Ke Au Hou, Volume II, Number 5, 1 February 1911 — HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO KAILI PUUWAI NO Kaehuiki-Mano-o-Puuloa KE KEIKI-MANO A KAPUKAPU LAUA O HOLEI O KE AWA ULILI O PANAU, PUNA HAWAII-KE AIWAIWA I PONIIA I KA NIU HIWA, KA AWA-LAU AME KE KUMU-ULA, A I OLE, O KA IKI HOONAHOA NANA I ULUPA NA NIUHI HAE O NA ALE-KUALOLOA O KA MOANA MAI HAWAII A HOEA I KUKULU O KAHIKI

[Kakauia e Ka Ohu HAAHBO i na Kuahiwi Ekolu.]

IHAHELE II - Ka Huli Hoi ana o ka Huakai Makaikai no Hawah Hui Akka—Hakaka Hou o KaEHUIKIMANOOPUULOA ME NA OIALI o Moana-wai-ke-oo "Heaha iho la kau mea i manao ai no ka lakou hee nalu?" wahi a ka opio. "Ka! He keu mai la ko'u ono i wahi inai papa'i no ko'u pololi hookahi (kanaka)." Pane aku la ka opio: "Ina pela, ua pono; e loaa io ana ia mea ia oe ke hahai pu mai oe ia uiakou ma kahi e hee mai ai o ka poe heenalu a poha iho ka nalu, eia nae ka pono, ina tika oe o makou, i ai makou ia oe i kou pilikia. "E hoomanao 110 hoi oe, aole oe e hopu e i ke kanaka, aia makou a makaukau a kauoha" aku e hopu, alaila oe hopu, a na makou ke kokua ana aku ia oe, pela iho la e loaa ai ke kanaka a loaa hoi kau mea ai, nolaila, e makaala loa oe i keia.'' A puni io ua Pehu nei i ka olelo a kahi opio, oiai aole o lakou hoihoi i ka pepehi wale i na kanaka, a pela lakou i hoowalewale malu fti i nei mano e makemake nei e pepehi wale i ke kanaka, i wahi e make ai oia; a hahai malu aku la ua wahi opio nei ia Kepanila, e alakai kakou i nei mano e make, aohe maikai o kana hana e ake ana e ai i ke kanaka, "O ka ianei hana ka ia e noho nei ianei o ke ki«i i ke kanaka, aohe pono o keia mano he ai i ke kanaka, a e hai aku oe ia lakou ala pela 9 puanaaoa kakou iaia a hiki i kahi kohoia, a}a«

ila kiloi kakou iaia i uka*a pae i kula i make ai oia'. : '■ "Ke make ka hoi oia, alaila lohe aku o Kaahupahau i keia hana maikai a kakou i kona poe kanaka, a piha ua 'lii kamaaina nsfto kakou i ka mahalo no kakou, oiai aole ona makemake e pepehi waleia ke kanaka ma kona mau palena. Hahai io aku la no ua o Kepanila elike me na olelo a kahi opio i makemake ai i ko lakou nui, a eia hoi ua wahi opio nei ke hoonanea malia ala i ua Pehu nei, a ke lilo ala lauala i na hoohali kamailio ana ma ka hai moolelo a kahi opio no ka lakou huakai i Nuumealani, ka hookipaia ana me ka hanohano a hiki i ko lakou haalele ana aku ia laila. • Ua ku a nanea oiaoli no ua Pehu nei i keia mau mali leo a ua «wahi opio nei, a ke alakai loa aku la ua opio ala ia Pehu i uka loa o ka papau, i kokoke ai ke kiloi aku iaia i kula e loaa koke mai ai i kanaka, a pepehi koke ia mai. Ma keia la e oleloia nei, oia kdkaKi o na la e ha'i maikai ana o ka nalu o Kalehuawehe, a peia i piha ai i ka poe hee nalu, a ua hele ka paa i na kanaka i ua la nei mailoko aku a hoea i kulana nalu owaho loa. Nolaila, ia lakou nei i hiki afcu ai a kokoKe i kahi o kanaka, hoohoihoi aku la ua wahi opio nei ia Pehu, e nihi malu kakou, aole e pono e hoike o inana auanei kanaka, a loaa ole hoi kau, a i ke kokoke ana aku i kalii o kanaka e puukiuki aaa, pane aku la o Pehu: *ho paha o hopu ae i koia oianawa, oiai,

