Home Rula Repubalika, Volume I, Number 16, 15 March 1902 — HE MOOLELO KAAO HAWAII -NO- KELIIKAU O KAU. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII -NO- KELIIKAU O KAU.

Ka Mano Kae'ae'a o Hawaii nana i hoonahoa a kaiehu aku i ke Aliiwahine Kaahupahau mailuna aku o ke kahua kaua ma ka nuku o Puuloa ma Ewa, Oahu, a nolaila keia olelo kaulana: "Mehameha Puuloa, ua make o Kaahupahau"

I ka manawa a ke aliiwahine e oniu ae ai i kona kino nui me ka uhau anai kona hi'u iluna pono o ka ilikai, a naueue ae la ka papaku o lalo o ke kai a nahaha liilii na puko'a, a ke kope 'la kona mau ha-lo, lele liilii na mea apau o lalo, pouli pu i ka lepo, a he mea weliweli nui keia i na mano a pau e nana mai ana, aia hoi, o ka manawa no ia a Keliikau-o-Kau i nihi malie aku ai me ka palanehe a pili pu ma ke alo piko a me ka ha-lo akau o kona hoa paio, a oia kona manawa i uwehe ae ai i kona mana a me kona mau papa niho wakawaka a komo pu aku la iloko o ka io o ke aliiwahine, a loaa pono ka opu, ke ake, a me na mea a pau o loko ku ae iwaho, a oia ka wa i hue pau ia mai ai na piha-a moe wai o uka, aia nae ke aliiwahine ke kupaka nei kona kino i o a ianei me ke kepa ana, aole nae he wahi mea a mahuheu iho o kahi ulu iki o Kau no ka mea ua pili loa oia iloko o ke alo o ke aliiwahine. Ia wa ike iho la o Keliikau-o-Kau e pilikia ana ke aliiwahine iaia maluna o ko laua kahua kaua, ua nalinali malie aku la oia ma ka api a kukai pu me ka waha, a ike oia e make ana ke aliiwahine me ka naue malie ana aku no ka manawa hope loa. Nolaila, i keia wa, ua hoomaha iho la Keliikau-o-Kau me ka nana pono aku i ke kino mano o kona hoa paio e hooipo la me ke alii o Maui me Olepau. I ka wa a na olepolepo o ke one a me ke kai, a me ke koko e pualena ana maluna o ka ilikai a mao ae, aia hoi, ua ikeia aku la ke kino mano o ke aliiwahine e waiho mai ana ua make loa. Ia wa ua hoi aku la kona kino makani a noho iluna o kona luaui mama ponoi, oia hoi o Koihala. Ia wa, olelo aku la oia i ka ohana, "ua poina au!" Aia hoi na alina o na kiheahea koko a pau me na ulia poino ke hoike mai la maluna o ke kino o kona mama a he wa keia no ke kaumaha luuluu no ke aliiwahine i make maluna o kona o hana. I ka wa i make ai o ke kino mano o Kaahupahau, ua ikeia aku la o Keliikau-o-Kau i na mano alii a pau o na aoao a elua e poai puni ana me ka haaheo nui o ka lanakila, a he wa hoi ia no ka olioli nui o na mano a pau mahope ona. A oia ka wa o Keliikau-o-Kau i pane aku ai i na kiai o ke aliiwahine i make iaia, oia hoi o Kamoaana me Kahiuka: "Make ae la ka mea nona ka nuku o Puuloa a me ke Kaikuono o Ewa nei, owai hou mai?" pane mai la na kamaaina: "Nui loa!" I ka pau ana o keia mau olelo, o keia no ka manawa i iho like mai ai na mano o Ewa ia Keliikau-o-Kau e alu like iaia, aia nae, ua lilo lakou i mea ole i ka malihini kuehu lepo o Kau me he puahiohio la, a o

keia no ka wa a kahi hiapaiole o Kau i kuupau aku ai i kona ikaika nui,aole ona lua e like ai. Ua hoomaka oia e nahu i na mano a hoolei i uka o ka aina maloo, mai Kalaekao, Kapuaikaula, Keanapuaa, Kamokuumeume, Aiea, Kalauao, Waimalu, Waiau, Waimano, na Manana elua, Waiawa, Hanapouli, Waipio, Waikele, Hoaeae, Honouliuli Kalaeokahukua, Kanahunaopapio, Kepookala a me Puuloa. O keia ka luku nui ana a Keliikau-o-Kau i na mano a pau o Ewa, ku ka pilau i uka o ka aina, a ma keia kaua ana i puka ai keia huaolelo kaulana e o nei, "Mehameha Puuloa ua make o Kaahupahau." A ma kona make ana i lilo ai oia i kino puko'a ma kahi e pili koke ana i Papio, aia hoi ia wahi ke huli pono mai la ma kela aoao mai o Honouliuli kona lua a hiki i keia la. Ma keia make ana o ke aliiwahine ia Keliikau-o-Kau, aia hoi, ma ia hope iho ua noho iho la he ahaolelo kuka na na mano alii a pau loa mawaena o na aoao elua, a ua hooholo lokahi lakou a pau me ka oluolu a me ka maluhia, oia hoi, aole e hana hou ia kekahi hakaka a kaua mawaena o lakou ma ia hope iho a hiki i ko lakou mau la hope, a aeia no hoi lakou e hele ma na kai a pau a puni keia pae moku. I ka holopono ana o keia manao o ua poe mano nei, ua noiia mai la e kekahi mau mano alii o Kauai a me Niihau, o Keliikau-o-Kau imua o Kalani a me Kaneialehia, kona mau haku alii, a ua ae laua me ka manao kanalua ole no keia olelo noi a kekahi mau mano alii o Kauai, oiai ua ike laua, aole he pookela o na mano a pau e hoopapa aku ai i ke keiki o ke Kai Kauhaa a ka Malihini o Punaluu a me ka nalu hai o Kana, a he mea oiaio ua hookoia keia olelo. Mahope iho o keia papa leo ana o na poe mano a pau ua haawi ae la lakou i na aloha hope loa a huli hoi ko na mokupuni hikina, a huli hoi no hoi ko na mokupuni kaili la, a noho hoi ko Oahu nei poe mano, me ka huakai hele a kahi eueu a kakou, aia oia ua hoopuniia e na mano alii a pau me ka hanohano nui, me ka loaa ole hoi o kahi mau hana kue, a pahola aku la keia mau mea a puni na pae moku. Haawi na mano i ko lakou mau anoai hope loa a hele o Keliikau-o-Kau i Kauai. Ia manawa ua hoomaka o Kaahupahau e haalele i ka nuku o Puuloa, he wa pokole loa ua oni malie ae la o Kalaeloa mamua o lakou, a i kona hala hope ana ae, aia lakou nei mawaho ponoi ae o Waianae, aole no i liuliu iho, ua hala hope ka lae o Kaena. O ka lae keia i like me ka manu ka lele a Hiiakaikapoliopele i ola aku ai me ke kau penei: Lele Kaena me he manu la i ka malie, Me he Kahala la na ka uwa'u, Na pali o Nenelea. (Aole i pau.)