Ke Au Hou, Volume I, Number 27, 2 November 1910 — Kaao Hooniua Puuwai No KALELEALUAKA KE KAE'AE'A IHUPANI O KEAHUMOE-KA PUA I OILI MAILOKO MAI O NA KU'E-MAKA-PALI O KAHOLOKUAIWA-KA HEKILI KU'I NEI NAKOLO ILOKO O IKUWA [ARTICLE]

Kaao Hooniua Puuwai No KALELEALUAKA KE KAE'AE'A IHUPANI O KEAHUMOE-KA PUA I OILI MAILOKO MAI O NA KU'E-MAKA-PALI O KAHOLOKUAIWA-KA HEKILI KU'I NEI NAKOLO ILOKO O IKUWA

MAIIELE I. Ka Hoa Pa-pa-le'ale'a o Poliaiiu a Paniwai o Lahuimalo— Ka Alana o KaiiikihauNAKA O KE ONK O MAEAEA —Kll KUPUEU oka Waihalau o Wailua—A oka Puhi Olali o ke One Wali o Wa-li-o i Manokalanipo Oiai mahope iho o T?a pau ana o keia kaua hope iho la oia no ka wa o ua Kalelealuaka nei a kakou i huli hoi ai iluna o Ualakaa no ke kii ana ia Maliuhanaino, eia nae ua pii.pono aku la oia ma ke alo aka nei o Ualakaa me kona ike ole eia ke kiu a Kapueonūiokona mr. ia wahi ama ka ulia i hooku'i ai laua, oiai kela e hoopue inalie mai ana. A inamuli o ko iala ulia laki ua hihia ia ae la ko laua hookui ana, a hahai aku la ua Kalelealuaka nei i keia moolelo palau ana ma ka inoa i hai mua ia ae nei ame na moolelo no apau, a e ake ana oia no ka lilo a pau loa ona koa o Kakuhihewa i ka lukuia eia. Ua hai pu aku la oia e ake ana e loaa na konohiki o Kakuhihewa i hookaha ai i kaila ai e make laua; alaila, pau kona nini, a hoopau i nei mau hana luku ana i na koa o Kakuhihewa, ama ia wahi like Jaua i kuka ai ina mea apau a haawi aku la i ke aloha iua kiu ala a KapueOnuiokona e hoi a naawi aku ike alolia i kona alii. Mamuli o keia lono i lawe ia aku ai a imua o Kapueonuiokona, lioolale koke iho la oia i ke kauolia e kii i ua kahu nei oua i kai o Kualakai e hiki aku me na hooia kupono, oiai keia koa e hoopahaohao nei i na aoao a elua, a me ka hooia ana aku a ua pukaua nei ona ia laua i hui ai, e paa ana no oia he mahiole a me ka ahuula, a e kau ana no na ohu iluna e laa ke

Kaunaoa a me ka hinahina, pakela puni loa o Kapueonuiokona. Nolaila, i ka hiki io ana aka o ua kahu alii nei ona mamuli o ke kii ia ana, a i ka ui ia mai hoi o ka oiaio e like me ka ke kiu hoike, ua ae aku la no hoi keia, e hooia ana i na mea apau loa, a oiai he lako no ua kahu nei o Kapueonuiokona ala i ka ahuula a me ka mahiole, a he nui a manuunuu maoli ia mau mea iaia, pela no hoi oia i maka'u ole ai i ka hoopunipuni i kona wa i ninau ia aku ai. I ka maopopo ana o keia mau mea apau loa oia no ka wa i pane mai ai o ua Kapueonniokona ala, ina no paha au i mahui iki e nau no nei mau liana ina ua hoouna mua aku la hoi au i ke kii ia oe, aole hoi e hihi ua hala loa ka manawa, Papa aku la nae ua Kahinaulumahie nei e hoomeamea wale ailio i wahi e puni io mai ai o ua Kapueonuiokona nei, a lilo hoi oia i mea punahele a i kanaka nui hoi imaa o uaaloalii la. Ua pane mai la o KapueonuiOkona, e hoihoi aku i ka ohana a noho pu aku lakou, no ka hoolale ana aku i ke kaua hou; aka, hoomaka aku Ia ua Kahinaulumahie nei e palepale me ka olelo ana aku, e hookuu mai no oei ke kanaka pela, a ka la o ka hana owau no ke hiki mai a hana ma kou aoao, me ko'u hoohuoi ole ia, a ua ku apuni loa iho la ua Kapueonuiokona nei. Oiai ua ike ae nei no kakou apau i ka mea ofaio; nolaila, e waiho malie 110 kakou ia lakou pela o apa ana i ka lakou, a hookolo malie ae lioi kakou mahōpe o ka meheu o ka hiapaiole nom ka la ola o Kalelealuaka; oiai, he mau palau wale no nei o hoopuhili ia nei o Kapueonuiokona. A e huli liou ae kakou a kamailio no ka huakai a ka elele i ke aloalii o Kakuhihewa, oiai i ua elele alii ala e nolio ana, a i ke'lii hoi e noho hakanu ana, oia no ka wa a ka pukaua Maliuhanaino i

