Ke Au Hou, Volume I, Number 12, 20 July 1910 — Kaao Hooniua Puuwal No KALELEALUAKA KE KAE'AE'A IHUPANI O KEAHUMOE—KA PUA I OILI MAILOKO MAI O NA KU'E MAKA-PALI O KAHOLOKUAIWA—KA HEKILI KU'I NEI NAKOLO ILOKO O IKUWA [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwal No KALELEALUAKA KE KAE'AE'A IHUPANI O KEAHUMOE—KA PUA I OILI MAILOKO MAI O NA KU'E MAKA-PALI O KAHOLOKUAIWA—KA HEKILI KU'I NEI NAKOLO ILOKO O IKUWA

MAHELE I.

Ka Hoa Pa-pa-le'alk'a o Poliaiiu a Paniwai o Lahuimalo — Ka Alana o KahikiiiauNAKA O KE ONB O MAEAEA —KR KUPUEU oka Waihalau o Waii.ua— A oka Puiii Olali o ke One Wali o Wa-li-o i Manokalanipo "Aole paha ia he leo ikuwa no ka make au e houpuupu niai nei e kuu hoa, lie olopihe hoolale laau hale ia no kaua. Oia pii ae auanei ia 0 lakou ala la a mahiki pono ae ka la, hoea inai ke alii o Kakuhiliewa i kahi o ke konohiki ana 1 o Kahauone ala, i ka uhuki awa no kaua, a nana 110 auanei e omae a mahanahana i ka la, kaakaalina wale kela ke mama iho." Ka-ua hou mai la no o Keinohooinanawanui nei me ka olelo ana aku ia Kalelealuaka: u Aoe nohoi oe e akahele mai i ke ano o kau kamailio ana, aole paha he pakele ana o kau kuko ina e loheia mai ana kau olelo e ke alii, he make wale no ko kaua ilaila. Oke kii ia mai no ia o kaua e na kanaka o Kakuhihewa a lawe ia aku e hoolei iloko o ka imu ahi, a i ole, kau ia ae īluna o ka lele i alana na ko iala akua na'i aina. Ehia ka hoi mea aloha oka ike ole i na maka o ka ohana, a pela hoi me ko kakou noho ana o nei wahi malihini makamaka ole." "Nawai e kau ia kaua ika lele? Aole paha ia o ka ke alii hana maikai ia kaua, a aole no hoi o ko kaua mau iwi ka mohai oia wahi me ke kaua ole mamua, pehea ke akua e maliu mai ai. Bia ke keiki o Kauai la ua makaukau, ua hele mai no me na lima, ua paa ka hope i ka malo, o ka hoa paio ka mea nana aku." Hooki iho la o Kalelealuaka i kana mau

olelo, a akaaka ac la me ka leo nui, aka, ua lilo keia i mea no Keinohoomanawanui e kaumaha loaai, aohe ona hilinai niai i keia mau olelo a kona hoa, o ko laua make wale no kana e noonoo mau ana, a kahe wale mai la no ka waimaka ma kona mau papalina me ka piha haalulu pu o kona kino. Hala loa ae la ka hauwalaau ana a ua |K>e kanaka nei ma ka huli mauka, aole nohoi i kana mai a ka nui launa ole o nei poe e kakai nei, o na kane no mamua a o na wahine aku no mahope me na keiki. O kekahi mau puulu aku hoi, he auna okoa 110 ko na kane, a he okoa no hoi ko na wahine puali me na pa-u hume kua uiahope, a pela nohoi me ko na keiki. Ma ke ano hoohaenae o ua Kalelealuaka nei, huli ae la ke alo iluna a nana i kaupoku o ka hale, a oia wale no ia e olelo ana iaia iho: "A, oia momoku ae no auanei ia o ua poe ala, a hoi hou aku, kukulu mai no i kuu mau hale a paa, kaha ae ka la, hoouna mai la ua o Kakuhihewa i ke kii. Aka, o ka'u no i makemake ai, nana ponoi no e kii mai la'u e auamo aku i kai, na ka lima alii, i hanohano au." Eia no ua o Keinohoomanawanui ke noho puai leo ole nei, no ka makau mai no keia i ke oolea loa o keia mau olelo, a nolaila, o kana wale no e kali ana o ka hoea mai o ka manawa e kii ia mai ai no ka hele aku i kahi o ke alii o Kakuhihewa. A loaa na mea apau a makaukau, hoi nui aku la ua poe nei kukulu i elua mau hale a f»a, kii ia aku la o Kakuhihewa e hele mai e nana, a i kona ike ana ua uiakaukau na mea apau, ua maemae, ua pono, kauoha ae la oia i& Maliu-

