Ke Au Hou, Volume II, Number 4, 25 January 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII—KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII—KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kakauia e Ka Ohu Haaseo i na Kuahiwi Eleolu.]

MAHELE II Ka Huli Hoi ana o ka Huakai Makaikai no Hawaii Nui Akea—Hakaka Hou o KaEHUIKIMANOOPUULOA ME NA OLALI o Moana-wai-ke-oo iPau ae la ka laua nei kamailio ana no na malihini, hoi aku la keia a mua o kona mau hoa hele a hahai aku la i na mea apau a laua i kamakamailio ai, a i ka lohe ana o lakou, he mea e ko lakou olioli no keia hookuu koke ia ana mai e ko lakou kamaaina maikai, e ike koke aku i na kaiaulu aloha o ka aina hanau. Eia nae, pane aku la o Kepanila i kona mau hoahele: "I ko'u manao, e hoopanee ka hoi o kakou a la apopo, oiai, iia maopopo mai la nohoi ko kakou hoi e hoi ana, a e hoaumoe iki iho hoi kakou i nei po me kamaaina e hoolnplu aku ai hoi i kona manao uluku, a apopo kakou hoi ana he la okoa. Pehea la ia?" "Ua pono," wahi ana hoahele, "aohe ia he mea hoopaapaa.'' Aka nae, pane hou aku la no ua alii nei o Hilo: "I ko'u manao, oka kakou hana o neia koena la, e noi aku kakou i ka oluolu o ke aliiwahine e hoohala manawa kakou i ka hi uwai i na ki'owai auau ona," apono ljke aku la lakou nei ia manao, a na Kaehuikimanoopuuloa i lawe ka olelo a waiho imua o Kaahupahau, a apono mai la nohoi kela iqq ka hauoli no keia hoopanee ana o ka hoi o na malihini, a oia ka Kaahupahau i ninau aku ai ia Kaehuikimanoopuuloa i ka manawa 0 na alii i makomake ai e hole o ftuaui hai nmi la nohoi kela ai» i

kea, a ua lilo ia he mea maikai wale rro i ko ke alii manao. ī ka hiki ana mai i ka manawa i hai ia ai no ka hele ana, ua makaukau ae la ka huakai auau a na alii ua holo pololei aku la lakou nei no Kahuewai i Kalauao e auau ai, a i ka pau ana o ko lakou makemake *auau, huli pololei aku la no lakou nei no Puuloa. Nanea wale iho la no lakou nei ma kela ame keia hookaau olelo ana a hiki wale i ke ahiahi ana, a mahope iho oka paahana ana a piha ka lua o ka inaina, ua hoeu mai la o Honuiki i na alii o Hawaii me ka olelo ana āku: "O ko kakou po hope loa keia e luana like ai a huli hoi aku oukou, nolaila, e nonoi aku ana au i ko oukou oluolu e hoohala manawa kakou ma ka lealea ame ka hauoli maikai ana. O oukou no e na'alii o Hawaii ka poe ike i ka lealea e like me Kepanila, oiai he mau alo alii lealea ko oukou, eia no ka ole o ko Oahu nei poe he wahapala." I.lawa no a pau ia mau huaolelo i ke kiola ia mai ko Honuiki kileo aku, poha ana ka leo o ua alii ala o Hilo xne he haluku ana 'la na ka ua o Hanalei, a eia iho ke mele a ua Kepanila nei i kapekupeku aku ai ma ke olioli: "O kuu aina ua kaulana Ke hehi mai la i ka liko ohia Hehi like no na ua o kuu aiqa Mauka ia ua, makai ka ua Hukiheenehu Ke huhui ae la i kai o Huia—e—, O ka la k«ia a ke aloha i huea ai Eia U i ka manawa kahi i loku ai Ke hali'ali'a aleh» mai nei

