Ke Alakai o Hawaii, Volume I, Number 4, 24 May 1928 — HE MOOLELO KAAO HAWAII NO HALEMANO NONA KE KAIKUAHINE HANA HOOLA Ke Kanaka i Loaa Ka Wahine Ma Ka MocUhane. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO HAWAII NO HALEMANO

NONA KE KAIKUAHINE HANA HOOLA

Ke Kanaka i Loaa Ka Wahine Ma Ka MocUhane.

MOK\WA~IV A pau kr- oIE anr a HaJfir.ano, pohi aku la i k* kllu a pa 1 Ka pahu, he-lu ekolu. Lala» -hrtu 1 ke k!lu a paa 1 ka llma,, nana aku Ik o Hulemano la Kikokaala, he' okoa kona kLS eune kona kulana, he hele ma Ewa ma kahi 0 ke klkane, a nana aku hoi ia Kaīnalalawalu, he'oi ae ia mamua o na wahine a pau iloko p .ia analna kilu, *'he oloi no Maui Hiklna'" Nolaila komo mai Ja no: l:a iini ia Kamalalawalu, a kau aku la : o o Halemano l keia mele nona psncl: * He anu au Ia he koekoe, Ma kepoli a« e ke. alo' a e, 11010 a Kalena ia uka o Haleauau, Ka nahele anu i Wahiawa e. *He wa olelo na'ka noe i Kaala, Ke hūea mai la e ke kehau, Ka noenoe aala a ke kupukui?» o lihue. He hue wahahee na ke anu 1 Wai&loa, Hookolo ke aloha me ka walinaka, Hoao ae la me Ka! na 1 Haleanau, Kuu wahiiie ē, e hōi mal kaua, Aia la o kanahele o Kumanomano Ke hehia mal la e ka la o Kamakalii Ke kakali la ia Kaelo me Ikiiki Na huihui awa a Makalii e. He 'lli ke aloha, he kiīohana ( • paa ai He alai no ka po ame ke ao, Kuū wahine hoi mai, Eia ke aloha Ja he ai liliha. A waiho o Halemano i ke ol ana, kilu aku la a pa i ka pahu helu iho, aha. Lalau hou i k? Jdlu a paa i ka lima. Oli hou e Halemano: Kuu wahine ma! ka ua pop^ kapa o Kalihi Ke ahai la ma ke kua ka malu: Ke nounou mai la e ka Waahila Ka ua kaili wahine o kuu aina Huli ae Ja Kaala "kau Iluna, /Waiho «eale kai o Pokai, Nana wale ke aloha i Honouliuli ' K<tkolo kehau he makani no ĪA- ■ hae, • 1 . . He lino wahahee na ka Ia i Kaena - Ua hao-a mai la e ka unulaii olalo, Anuanu loko, huihul i ke aloha Aloha ka wahine ka hoa noho e ia kula panoa. ' A pau ka Halemano 01l ana nou aku la ia i ke kilu a pa i ks pahu, helu hou iho la., allma Lalau hou no i ke kilu a paa : ka lima oli hou no. A kukui au a Kāh.r,vahewa. Kuau nana ilaila, Ha'loiloi kuu waimaka e uwe, Nani na hala ka oiwi o Kahuku 1 ka lawe a ka inakani he Mikiol, Mai Kuahea au i hele mai ai, Ahea hoi au e ke hoa pono iKol Kuu hoa lioi ē, hoi mai. Hoi ana ke aloha i kuu klno, Maeele ia e kaohi liei, Knu wahine hoi e, e hoi e. Lalau hou o Haleman l ke kilu a paa ma ka hn ? nana āku i k» \vahlne a o ka lumilumi mai i na maka. hu ae la kona aloha iaia i ka noho ana i ka ial o Waiaiua ame ke Kenau anu o Kaala me ka wahine a oli ae la penei; A nui mai ke kai o Waialua, Moe pupuu o Kalena i Ilaleauau, Aujraai ana.kona aloha i o'u.nei, I kuu Ike