Ke Au Hou, Volume III, Number 8, 28 February 1912 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

"Ua oleloia ma kekahi o na moolelo kahiko o Hawaii nei. (Mea Kakau.) iloko o keia mau au i hookupikipiki-o ia ai ka Honua, ua pii ae ke kai a kokoke e uhi pu ia o Maunakea, i pakele ai o Kahikoluamea maluna o kekahi laau lana i kapaja o Konikonihia; a pakele oia ame kona ohana a pau. O lakou wale no ka poe i koe mai keia puhalu nui ana o ka Honua." No ka moolelo kahiko i hoikeia ae la, e pili ana i ke kai hoee nui o ka wa ia Kahikoluamea, he mea pono i ka mea kakau ke hoike aku ma keia wahi, i ua kai'la i ikeia a i paa ma na kuauhau a ko kakou poe kupuna kahiko. O Kahikoluamea, oia no o Kahiko, ka mea nana ka wahine o Kunulanakehau; ana laua mai a Wakea, ke kane a Papa, na mea i olelo mau ia ma ka hapa nui loa o na moolelo Hawaii kahiko i kakauia a i hooponoponoia e na malihini mai na aina e mai, o laua na kupuna maka-mua loa o keia lahui. He elua mau mahele moolelo i loaa i ka mea kakau no ka mea e pili ana i keia kai hoee nui i hoea mai ai i ka wa o Kahiko; a i ole, i ka wa o Nuu, ka mua: ke Mele Kumulipo; ka lua: ka Moolelo Kumuhonua (ma ka mahele a J. Kepelino, kekahi mea kakau moolelo Hawaii i kokua nui ia e Aberahama Fornander). Eia ka hoike a ke Mele Kumulipo: "Hanau ka Ino, hanau ke Au Hanau ka Pahupahu- ka Pohala Hanau ka Haluku, ka Haloke, ka nakulu, ka Honua naueue Ho-i-loli ke kai, pii ka Mauna Hoomu ka wai, pii kua-a-hale Pii Konikonihia, pii na pou o Kanikawa Lele na ihe a Kanikaho Apuepue ia Kanaloa, Kanikahoe Hanau o Poeluai ke alo o Wakea Hanau ka po-ino

Hanau ka pomaikai Hanau ka Moa ikekua o Wakea Make o Kupololiiliailiimuaoloipo Make ke au-kaha opiko-ka-honua Oia pu ka ua Hua na lau nalo, nalo i ka po liolio." Aia hoi ma ka moolelo Kumuhonua, ua hoike ia keia moolelo kahiko ma ke ano penei: Ma ka wa e noho ana o Nuu i kapaia hoi i kahi wa o Nana Nuu, ia wa i hoea mai ai ke kai hoee nui ma Hawaii nei i kapaia o ke Kaiakahina'lii. O keia ke kai nana i luku i na mea ola apau o kela ame keia ano ma "Hawaii" nei. Aka, mamamua o ka hoea ana mai o keia kai, ua olelo mai la o Kane, ke Akua, ia Nuu," e hana oia i waa nui nona me ka hana ana iho i hale a paa maluna iho o ua waa nei. Ua kapaia keia waa me ka hale maluna iho, o ka "Waahalau-alii-o-ka-moku," oiai he waa ame ka hale alii iho maluna e lana ana me he moku la. Ma ke kauoha a Kane ia Nuu, ua kau aku la oia (Nuu) me kana wahine o Lilinoe, ame ka laua mau keiki ekolu, oia o Nalu-akua (k) ame ka lakou mau wahine nohoi ekolu. Ua komo o Nuu i kapaia o Nana Nuu a o Kahinalii nohoi i kahi inoa o keia kanaka, me Lilinoe kana wahine, ame na keiki a laua ame na hunona nohoi a laua, ame na holoholona apau iloko o ua "Waa-halau-(alii)-nei-o-ka moku." A ua hoea io mai ke kai heee, i kapaia ke "Kaiakahinaalii," oia ka inoa o ke kai nui i ikeia ai ma ka Baibala Hawaii nea ka wa o Noa. Ika hele ana mai a emi keia kai, ua ili iho la keia waa o Nuu maluna o Mauna Kea. A mamuli o kona noho ana malaila me kona ohana, maloko o kekahi ana i kapaia o Lilinoe, ka inoa o kana wahine. I ke ahiahi o ka la i hekau ai o Waahalaualiiokamoku, ua lawe aku la oia me ia he niu ame ka awa i mau alana e mohai aku ai ia Kane, kona

