aina, a ma keia kaua ana i puka ai kela huaolelo kaulana e o nei, "Mehameha Puuloa ua make o Kaahupahau." A ma kona make ana i lilo ai oia i kino puko'a ma kahi e pili koke ana i Papio, aia hoi ia wahi ke huli pono mai la ma kela aoao mai o Honouliuli kona lua a hiki i keia la.
                Ma keia make ana o ke aliiwahine ia Keliikau-o-Kau, aia hoi, ma ia hope iho ua noho iho la he ahaolelo kuka na na mano alii a pau loa mawaena o na aoao elua, a ua hooholo lokahi lakou a pau me ka oluolu a me ka maluhia, oia hoi, aole e hana hou ia kekahi hakaka a kaua mawaena o lakou ma ia hope iho a hiki i ko lakou mau la hope, a aeia no hoi lakou e hele ma na kai a pau a puni keia pae moku.
                I ka holopono ana o keia manao o ua poe mano nei, ua noiia mai la kekahi mau mano alii o Kauai a me Niihau, o Keliikau-o-Kau imua o Kalani a me Kaneialehia, kona mau haku alii, a ua ae laua me ka manao kanalua ole no keia olelo noi a kekahi mau mano alii o Kauai, oiai ua ike laua, aole he pookela o na mano a pau e hoopapa aku ai i ke keiki o ke Kai Kauhaa a ka Malihini o Punaluu a me ka nalu hai o Kana, a he mea oiaio ua hookoia keia olelo.
                Mahope iho o keia papa leo ana o na poe mano a pau ua haawi ae la lakou i na aloha hope loa a huli hoi ko na mokupuni hikina, a huli hoi no hoi ko na mokupuni kaili la, a noho hoi ko Oahu nei poe mano, ma keia huakai hele a kahi eueu a kakou, aia oia ua hoopuniia e na mano alii a pau me ka hanohano nui, me ka loaa ole hoi o kahi mau hana kue, a pahola aku la keia mau mea a puni na pae moku. Haawi na mano i ko lakou mau anoai hope loa a hele o Keliikau-o-Kau i Kauai.
                Ia manawa ua hoomaka o Kaahupahau e haalele i ka nuku o Puuloa, he wa pokole loa ua oni malie ae la o Kalaeloa mamua o lakou, a i kona hala hope ana ae, aia lakou nei mawaho ponoi ae o Waianae, aole no i liuliu iho, ua hala hope ka lae o Kaena. O ka lae keia i like me ka manu ka lele a Hiiakaikapoliopele i oli aku ai ma ke kau penei:
                Lele Kaena me he manu la i ka malie,
                Me he Kahala la na ka uwa'u,
                Na pali o Nenelea.
(Aole i pau.)

NA OLELO HOOPILIPILI.

                Kuu luaui—O kau.
                Heaha ka i'a o ke kai i like me ka omole?
                He puhi omole.

                Elua mau elemakule i hiki aku imua o hookahi loio, olelo aku kekahi e kakau mai oe i palapala hooilina no kuu waiwai, hoole aku la kekahi elemakule aole me ke kakau, e palapala iho. Uumi ka aka o ka loio.

KA MOOLELO
O
NAPOLIONA KA NUI
KA PUNIPAKE MAU LAWELAWE KAUA ANA MA ITALIA, 1796-7.

                I ke kakahiaka mahope mai o kela lanakila ana ma Monetenote, ua hoouna aku la o Napoliona ia Aukeleau e lele kaua aku ia Milesimo; ia Masena hoi e lele kaua aku maluna o Dego, a na La Hape hoi e hoohana aku ia Bo-lu.
                Ua lilo ae la ia Masena na kiekiena o Biesetero ma ka winiwini o ka elau pu, a na La Hape hoi i kipaku aku i ke kenerala Aukekulia mai kona kahua aku, a hookaawale loa ia oia mai kona hookokoke hou ana mai me ka alihikaua Sadinia. Mamuli o keia mau lanakila ana i loaa ai he alahele maalahi i na koa Farani e korno aku ai ma na aina ma kela huli o Mauna Alepa.
                Ia Masena a me La Hape e hoauhee ana i na enemi, ua lilo ae la ia Aukeleau na ipuka o ke kulanakauhale o Milesimo a ua okiia aku la o Perovera me elua kaukani koa Aukekulia e hoomoana ana ma na kuahiwi o Kosaria mai kona launa elele ana mai me Koli. Maloko o kekahi kakela nahaha o Perovera i noho ai me kona mau koa me ke kali hoomanawanui ana e loaa aku kekahi mau kokua ana mai a Koli aku.
                Ia po ua hoea aku la o Napoliona i Milesimo, a i ke kakahiaka ae ua lele kaua ia aku la o Koli a hiki i kona nee hope ana a hiki i Siva. Ua hoao ikaika mai la o Perovera e pale i kona kulana, aka, aole loa e hiki, a mahope o ka lukuia ana a me ka lawe pio ia ana o kona man koa no lakou ka huina i hiki aku i ka umi tausani, ua haawi pio mai la oia i kana pahikaua ia Punipake, me iwakalua mau pukuniahi a me umikumamalima hae. Maluna o na Mauna Alepa i loaa aku ai i na Farani na lako kaua o na ano like ole he nui na koa Aukekulia i haalele iho ai mahope no ka hopuhopualulu maoli o ka lakou huakai hele.
                A oiai, aia o Dego maluna pono o na Mauna Alepa, ma ke ala hoi e hiki aku ai i Italia, ua loaa i na koa Farani he alanui maalahi loa e komo aku ai iloko o Italia, a okiia ae la ka launa elele ana mawaena o na koa Aukekulia a me na koa Sadinia, a ua loaa hoi ia Napoliona he kulana e hiki ai ke ulupa pakahi i kona  mau enemi. Ua hoomaopopo loa iho la o Bo-lu i ke kupilikii o kona kulana, nolaila, ua hoakoakoa hou ae la oia i na koa ikaika loa o kona mau puali, a ma ka wanaao o ka la 15 o Aperila, ua kaili hou aku la oia ia Dego mailoko aku o ka lima o na koa Farani.
                Aole nae i loihi ko Bo-lu hauoli ana no keia lanakila i loaa iaia, no ka mea, ua lele kaua hou aku la no o Napoliona maluna ona. No elua manawa a Napoliona i nee aku ai imua o na koa Aukekulia, aole nae oia i lanakila, aka, i ke kolu o ka manawa, ua ikeia aku la o Kose e puka aku ana mailoko aku o kona puali me kona  papale hulu e kau ana maluna o ka winiwini o kana pahikaua, a ua lilo hou ae la o Dego iloko o ka lima o na Farani.