ua kokoke loa hoi, aole, wahi aka opio, alia a pae j ka nalu, ah iilā, ia wa kakou apau loa e pae pu ai i ka nalu, eia nae iloko mai no kakou o ka hua o ka nalu, aia au a u aku ia.oe, alaila o ka wa ia e paa ai ia makou a loaa hoi paha kau. Ae maii la ua Pehu nei, oia kali ko lakou nei a ku ana ua nalu nui, o ka pae ihola. no ia he ekolu kanaka, a o lakou nei pu hoi kekahi i pae a hiki i ke kohola papau, oia no ka wa i haawi ae ai o ua opio nei i ka hoailona i na hoahele. V ' Pela lakou i pale aku ai i. na kanaka e holo ma kela aoao ma ka muliwai o Apuakehau, a pakele aku la, a no ua Pehu nei hoi hooke aku la lakou nei iaia i kula, a o ka lele akula noia o ua mano nei, a kupou ana ke poo i loko o ka m|wae akoakoa a paa loa, a ku pololei ka hiu i luna. Me ia ano ihola i make ai keia mano aikanaka o Honokohau, Maui, ao na kahu o keia mano, o lakou no na ohana kupuna a mo makua 0 Kaahanui o Honokohau i Maui, oia hoi kela Kaahanui konohiki aiaina o Honokohau, a noho 1 Paunoa, Lahaina, a make ai mamua aku o ka 1670. Nolaila, hoi aku lai]Hf uhane o ua Pehu nei a hai aku la i na kahu i kona make ana, ua lilo ia i lono e hookupilikii ia ai lakou, oiai o ko lakou mea no ia nana e hoopakele ke holo i ka moana, no na pilikia ulia i ke kai. I ka ike ana o ua poe heenalu nei o Kalehuawehe i keia hakaka ana o na mano a me ke kiloi ia ana o Pehu i kula, ua | lilo ia i mea e hoopau koke ia ai o na lealea Heenalu, a pau nui ae la lakou i ka puhee i kula,a no ua Pehu nei hoi, ua lilo oia i mea makaikai nui ia e kanaka a ua puhi ia i ke ahi a make loa. Mamuli oke puhiia ana i ke ahi, ua lilo ua mano aikanaka ala i puu lehu, a ma kahi o ke kino o ua mano nei i pupuhiia ai, ua kapaia ka inoa oia wahi o ka "Puhina o Pehu," aia keia wahi ma ka pahale o J. Piikoi, nialalo iho o Peieula a hiki i nei la, a i ka nana ana, aole paha he poe kahiko e oia nei i keia wa i ike ia wahi. Ai ka pau o kei» h&na, ua kftu ftku la nehoi 1 kulft ua pi&no aihemu nei« i e hull fiku

no kakou ma ka meheu o na alii o Hawaii, a ke au nui ala lakou ner i ka, moana loa o Kaiwi a hoea aku la lakou nei i Kalaeokalaau ma Molokai, kipa kamaaina aku la no lakou nei elike me ka maa i ka hele ana mai. Ia lakou nei i kipa aku ai e noho mai ana no o Kanakaokai ke kiai o ko Kauhuhu kauhale alii, a i ka ike ana mai o kamaaina ia lakou nei, mahamaha mai la oia me ka hauoli nui oiai akahi no a ike hou, a hookipa~~uT»ku la lakou nei me ka pumehana nui. t Hai mai la ua kamaaina ala ia lakou nei, ua hoi aku kana aiii ma kela huli o kona mokupuni ma ka huli Koolau, aia nae i Wailua, a ua lawa no nae hoi na malihini i na mea apau e oluolu ai ke kino. A i ka pau ana o. ka iakou paina ana, hai mailaua Kanakaokai nei i kana moolelo no kona kipa malihiniia ana aku mahope iho o ko lakouhaalele ana iho iaia, a au sui aku no Tahiki, a hai maila oia » Ua hala aku nohoi oukou, a aole i liuliu aku mehe ala e au ana no oukou i keia kai aku nei aole i pili aina aku, hoea mai anahoi ia mano, he koena no kela hakaka ana mai a oukou me Kaianuilalawalu. "O kSna o ka hai ana mai, ua make ka laua, me Kauhuhu me ko Maui alii, a ua hoonoho ia aku ka o Honuiki i alii no lakou, a hai mai Ia oia ia'u; he nui ka ko laKou weliweli i ka hana a kahi mano uuku o loko o ua huakai alii la o Hawaii mai. "Ma kana hai mai ia'u oia hookahi wale no ka ka mea nana i luku i ua nui mano la o lakou, a o na alii pu hoi a ahu-a-lalakukui i ka ilikai, a hai mailaoia, o ke kumu o kona pakele ana, no kona pakela a ka mama, oia holo nae hoi kona a i hoi aku, ua make ua alii nei o lakou o Maui, ame ka lehulehu i kokua aku i ua o Kauhuhu ame Kaianuilalawalu i ua wahi uku iki nei o Hawaii. "Waiho iho la oia ia'u i ka olelo, mai noho auanei oe a huhu iki i ua poe la ke hoi nui mai, oiai eia nui-aku nei i ka makaikai i Tahiki, uo lakeubu»k»i, o kou pono wale no ē ba hd6iuaiu aku i ka manao o ua wahi nnmo