Ka hali'a aloha o kuu aina Ke hea mai nei ia'u e hoi e pili Aole au e paa E hoi ana no au e — Ia Kepanila 110 a hookuu iho i ka owe uenehe o ke ko ana o kona leo i ka panina hope o ke mele, o ka vva 110 ia o Honuiki i pane mai ai: "Kahaha! he keu ka hoi kena a ke mele pili pono i ko oukou hoi ana. Nawai kena mele maikai i haku?" "Na'u nohoi i pono hopu wale ae la no i mea hana na ka waha, i aha nuanei kana hana, 0 ka hana hoi paha ia he oki loa ka noho okuu wale iho no e mumu malie ai, a laa ka hehe o ka oiikou uiau aka i ka lealea, e aho hoi ia loaa ka mea nanea.'' "He mea nele anei hoi kekahi i ka loaa ke hopu wale ae no?'' i pane mai ai ka ai-puu-puu o Honuiki. "Ae, he mea loaa wale no keia ina e piha mai o loko i ka hauoli, a i ole, a paila ia mai e ka mea ikiiki wela o ka houpo, a e ike auane oe i ke ku-ku o ka olelo i ke alo, e hopu ae no e loaa, walaau ae no e pili, a ke hoolohe aku oe oia no oe la o ka pua i kui ia ka pili pono." "Ina ke ala mai la no ke aliiwahine i keia wa au i olioli ae nei,'' wahi a Honuiki, "alaila, ua paa mai la no ia iala, aohe mea e nele ai he alii aapo, a he wahine oluolu no." "He ike no ka ke alii i nei hana?" i ninau aku ai o Kepanila. "Ae, he aliiwahine leo ui kela ina mea he olioli, ua ike pono hoi au i ka po mua nohoi au 1 oli ai, e pai ana nohoi oe i ko aina i ka nani a me na ua kaulana elua o ua aina ala, o ka ua lu lphua ame ka ua huki hee nehu, a i kou oki ana a hele aku la au ma kona wahi e moe mai ana, lohe aku la au e oli mai ana kela elike no me kau i oli ai, aohe wahi lilo. O ka ii ka oi aku o ka ui iaia ke hana mai, a ina no oia ke ala mai la, ua paa aku la no, aoe nele." "He mea pololei no ia," wahi a Kepanila, "oiai, he poe ike na aliiwahine i nei bana o ke olioli hoaeae, a o ka paeaea nohoi. Q na wa. hine kino maoli o kakou a nunui wohaha maikal f o ka lakou hana nui i& # waka fti o ka po

elike nohoi me kakou e hoonanea nei, a he keu aku a ka poe lealea." Oia nanea ko lakou nei a ohi ka pili oke ao, a na ka lihilihi maka i koi mai e hoaikane me Niolopua, akahi no a hookuu ka aha lealea a na alii no ka hoi ana e hiamoe, oiai, ua hopipi ka ike aka maka. Eia nae ia lakou e makaala nei, aia ho ke aliiwahine ke ala pu mai la me ka piha ikiiki nui no keia leo paeaea hoala hiamoe a ke alii o Hawaii, a ke kali mai la oia o ka hoi aku o Honuiki no kona wahi. Ai ka ike ana mai o ke aliiwahine ika hoi ana aku o Honuiki ma kona kulana ku kiai maluhia, ua kahea aku la oia no ke kipa loa ana aku, imua ona, a ika hoea ana aku £ua puuku irei, ia wa i pane aku ai ua haku alii-la: "Mea e wale nae hoi ua nanea ana a oukou me na alii o Hawaii." "Ae, he keu a ko'u lealea i ke ala i nei po me ua poe alii ala, o ke alii *no nae o Hilo ke kanaka lealea," i pane aku ai o Honuiki imua 0 ke alii me ka hoomau ana aku, "nawai nohoi e ole ka lealea ika ka maikai no o ka leo ame ke kileo o ke keiki o Hilo." "Ua lohe aku nei au i ka oukou lealea a hiki i kou hoi ana mai nei,'' wahi a ke aliiwahine, "mano no ka ua ala ana ou," wahi a Honuiki i pane aku ai, "heaha no la hoi kou mea 1 hele ole ae nei ma o e walea like ai kakou me au mau malihini, ke ala ae nei no ka hoi oe la, he po hookahi iho hoi ko kakou a huli hoi aku lakou la no ko lakou la aina." Pane mai la ke aliiwahine. "Aoie au e pono e ala like me lakou, o lohe aku auanei o Kahiuka lilo mai i hana nui, he maka'u au iaia, malia paha ina no kela ke hoomakakiu mai nei mawaho, a i ole, eia no paha iloko nei, oiai, he kino lau ko iala?'' "Manomano no kou poeleele e kuu alii, oiai, owai ka lunakanawai nana oe e hoahewa mai e kuu alii, ke makemake oe e luana pu me kau malihini alii, aole loa he mana hou iho malalo o kou malu e kuu haku ke ahewa mai i kau e hanaai," No k«i& mau olelo maikai a Honuiki, ua