ole la I-ihue i kela aina nanal ka lani, Kuhi ae la no ia waema he kal e, Auwe kuu wahine e, Kiekie ke ku a Kaata iluna» He poo anu I» na ke kehatt| lie hau ka makani halihali ala: Ke linoa mai ia e ka Waikoloa, Ke huli nei 0 Pulee ia'u k Auwe kuu wahīne e. Kiola o Halemano i kf kilu, a pa ika pahu, helu hou oono Lalau hou o Halemano i ki'u a paa i ka lima, oli hou: Na pwa i Halemano ka'u aloha, nahu a kikepa ia e ka manu, Hele īiiai ke nla me ko onsona, Noho mai Ij ka m.;ik:u ka riani e Malamae. Malamalanui Hok» n'u e noho mh Akaaka loko I ka jkc .•» ke aloha. O aloba au, o m.ilīu mal or, Auwe kuu «ahlne e, Kttu wahlne nial im p.ili Koolau,

Pali kui maka, makai o k« aīa, Ala 'hele kc aloha na ka waimaka, Kuu wahlne ho! e, ho! inai. Pehi aku la o Halemaoo 1 ke kilu a pa 1 ka pahu, helu mai ka helu ai, ō Ka hiku la.. Lalau hou nn o Halemailo i kc kthi a paa i/ka lima. Nana aku o Haler mano ia Klkekaala a pau huli ae la e nana ia Kamalalawalu, kulou iho la akaka ae ka lima i ka walmāka, a ano wale mai la no ka noho ana me ka wahine i ka aahale o Moelana, ma Kekele i Koolaupoko, Oahu. Nolaila oli aku !a ia: ; Wela Koolau i na kelk! uwe anu ; Kuu aina kalkua e noho al, , A kuu ,hoa e noho la 1 ka lai, 1 waleri ka »a Kanikoo o Heela. I ka na poal lau awa o Moe'lana ; ■■ Me he keiki makua ole la ka Hone, Ka hooiaau i kuu kino e ; Ka elele waha ole a ka manao, Kuu wahine hol e, e hoi mai. Pela no ka hana ana a Halemano a hiki i *a'ai eo he umikum&malima, eo ae la o Kikekaaia ia Hālemano, makaukau fea hoi o Halemano ma i ka hale e moe ai no ka h'ooko i ka laua pili, Ia wa lele o .Kamaialawaluj e aiimeimie w. aka ua ■ lele mal o me ka huhu nui loa a olelamjfi ia Kamalalawalu: "He lcan« fiaaTfc l e v oi nau, ela ka e kii no oe. Aōle ke kane e No keia lilo Halemano ia Kikekaala, uwe iho la o Kamalalawalu. a pe'a ae la na lima'l ke kua, a kau mai la i keia mele me ka waimaka e haloiloi ana mai ka maka aku: ( Wē lft Koolau i ke āhi e, Wela Koolau i ke ahi a ka wa-, hlne; Ke noa. Ia i ka uka o Hamai kua : ' ! I ka pokeokeo a ka makani,- | A wela ka ukiuki me ka huhu, I O ka inaina o ke kino nau na 1 kul, ; Ma keia mau lalani mele a j Kamalalawalu, ua hōopili aku ia !no kana punalua ro Kikekaala, I no ka mea he hel:helena liiolno ! a pupuka no kona ke nana aku^ ■ a ua jpill iaia keia mau lalani hope o keiu'mele: Auwe kuu hoapili o ke kane e, Kuu hale o ka hale wal anu o Hilo, Ko HIo hoi au no ka ipu a Kulukulua, No ke one holu i Waielama, No ka ua hehi lau ulu o Pilhonua, I hoho kaua I na ulu a Malama e Malama ke aloha i ka waimaka, ! He makamaka ke aīoha no kmi hoa e, . . Kuu hoa 1 ka nahele ūlu weh!