uuku iki dla o Hawaii, aole no he weliweli loa o ka poe ntinuiJho aohe o lakou mihimihi māi, aia wale np.iam kalakou olelo ame kaliana no kqt make ame ke ola. - , A i ka lohe ana o ka'u alii ika make ana oka inoa makua ona ame ka make ana oka hoahanau ona o Kaianuilalawalu, he mea e kona piha i ke aloha nō laua ame kainaina nou, aua manao no oia e hakaka pu me oe ke hoi mai oukou, i hookahi ai ko lakou' make pu ana ia oe. Aka, ua ka-ua mai no naē ua mano ala aole e pono e hoopapa iki aku i ka opio panana iki nei, oiai aole oia e waiho iki mai ana ke pai aku kekain iaia i ke oolea—ina no he oolea aku he oolea mai ho kana e hele mai ai, ōiai, he o, aku kona. ikaika ame kona koa imua o na mano apau, a he liio lōa lakou i opala ke kokoke aku imua o kona alo. , "Eia hoi, ua lohe pono no makou i kona kukala ana ftiai, he keiki oia ua poni ia i ka niu hiwa, ka*awa hiwa, moa hiwa, puaa hiwa, me ka i'a ula, a ma ka olelo paaAaau loa ia makoui e hume ana oia i ka malo ula ame ka malo kea, a o ka pakele wale no o ka nōho oluolu aku me ka hoonioni ole aku iaia, a e hookipa aloha aku ke hoi nui mai. I ka pau ana o kana mau olelo, ua hoiaku la kela a noho kokoolua ib?fla maua me ua alii nei a'u me Kauhuhu, a inoa hōi no kela Kauhuhu a aukou i pepehi ai a make, a i ko ua mano nei hala ana aku a noho kokoolua iho la maua, ua kuka pu iho la au me ua alii nei a hooholo iho la oia e hoopaii i kona huhu, ā e t noho malie ka pono. "Aole no he oluolu kupono o ua Kahuhu nei i na ōlelo a kela mano i lawe mai ai, koe wale no mamuli o na leo uwalo a kona kiai a Kanakaokai ke kumu o kona hoopau ana i kona' manao hakaka ke huli hoi mai oukou mai ka huakai mākaikai mai." A i ka pau ana o ka paina i lilo ai ka lakou mau 'hoonanea olelo ana no ka huakai makaikai a na malihini,*a pela lakou i hoohala manawa ai a hiki i ke kono ana wai a na lihiHhi maka no ka hoi ana e hooluolu i ke aupuni «

I puoho nui aeka hana ua kahikole ka la il.una, ata makaukau na mea ai o ke ano kakahiaka, a i ka pau ana o ka paina a na alii, ūa hoeu ae la lakou no ka hoi ana, a o ka wa no ia i haawi ae ai na aloha hope me jaa kamaamaa huli hoi aku la na malihini ma ka moana o Pailolo, mawaena aku o na hono o Molokai, Lanai ame MaUi. Ma ia alahele o lakou i halawai pu mai ai o Moanaliha me kona lehulehu ma ka moana, e iho mai ana maluna mai o KahoolaKe, ma kana huakai kaapuni ae ma Kahakuloa, he huakai nui maoli no keia, a i ka ike ana mai ika huakai alii o Hawaii ua panai ia Qiai la ke aloha, Pela nohoi i panai mai ai na kamaaina, ua ui aku a ui mai Eela ame keia i kahi-o ka lakou huakai, a ua hai aku la nohoi ko - Hawaii Dpe alii, he huakai makaikai ka lakou i kukma o Tahiki, ika pea kapu *o Nuumealani, e hai puka nui ana hoi ka opio ina mea a pau oka lakou huākai, me ka akena ana nohoi i na nani o Tahiki, i ka hui iniki o ka wai o Muliwaiolena na hookipa hiwahiwa ako laili poe, e koiolia ana hoi no ko kakou nei mau lani alii, a e akena pu ana hoi i ka nui kuahilohilo o-Kuhaimoapa, ame ko l&kou' hookipa maikai ia ana e ke alfi wahine o Ewa, ame ko lakou anstu ana i ka wai hui iniki ili o Kahuaiki, ame ka' inu ana ika wai o na niu haohao o Pokai. {E hoomwia aku ana.)