Akua. Ia Nuu i nana aku ai iluna, ike aku la ia i ka mahina; a olelo iho la oia iaia iho. "Ka! he mea kanalua ole, o oe no o Kane, a ua hoopahaohao mai nei oe ia'u." Nolaila, hoomana aku la o Nuu, oia hoi o Kahinalii,i ka mahina, a mohai aku la i kana mau alana. Ia wa iho mai la o Kaoe maluna mai oke anuenue (oia hoi ka mea i kapaia he "alamuku" Mea Kakau.), a huhu mai la Oia ia Nuu, no kona hoomaoa ana ika mahina. Uu hoike aku la o Nuu i kona kuhihewa ma iahana anaimua o Kane, a mihi aku la nohoi o'a i kona hewa. Ua kala mai la o Kane i ka hewa o Nuu, a hoi aku la Oia i ka lani.a waiho iho la oia i ke anuenue i mea hoike no Kona huikala ana iaia. O ka pule a Nuu i uhau aku ai i kona wa i alana aku ai i kana mau mohai i ka mahina, oia keia: Ei ka ai, e ke Akua EKahuli, E Kahela E ka wahine moe iluna ke alo O Moe a-Hanuna O Milikaa O ka Lepo-Ahulu O Pahu-kini O Pahu-lau O Kulana-a-Pahu O Ola-ka-hua-nui O Ka-papa-ia-Laka O Manuu ka eu O ka Paepae-nui-alai-moku la —e, E ala! E ala! e ka ua! E ka La E ka ohu kolo i uka E ka ohu kolo i kai Kai nuu —kai-ee, Kai pipili a Iku; La —e! ua puni la! O hu'ahu'a kai O ka ale i, o ka ale moe, O ka ale hako'iko'i I Kahiki A hiki a ola No nei make ia oe la, e Lono. E kaukau nou e Lono E Lono i ka Po E Lono i ka Hekili E Lono i ka Uwila E Lono i ka Ua-loku Lono i ka Oili maka akua nei la,

E Lono, e Lono, maka-hia-lele; A lele oe i ke kai uli A lele oe i ke kai kona I kai Koolau I One-uli, i One-kea I mahina-uli, i mahina-kea. O Pipipi, o Unauna, O Alealea; o Hee; O Naka; o Kualakai O Kama; o Opihi-kau-pali O Kulele-poo O Helelei ke oho. O Waa-Halau-Alii-o-ka-moku Kahi i waiho ai na huaolelo a Pii O Kama a Poepoe, ka wahine i ka ipu wai. Oiai e kulike ole ana ke au o ka manawa o keia mau mahele moolelo i kahi ame kekahi, apela hoi me ke ano i pakele ai ke kanaka a poe kanaka i komohia iloko o na hoee ana a keia kai; eia nae, ua kulike loa laua ma ka hoike ana aia io no he kai hoee nui i ike ia ma Hawaii nei. A ke hooiaio nei ka unuhina he kāi nui io no kai hoea ma Hawaii nei ma ka wa kahiko loa ma ka wa o Kahinalii, oia hoi o Nuu, a ua kapaia kela kai o ke Kai a Kahinalii. No ka ike ana oka poe unuhi Baibala Hawaii i ka pololei o keia moolelo kahiko o Hawaii nei no keia kai hoee nui i lawe ai lakou i unuhina olelo Hawaii kupono no ke kai hoee o ke au o Noa. Ma keia wahi e hoomau aku ko kakou nana ana i na olelo hoakaka mahope ae nei i lawe ia mai e ka mea kakau mailoko mai o ka Hoike Ahaolelo a ka Papa Kuauhau Alii i hoike mua ia ae nei. "E like me ke ano o na wahi honua aina (nui i hoopuhalu ia ka ili o ka honua, oia ka ili aina. "Mea Kakau,) aia hoi, o na wai, o na loko, mauna aina ame na moana oia wa, ua hoopiha ia ae la ina area ona kai hou. Aole ma ke ano paukiki, aka, no ke kowa o ka manawa i emi iho ai ka ili honua. A pela e alakai ia ai kakou ika hoomaopopo ana i na kumu i hele liilii ai na holoholona mai keia hapa o ka honua a i kahi wahi e aku. *** * * * "Maanei e hiki ai ke hoomoakakaia, i ka wa e emi ai ka ili honua, o na holoholona e noho ana ma kahi i emi ai, ua pau lakou i ka make, aka, o na holoholona e kokoke ana a i mamao iki aku mai kahi i emi ai, oiai ma o ka nee ana mai o na wai ame na kai ma kahi i puhalu ai, ua nee aku la kou ma kahi i maluhia ai mai ka poino. A ina e lawe mai ana i ka noonoo ana i ka nui o ka area o ka honua aina mamua o kona puhalu ana, he mea