« wehi o Panaewa, ! A kaua i hele koolua ai aole ! kolu: '' Hookahi kinikini o kuu kino. ! Ke kuleana ! noho ai I kaf uka o im e, j Ua laa kuu kino ! ke alōha, ! Auwe kuu hoa he kane—e, Kuxi kane o ka hale wai anu o H«o, 0 ia i<aie makamaka ole I noho ai. " A, pau ka Kamalalawalu oli ana, huli .ae la ia a n&na aku i k? kane ia Halemano, i nana aku ' ka hana, e namhu mai ana o; 1 Kikekaala i ka aoao o Halemano, 1 kau ho\i aku la o Kamalalawalu ! 1 keia oli: ! Hoolawehala ka nanahu a ke kupa. i Akaka ka malihln he mea hewa ia, Puni hoi i ka ua awa * ka wahine, 1 wahine au ! kane oe, Kuti kane o ka ua kanikani |ehua o Makaulele, Ke haki nmu mal !a ! ka lae o Kumukahi; Akahi la ā ke aloha i hlki at Ke olewa nēi ka nuku wai o Oheie, Ke kaoo ia uka o Pi!honu»t Ku« kan« hoi o ka hale wa! ann ; oHUo>. » * P«u kela oJi ana a Kamalalawain. lawe nku Ja na īla,mukū o Kikekaala a kahi e hoonoho ai, aialla oU heu o Kamaklalaw&īu | penei: . {

- ~, ' „ .1,,: V r... ' S » • ' 1 11-. o' . Haili kula lehua i waHia e k&! ma.nu, ! Ke laK-e la awa kau Jsau o! Puua, . • !; Ka oo k»ni Ipo lea. o ka nahdr,: E ano waUi mal ana no f hp a!ii- ' a6t, Ku|t hi>a o.ka hale wai an» o niio, Oia hale Workoft a kaua i alo ai, Auwe kuu kan<; aloha e. A pau kela oli. a Kainalalawalu, olelo mai la o Kikeleaala, "Aole au ',;unn 110 ka'uiea; he wahine haalele kane oe, a ela' ka e kii hou mal ana nu oe; ao!e I e hoi aku ko kane me oe." 1 MOKUNA V i . Mahope o laila noho iho la o i īialcn-anQ ir»e kana vahinc hou 1 me Kikekaaala: aele wa kiawale ' i ke ao ame ka po, i na la a pau; nolaiia uluhua a ikiiki loa o | Halemano i ka paa mau iloko o | ka hale. s> T o ia mea olelo aku la | 0 Halemano ia Kukekaala, "E au-' hea oe, ke lohe _m&l nol au ke aku mai nei o Mahaiula i Kaele- , huluhulu, nolaila e ae maf oe g j liolo au e lu ahu iia kakou." Ii mai o Kikekaaia, "O kaua pn no ke holo." 1 aku o Halerny.no, 'T lohi au&nei, e r,oho r.o Gf : rAvr„u : ke holo ao a hoi koko mni." i Ma ka ae ana o ka wahine,! holo aku la o Halemano. Ma J keia holo ana o Hālemano, holo . mai la ia mai Fuaavvela ma Kohala a iuki i Mokulau, Maui, pae._ O Kamalalawalu hoi holo mai Ia ia mai Kohala mai a Ha- ; moa, Hana, pae, a hele ae la ; ia Koolau o Maui, a hele hoi'o j Halemano rna ko komohana o ; Maui a hiki i ■ j Ma keia helo r,na a laua, %a . hahai i.a kanaka-ia laua no ka I makemake i ka wahine ame ke kane, i ka maikai ame ka nani ioa o laua nei. O ke kuniu o ko Kamalalawalu hahai ia Hale--1 mano, no ke aioha mai no. I keia hele ana, hiki aku la o Halemano i Kawe a me Kekaa i Kaiiaapali, a malaila aku holo a nāe>£na Mokuhooniki ma Mo- j lokai, aku holo a pae j ma Waikolu i Kalaupapa a noho j malaila. O Kamalalawalu hoi,! holo mr.l