hanalno kona iUmuku no k« kii an* i* K*l«le> aluakn ma i uka o Kahalepohai, E hoalu iki iho kaua maanei e kuu hoahai* hai lau-olelo ia Maliuhanaino e kaukolo ala ma kc ala c hiki aku ai i kahi o Kalelealuaka e lualai ana i ka olu kohai oka uka, a e huli ae ka kaua kauiailio ana nia kela kakahiaka poniponi a ua Keinohoonianawanui nei e wa olelo ana rae kona hoa. Oiai no laua e kawelewele kanmilio ana, oili aku la ua Keinohoonianawanui nei iwaho a ike aku la i ke ku mai o ka laau palau a ke alii, ua hou ia a paa i ka honua, hookani ae la oia me ka leo nui i ko laua make: "E! auhea olua? Mea a hala ka'u olelo, e make ana kakou i ka ianei kuko haakoi ke lohe ia, eia ka ua lolie io ia no. Aole no nae o wau, he maikai wale no ka'u kuko, pakele no au; o oe 110 o ka mea kuko ino.'' Ke noke aku la hoi o Kalelealuaka i ka akaaka me ka olelo pu ana aku, e akahele ka olelo aoie e pupuahulu, no ka mea, aohe pilikia, aka, aohe oiala kanahai niai, oiai Ua luuluu Hanalei i ka ua nui, Kaumaha i ka noe o Alakai. Pela wale iho la no oia i noho ai a hiki i ka hoea ana aku o Maliuhanaino ka ilamuku o Kakuhihewa ame na kanaka, no ke kii ana aku a manele mai ia Kaleleaiuaka ma elike me ke kauoha a ke alii. I ka hiki ana aku o ua Maliuhanaino nei o Keinohoomanawanui kai ike mua mai iaia, a pa aku la ka hua ninau a ua ilamuku ala: "O oe o Kalelealuakai" Hoole mai la kela me ka olelo pu ana mai, "ina ae no iloko ua kanaka kuko ino nei.'' Kahea aku la ua Maliuhanaino nei, "e puka mai oe iwaho nei e Kalelealuaka." Aole nae o iala i liele mai, kipaku mai la kela ia Kaluhe iwaho, aka, hoololohe iho la o Kaluhe e noho no iloko, oia no ka wa a Kalelealuaka i hopu mai ai ma ka hope a kiola mai la iwaho me he wahi opala ala. I ke ala ana ae o Kaluhe a kupono iluna, ua ninau koke inai la o Maliuhanaino, "0 oe o Kalelealuaka?"

No ko ianei makaa hoi i k» mak§ tlikt no me Keinohoomanaw*nui, ua pant aku la k«ia, "Aole owau, ina aku no la iloko." Kaheaia aku la o Kaleloaluaka e hemo niai iwaho, a ua puka mai la nohoi kela aku ana iwaho, a o Keinohoomanawanui hoi ke pipika wale ae la no oia nia ka paia, ua hele a piha i ka inakau nie ka manao loa e make ana o Kalelealuaka. Ninau hou mai la ua ilamuku nei o Kakuhihewa, ina oia o Kalelealuaka. Ae aku la no hoi keia me ka olelo ana. "Ae, owau ia." Alaila, o ka wa ia o ua ilamuku nei i nana pono mai ai, mai luna o ka piko o ke poo kana nana ana a hoea iialo i na wawae, a niftil«.ln mai nohoi ka pii hou ana o na maka a kau aheahe i na poohiwi, a kioia nohoi mahope oke kikala, a ke hoohihi wale ala no oia i ko ianei mau hiohiona makalei, oia no oe la ke nana aku o ka mea— Ua lohi lima ia ke alo o na pali, Ka lamalama uia o ke kino o ka laau. I ka pau ana o ke kilohi ana a ua o Maliuhanaino i na lihilihi makanoe o Luluupali, pane aku la oia: "Auhea oc, i kii mai la au ia oe, a ia oukou no apau e iho i kahi o ke alii o Kakuhihewa, eia ka manele la, a eia aku o lakou ala ka poe na lakou e hapai aku ia oukou. Oia, ina kakou.'' Pane aku la ua Kalelealuaka nei: "Auhea oe, e ka ilamuku o ke alii; ma ka wawae no kakou e kuoe aku ai, maniua aku no oukou a na'u nohoi ia e iho aku mahope. O ka'u nae hoi ia oukou, pono 110 i ka hele, mai alawa iki kekahi o oukou i liope nei, alawa no make i ke kanawai ai popolo o makou.'' Ae mai la nohoi iakou ala a hoomaka nui ' aku la e iho, oiai nae lakou ala e iho ana no kai 0 Puuloa, aia ua Kalelealuaka nei ke lele ala 1 Kuaikua, he wahi keia aia ika uka o Halemano, a he kiowai kapu ko ia wahi, aia wale no a he poe pili auau īa ia wai a ke kupua i hunakele a\. O ke kumu o keia lele ana ona ia wahi i i ka auau, i mea e hoomaem&e ai iaia mamua o