pane mai ai i ke'lii: "Auhea oe e kalani, na'u e pane ke ka elii a nau hoi ia e hooia mai a hoole paha, oiai, he elua no pane no keia hana, o ko noho malie no e ke'lii, a i ole o ka hookomo hou aku no i kou mru makaainana i ke kaua." lfttli aeja ua alii nei a pane aku la i ka elele: *'Ke ae nei au i ka ianei olelo, a ke waiho aku nei au i na'Mea apau loa nana e pane, a o kana uiau mea apau e pane aku ai ia oe oia ka'u e apono aku ai, oia owau iho la no ia, aole hou aku ma o aku ona." Nolaila, pane mai la ua walii Maliuhanaino nei: "He hookahi 110 a'u pane e waiho aku nei ia oe, a oia no hoi kau e hoi aku ai a lioike i kou alii, oia keia, e hoi oe a hoike aku ia Kiapueonuiokona, ua hoole mai nei o kalani alii Kakuhihewa i kau noi o ka noho kanaka mai, a ua olelo mai nei, e hoomau aku no i ke kaua ana a hiki ika hopena. A ka~ loaa ana oka noho maluhia ana, aia no ia iloko o ka ikaika me na mea kaua, o ka hanohano aia pu iloko olaiīa, a mai huna iki 6e i na mea apau loa e olelo ia aku nei ia oe, ao ka oiaio iho la no ia ona olelo a ke'lii aole hou aku." Ika hooki ana iho o ka Haliuhanaino olelo oia uo ka wa i puana koke mai ai o Kakuhihewa, ,( aa lohe mai la no oe eka elele alii ika olelo, aua hai mua iho nei hoi au ia oe, o kana e pane ai o wau iho la no ia, pela au e hooia aku nei ia oe, a, aole hoi he olelo hou ana akū i koe, ua pau ae la a o kau no hoi ia e hoi aku ai a hai aku i ke'lii. Ku ae la ua elele nei a Kapueonuiokona a hoi aku la, a iaia i hiki aku ai, me ka hauoii nui ke alii Kapueonuiokona i mahamaha mai ai i kana elele me ke ake nui Ipa e lohe pono i ka pane mai kana elele aku, epela oia i ake loa mai ai. Ninau aku la ke'lii: "Pehea . mai nei kau huakei?" "Eia ka pane la, aole nae na ke'Ui na kahi hanunu; a ua hooia mai no nae ua alii ala, okana mau olelo no e olelo mai ai ia'u o kana no ia e apoao mai ai, apela no au i manao ai na ke'lii no ia pane." "Oliana," wahi a Kapueonuiokona, me ke ake nui e lohe pono. A eia ka olelo e ke'lii. "Aole he ae o ke'lii e noho kuikahi olua, a e hoopau hoi i ke kaua, o ka mea o oliia e lanakila ana me ka ikaika o na mea kaua oia ka mea e loaa ai o ka maluhia, oia mai nei ka pane a ke'lii Kakuhihewa, a ina he olelo hou kau e ke'lii, alaila, e lawe hou aku au."