oiaio, ua koe no na holoholona o na ano like ole i auh.ee aku mai kahi i emi ai, a naue aku la i ka honua aina paa ma na aina puni.ole i ke kai ma ka Hikina, ma kekahi aoao; a ma na aina puni ole Komohana kekahi, i hiki ai ma ka ike ana aku ka hoohalike ana i na kii o na holoholona o kahi wahi mekekahi. Ua hiki loa ke hoopili ia keia rula i ka nee ana o na holoholona mai kekahi wahi aku a i kekahi wahi aku a pela no lioi ko na lahuikanaka. ***** * * * * "Ma ka aoao Hikina o Mnui, mai Kahikinui a Kaupo, aole no i iiuliu loa ua emi ka aina ilalo; a i ka M. H. 1868, o ka aoao hikina o Howaii, oia o Kapoho ame Kaimu, ma Pnna; ame kekahi wahi o Keauhou, Kau, ua emi ka ajna ilalo mamuli o ka puhalu ana. Aole anei mamuli o keia mau hoonaue olai ana—na hoopuai ana a ke ahi pele-—na hoeu ka: hoee, i hoohakahakaia ai kekahi mau wahi o loko nei o ko kakou mau mokupuni a loaa ai ,na lun huna loloa e liolo ana maloko o ka honua mai knhi aoao o ka aina a kahi aoao o ka aina. (No na Lua Huna kaulana loa i ikeia e ka poe kahiko o Hawaii nei, e hoikeia aku ana no ia mau mea mahope ae nei ma ka mahele o na Lua Huna. Mea Kakau.) Mua o ko Hawaii Nei Lahuikanaka Aia ma na kuauhau kahiko o Hawaii nei i hoikeia mai ai no ko Hawaii nei lahuikanaka, a ma kekahi olelo ann o na kupuna mua loa i loaa mai ai keia lahuikanaka, ua hanaia no laua i Hawaii nei. Hookahi nae o keia mau mookuauhau i hoike mai, he wahine ka mea kino kanaka mua loa i loaa mai ai ko Hawaii nei kanaka; oia hoi o Lailai (w). Ma keia wahi e nana kakou i kekahi mau mea 1 hoikeia ma ka moolelo Hawaii (1858) a Rev. Pokuea, me ka moolelo e piii ana no "Ke Kumu Mua o ko Hawaii nei Kanaka." "Ua oleloia mai ma ko Hawaii nei mookuauhau kupuna, na kanaka mua o Hawaii nei, no lakou mai ko Hawaii nei lahuikanaka apau. "Ma ka mookuauhau o Kumulipo i haiia mai ai, he wahine ke kanaka mua loa, o Lailai kona inoa. Ua oleloia mai, he po wale no kona mau kupuna, a mau makua, a iaia, hanau kanaka mai. O Keliiwahilani ka inoa o ke kane a ua Lailai la, Aole nae i ha'iia mai ka inoa o kona (Keliiwahilani) mau makua, Ua oleloia, mai ka lani mai o

Keliiwahilani, ka inoa o ke kane a ua Lailai la, i nana mai ai * * a ike i lka wahine maikai o Lailai, e noho ana i Lalowaia; a huae la ke aloha iloko ona (Keliiwahilani) iaia (oia hoi, ia Lailai); a iho mai la oia a moe laua me Lailai; a hanau mai ka laua keiki, oia kekahi kupuna o keia lahuikanaka. "A mahope mai o Lailai, ua haiia ma ka mookuauhau o Ololo, he kane ia kanaka mua loa, o Kahiko kona inoa. Aole i maopopo lea na mea i oleloia mai no kona mau makua ame kona poe kupuna. O Kupulanakehau, ka inoa o ka Kahiko wahine, na laua mai o Lihauula ame Wakea. He wahine ka Wakea, o Haumea kona inoa; o Papa no (nae) ia. Ua oieloia mai no ua Haumea 'la, he pali kona mau kupuna a tnau makua. laia maopopo mai kekanaka ana. "O keia poe wale no ke kumu mua o ko Hawaii nei lahui a pau. Aole nae i maopopo loa ko lakou wahi i hanau ai, Ua hanaia lakou ma Hawaii nei paha, ma kekahi aina e paha. Ua oleloia mai ko lakou wahi i noho ai: aia ma Lolowaia, o L;iilai ame Keliiwahilani; o KahiKio me Kupulanakehau, o Kamawaelualani ko laua wahi i noho āi; o Loloimehani kahi i noho ai o Wakea me Papa. Aole nae he wahi o Hawaii nei i kapaia ma keia 111 au inoa." (E hoomauia ahu ana.)