kona pili ana aku me na kaikainnhine a Kakuhihewa, oiai ua nui maoli ka lepo o na kalina uwala i ka ua hana o ka mahiai mau, aohe wahi auau wai iki. I lawa no i ua Kalelealuaka nei a ku i ka pa-a honua, i ua uka iu ano ala <» Haleinauo, o ka wa no ia ona i kapakapa ae ai i ke akua ona ame na aumakua, mai ka hulilau a ka hulilau, mai ka paa iluna a ka paa ilalo, e akoakoa mai no ke oki ana i ka omaka o ke keiki Kauai. Pau 110 ia mau mapuna ulelo kanaenae, o k» paapaaina iho la n<» ia o ka leo o ka hekili, olapa ke alii. a hoonaue nolioi ke olai. A oiai keia mau hoailona e hoike ana i ka moku <» Oahu a Lua nei, aia pu no ia mau ouli hookalii ke hoike ala ma ka mokvij>uni o Kauai a Kamawaelualani, ke paapaaina ala ka pohaku iluna o ke kuahiwi o Waialeale, ke lioonaue ia ala ke kuuiu o Haupu, a ke h<>okujMkipiki-o ia ala na mapuna wai lana malie o Wailua a a'e i na ku'emakapali o Kalanipuu. Ke ike ala o Kaopele i keia mau mea apau a ke aiwaiwa, oia kona wa i liuli ae ai a nana aku la i na kahoaka lani, a kaeua ae la ua keiki la o na pali ku'i ae o Kaholokuaiwa anie ka ulu niu au i ke kai o Pakaalana: "A—ha—ha! moku aku la ka omaka o ka ihu o kuu keiki. Ike iho la 110 ou mau kupuna ia oe, eia la ke oni nei ka piko o Waialeale. pii ka wai i kumupali. Aoe e nele ka ike he onina na ka lala kamahele, lie pua no ka naele, a o kahi nohoi o ka mea kupuna la, aolie luhi, na ka lima makani ka hana a maemae. Hokai no hoi ua mamo a ke akua la, pii no a na alii aimoku." He mea oiaio loa keia a Kaopele e kamailio nei, he lima makani ka mea nana i oki ka omaka o ka ihu o Kalelealuka, a o ka nalu wale 110 koe aole i hemo, oia hoi, aole'he koko i kahe ma keia lele ana o ka alualu. He kupanaha ka hana ana a na poe kinowailua. Ina nohoi paha i eieu mua ko Kauai mau ui, ina nohoi ua pau mua ia pilikia. O ka mea kakau kekahi e hoike ae maanei aia he nui wale o na keiki ana i ike ai ua oki kupanahaia ko lakou mau omaka i ka po me ka maopopo ole, a ua oleloia na na poe pili o ka

po i hana pela. He mea oiaio paha keia, aole paha, koe aku ia. Iko Kauai keiki wale ae la nohoi kakou e ike nei i keia ano. Nolaila, i ka pau ana o keia mau kahoahoa ana a ua Kalelealuaka nei, a ike ia kela mau ouli ae la, o ka wa no ia i apahu pu ia ae ai o ka omaka o ua kaeaea nei e kekahi popo ahi uwila i kona wa e ku ana iloko o ua kiowai kapu la. A o ka wai i hooinaemaeia ai o ua Kalelealuaka nei, ke holomoku la nia na kahawai, hoomaemae iho la keia iaia nei a pau a maikai, hoi ae la keia a kapa, aahu ih«> la keia i na wahi aahu kupono no ka hele ana aku e ike i ke alo alii o Kakuhihewa ia ahiahi. Hao mai la kela i a [wli kc kua a mahina ke alo, hokai nohoi ua ku a ke kanaka maikai, aohe puu aohe kee. Pau keia mau lino ana aua Kalelealuaka nei, ake ike io aku no, he ui maoli no e hiki ole ai i kekahi eu o ka aoao palupalu ke kupaa iho, ke kokoke mai ma ko ia nei aoao. Lele hou mai la oia a ku ana mahope o Kaluhe, oiai oia o lakou ka mea mahope loa e iho nei no kahi o Kakuhihewa, eia keia wahi a lakou e hele nei i Punahawele, i lohi loa lakou i ka apa loa o Maliuhanaino, no ka mea, he oopa. Mamuli o keia ano hele nawele loa a lakou, piha loa iho la o Kalelealuaka i ka nauki no ka lolii loa, oiai, oka po wale aku np koe, aka, ke pili aku la nae lioi lakou i Puukuua, he wahi kualono pali ia. O ka wa no ia a ua Kalelealuaka nei i lalau iho ai i ua wahioopa.nei ame kekalii mau kanaka nia kekahi lima, o na hoa nolio nohoi ona ame kekalii kanaka ma kekahi lima ona, a lele aku la no kai o Puuloa. (E hoomauia aku ana.)

— ——- : % hoomanao mai oukou e ka poe heluhelu o Kk Au llou, i ka pule elua o lulai e hoouna mai ai ike kauoha hoomau aku ika pepa. Ia manawa pu no hoi, ua makemakeia oukou e hoouna mai i ke ola oka pepa. E hamama ana ka makou Buke inoa, a hiki i ka pule mua o Aukake; mahope aku oia manawa, aole e loaa aku ana ka pepa me ka * loaa mua ole mai oke ola. Oko makou rula keia, a e hoomanao mai oukou.