"Ua loaa ka olelo, ua poha mai la ka pane, alia nae hoi a maopopo na mea apau loa, oiai, aole i oluolu pono iho ia maluhiluhi oia hele ana aku nei o keia loa, e hooluolu iki iho hoi oe a kuu iho ka luhi apau ka maopaopa; alaila oe lawe hou i ka olelo, akahi ka hoi ka hai ole mai la a aloha ole iho la i ke kanaka.'' | I ka liala ana o kekahi mau anahulu a ia Kakahihewa hoi e lualai ana i ka la'i o ke awa lau o Puuloa me kona pukaua kahi uku iki hoonahoa Maliuhanaino, aia hoi, hoeahou aku laka elele a Kapueonuiokoaa, a ku ana imua o Kakuhihewa me kona 'pukaua Maliuhanaino. Bāi aku la ua elele ala, "1 hoouna ia mai la aa e hai aku ia oe e ke'lii, e hoomakaukau oe i ke kaua o ka la apopo, aia ke kaūa la i Kahapaakai, i Nuuanu." I ka pau ana no o keia mau olelo a ka eiele o ko iala pe'a ae la 110 ia hoi ana. I ka hala ana aku o ka elele a Kapueonuiokona, huli ae. la o Kakuhiliewa a haawi aku la i ke kauoha ia Maliuhanaino, e hooponopono i na papakaua ma kona ano he pukauanui, o ka hele 110 hoi ia a kolili ka la i ka ilikai o ka hoomaka iho la no ia o ua Maliuhanaino nei i ka hele no kahi o ke kaua i ha'iia mai ai. 0 ka moe hoi ia 0 na mea apau a i ka hiki ana i ka manawa kupono 0 ka eu ae la no ia o ' Vnea apau a hele aku Ia 110 kahi o ka hana I kauoha ia aku ai, i ka ao ioa ana ae aia.o Maiiuhanaino ke kupao'i ala me kona pualikoa i ke-alftnui, kauluwela ke kaia 1 kau a mea i ka nui o na koa. I ko ao ana ae hoi, puoho ae la ko Kaleleluaka hiamoe a pakii iho la ke alo ilalo, a kani iho la ke u me ka helelei pu ana iho o ka waimaka; oiai no na wahine e naua mai ana i ka ia nei apa aku. A kikaho mai la ka pane a ka wahine makoa me ka olelo ana mai: "Heaha iho la ia au i kani iho la ke u? A hē waimaka helelei aha hoi keia e ke kane? " Pane aku la o Kalelealuaka: "Ka! E hoomanao ae ana au ia olua, malia paha o ko kakou ai like aua ae no paha keia i nei la, a kaawale ae kakou; oiai, ke halialia e wale mai la no ia'u ia luau ano, oiai lioi, ke hele uiai nei ke aloha o na makua a halehale i kuu manawa, me he ala e kono mai ana ia'u e hoi aku e pili. Nolaila, o ka'u noi no ia olua e uhaele like ae kakou e ai i nei la, oiai, 0 olua wale no ia e ai nei, aole hoi o'u hele iki aku e ai pu me olua raai ko kakou hui