lilo ia i mea oluolu loa i ka manao o ke alii, a oia ka Kaahupahau i ninau hou mai ai: " 4< o Kepanila no anei ke oli ana a'u i lohe aku nei?" "Ae, oia no;" wahi a Honuiki. "He keu io no ka hoi a ke alii maikai i ke oli,"wahi a Kaahupahau. Pane mai la o Honuiki: "I ko'u manao nae, ina o oe kekahi malaila, in& o oe aku ka oi e kuu alii mamua o ke alii o Hilo, no ka mea, he maikai maoli no kau oli ana, ina la paha hoi ua li'uli'u ka walea ana iho me āu malihini.'' Pau ae la ka laua kamailio ana, huli hoi aku la o Honuiki no kona kulana ku kiai a hoopau ia ae la nohoi ko laua wakia ana, me ka heokuu ana mai i kona haku e Bōbi e hiamoe, a i,ka puoho ana ae ua kahikole ka la aia iluna, a ua makaukau na mea ai. I ka pau ana o ka paina kakahiaka, hooluolu iki nui iho la lakou nei a liuliu, hoea mai la ka puuku o ke aloalii o ke Awalau o Puuloa oia o Kahi'uka, a i hele pu mai la hoi no ka ike hope ana i na malihini. Makaukau na mea apau, pane mai la ua aliiwahine nei i kahi inoa ona, ia Kaehuikimanoopuuloa, "A ike wale aku i ou makua ia Kapukapu ma laua o Holei, haawi aku oe i kuu aloha a nui ia laua, a hai aku nohoi oe i na mea apau au i ike iho nei, oia mau no elike me ka laua ike ana." Huli ae la oia i na malihini ana a pane aku la: "Ke haawi aku nei au i ko'u mau hoomaikai nui ia oukou, no ko oukou hoomanawanui me ka ae ana mai i ka'u ka-ua aku ia oukou, pela au e hookuu aku nei ia oukou me ka maikai me ka nui launa ole o ko'u aloha ia oukou e na alii o Hawaii Kuauli. "O ka'u wahi noi nae hoi mamua o ko oukou hoi ana, mai leoleoa wale aku oukou i ke kee o ko'u aina a oukou i ike iho la, o makani auanei, aia no a noho malie, alaila ohi wale i ka i'a o kuu aina me ka upena ole, a oia ka mea i holo ai ma ke mele: Ewa la ua haunaele TJa Ohi wale ia ka i'a hamau leo oka aina." A hooki iho la ua aliiwahine nei i kana mau olelo me ka minoaka ana iho, a na Kopa. nila hoi i panai mai ka olelo pane ma ka aoao o

na alii o Hawaii imua o ke aliiwahine o Ewa me keia mau huaolelo: "E ka haku alii 'O lte Awalau o Puuloa, i noho a kupa i ke one a&lii •o Oahu-a-Lua, ke waiho kaahaa aku nei makou ma ko makou aoao i na hoomaikai nui no-kau mau liookipa a pulama maikai ana ia pau me ka hanohano imua o kou aloalii a ia makou e hoi aku ai, e hoike pu aku auanei makou i kou noho ana iloko o ka neneihikapu o na pulama ana a kou mau kiai, a me keia mau olelo, ke haawi aku nei makou i na mapuna leo o ke aloha nui ia oe e ke aliiwaliinoo Ewa nei, a o ke Awalau kaulana hoi o Puuloa." ' O ka wa no ia i panai like ae ai na haasvi aloha ana mawaena o na malihini ame najamaaina, a hoomaka mai la ka nee ana o kaiu|akai a na alii no ka nuku awa malalo o ke alakai ana a Komoawa, ke alihihaua kiai awa o Puuloa, a o Kahi'uka mahope aku, a o na alii malihini aku, a o Kaehuikimanoopuuloa nohoi ka panina ka pukaua nui o na alii aimoku o llawaii, ao ke aliiwahine KaahupahaU ua nolio no ia malalo o na malama ana a ka puuku Honuiki. ī ka hoea ana o ka huakai iwaho o ka nuku o ke awa mawaho o Keaalii ka lua o Komoawa, hookuu aku la na" kamaaina o Ewa i na §Jii o Hawaii e huli hoi ine ka haawi ana i na aloha hope, a huli hoi aku la nohoi na kiai oka I'a Hamauleo. Oiai ka huakai ana alii o ka hikina a ka La i hoea mai ai i Waikiki malalo o ke alakai anaa Kaehuikimanoopuuloa, ike mai la lakou i nei mano, o Pehu kona iuoa, he mano malihini mai ia no Honokohau, Maui, a e piha ana o Waikiki i ka hee nalu, ano ka ike o ua Pehu nei i ka nonanona ona kanaka, a manao iho la ia e loaa ana kana inai e paina ai, a ola ka la makapehu pololi pela oia i kiai ai. Ua huipu iakou apau loa me na malihini 1 Kalehuawehe, a ua haohao ka opio o Hawaii i ka hana a nei elemakule a Pehu, a ninau aku la o Kaehuikimanoopuuloa ia Pehu: "E nei malihini, owai kou inoa, a mai hea mai oe?" "O Pehu ko'u inoa, a mai Honokohau mai au o Maui," wahi a ka elemakule. "A e aha ana oe maaoei?" wahi a kaopio. "E waloa au ana au i ka nana hee nali; a kanakfi, i loaa kahi paina," i pana mai ai o Pehu,