ana a hiki i nei la, oiai, o ka awa wale iho la no ka'a ai eai nei a olua e ike mai nei, hala ae ana na po a nalo ae ana ua ao, pela wale iho la no kakou e noho pu nei. A eia nae hoi ka'u kauoha ia ohia, a i hele kakou e ai, alaila, eai malie no hoi olua i ko olua hale, apela no hoi au i ko'u hale me na ilio a kakou. Mai hoi e mai olua i ka hale nei o kakou a kahea aku au ia olua. E hoolohe pono loa olua i keia kauoha a'u ia olua." Aoko na wahine ae like mai la no hoi ia, a pnka aku la no hoi laua ala hele bo ko laua ala halau hale, a mio iho la no hoi keia ko ianei haleI hoea aku ko ianei hana i kona hale, e noho mai ana o Kalulie, pane koke aku la noua Kalelej. aluaka nei a kakou me ka alawiki ana aku, oiai, ke ake loa ala oia e kaawale koke aku mai ka maka aku o na wahine, i maopopo ai iaia ke ano o kana mea e hana ai: "Auhea oe e Kaluhe, o ka'u kaueha paa ia oe, 6 hoolohe loa oe a hiki i ko'u hoi ana mai, a mai hele iki no hoi oe a haalele i ka hale nei, aole pu no hoi oe e hai iki ua hele au, a e makaala no hoi oe ma iia ano apau o ike ia auanei hoi kaua, ako ole auanei hoi ka'u mea i makemake nui ai e hana." Pane mai Ia o Kali;he: ' Alaila, heaha kau hana i makemake ai na'u e hana aku ai?" "O ka'u hana i makemake ai ia oe, e noho malie oe ika hale nei me na ilio nei, a mai.hookuukuu iki no hoi oe i na ilio, a o, kau hana a'u i m«komake ai, e hoohaehae oe ia laua nei- i mau ke aoa ana, a i manao mau mai no a'u mau wahine eia no au i kauhale nei kahi i noho ai; alaila, aohe laua ala e hoohuoi, a e noh'o inalie no hoi oe a hoi mai au." X lawa no apau keia mau a'oa'o ana a Kalelealuakai ua wahi Kaluhe nei, o ko iala oili aku la no ia a hoomaka aku la e lele a hiki i Kapapakolea, apa ana ke kua o kahi oopa i ke pa'i; a i huli ae ka hana oua wahi Maliuhanaino nei, ua ike ae la oia me ka maopopo pono. Oka hunona ka keia a ke'lii, oia kana e ike nei, aohe he wa e hoohewahewa ai oia noaeao. - Aka nae, o keia mau mea aua wahi pukaua fjei o Kakuhihewa e hoomaopopo nei o ka hunona a ke'lii, eia nae, e lilo ana no ia i mea nana e hoo puWli ai i ua>*hiJMaUuhamtyo nei l o.kaiakia manu.

Huhuhui ae laua n«i i keia wahi, pai koke aku la no ua alelealuaka nei ike ano ninau keekolohe e hoopuKili ai i kahi pukaua kupao'i 05 Kakohihewa. "Ē hele ana kau huakai o kakahiaka i hea e kupao'i nei?" "I ke kaua a Kapueonuiokona me &akuhlhewa," wahi a ua Maliuhanaino nei. "Kaua, a ihea e hooili ai ke kaua?" "I ke Kahapaakai i ke kaweluholu o Nuuanu," wahi a Maliuhanaino. "A heaha kou kuleana o ke ake au eW& iiaila me kena ki-na no ou?" "Owau ka pukaua o Kakuhihewa, •he kilo hoi no kona mau pualikoa, a oia ko'u kumu la e ake nei e hiki -koke aktt mamua oka hoomaka ana mai ona hana o keia la, aka, auhea nae h<»i ke kuleana e hiki koke aku ai r au no hoi e ike mai la, alaa no hoi la." . "I ke kupanaha no paha o ka alii i ke koho ana a i kanaka ki-na iho la ka pukaua, aole no hoi e hoonoho ia ka poe o kena ano e noho i kauhale, a o ka. poe ki-na ole ke heouna i kena hana, hoohilahila no hoi ka manao ana oko oukou alii a o ke ano iho la kēia o kanaka e hoo- „ unauna ai i kahi nui o ka hana." u No ka hilinai mai no hoi o k'a'u alii ika pololei 6 ka'u hoike aole hoi he wahawai wale aku i ke'lii, pela iho la au i hoouna ia ai e paa i keia kulana, e like no hoi me kau e ike mai la e ka ui la. A oia iho la no ke kumu nui, ahe hana h<*i keia na'u i alo me ka hoomanawanui a kua kamaaina maoli no hoi i ka alo mau ana iloko ake kahua kaua a ko'u alii e haawi mau mai ai i kana inahalo ana ia'u." Aole i f>au. ,