la ia mal Hana mai a pae ! ■ma Kapua i Kaanapali, a mal- j laila aku holo loa no Kalu&aha; ma Molokai Komohana, hele aku la a hiki i Kaluakoi ame Kaunakakai. Holo maiTa.o Halemano a pae ma Kailua i Gahu, a malaila aku a hiki i Ku&loa i ka Lae o 3ca Oio. Malaila aku a Hauula, Malaekahana, Laiewal, Walalua, ka Lae o Kaena I Waianae, noho ilaila. Holo mai la o Kamalalawalu mai Molokai mai a pae ma Waikiki, malaila aku a Ewa, a Pokai, holo i Kaual ,a pae i Waii lua, noho iho la ilaila, o Haie- ; mano hoi, holo a'ku la ia a pae ! i Wailua, launa kamaillo. aole i nae he pono o ka noho ana, e like me mamua. Nolalla hoi inai la o Kanialalawa] a n ke xaumaha. Hplo mai la o Kamalala- j waiu mai Kauai mai a pae ma ka Lste o Kaeria, malaila akii k#. j hele ana a p&e i Waialua. Ma- j laiia aku a Kahuku, Kauula, a Kualoa, Loaa o ! Wftiht>le, he alii e noho ana ao ia aina, aole ana wahiiie; lawe ae la ia ia Kamalaiawalu i wahUie nana, a noho iho laua malalla. Ma keia.noho ana a laua he kane a he wahine, holo aku la kekahi waa inai Oahu akr nel/a hiki i Puna ma Kaimu i Kala- J pana, pae ilaiia. Na ka poe o ia j waa i olelo a lolie i iwaiakea ua noho o: Kamalala- j waiu i Oahu nei, hele aku la ia a olelo ia Huaa ke alii o Punaj a pela aku a lohe o Kulukulua > ke alii"o Hllo,. I keia lohe ans o | nei mau ahi, olelo īho lauß penei: "Ae, ua lilo ka kaua waiwai iaia no kona klno, a aole hol i loaa « kaua kona kino, nolalla o holo kaua e kaua ma konA wahi e noho mai la."> Iloomakaukau iho la laua he inau mano waa me na ' he nui loa, ame na mea katt* o kela ano ame keia ano', mal kft mea nui ame ka "mea Hllil, Ūa iilo niii na alii ame na kanaka i kā huli i ,keia mau mea a pau lie 5u la. A makaukau lakou, holo mal la a Koolau o Maui. Maiāīīa iiial a pae i Kokaa i. Kaanapali. moe itjo la a ao ae, holo mai la a hala o -Uilawa, • a Waikolu 1 & Kaalupapa l Molokai, moe a ao ae, I aku o Huaa ke al:i o I'una i& Kuluhulu» ke altt o Hilo "E o m kahuna ame ko kil.\ kuhikuhipuuone ke hfti n\ai l '«a pōno 0 keia heie ana " A hSKS la - ■ kou iiuua o iut .il'.i, 1 3<'a- ir.al na aiil: "1 n.n'. ouk-.i \' pono o kela fcelo ana " oUl<>; aku la ke kilo o Kalapana: "E j hou kakou i kf»a li» ' ame ka i ■> kakou e noho ai ;;v ne a ap-p kakou hoio " 1 msi 1" ii. a moe iho i*},o < līaUa !a po & '•< ! k« kilo i k«n« ike penel j

"7 * ): ! !*i rvj-ir.'i a ! 1 !.: l r .\ ma i: > h'kinn, n& ku-i"-i ka j:ic,Hc; n :nr- pamaloo h p?..e kakr,t! i uka, 13a Oahu ka make. Eia lea lua: I halli Ka oa'j koko i I'a v noar;-' ],;!-] 5 ka alna^ 1 h«e 0 Oahu ia * akou." 1 Apau ka otr : : (J nnn n kf- klln, J Iv.V. ;ku !s lakffj n j y ;ip mn Md- 1 kapuu, hoolalH. ke kami Ma kela ( holo an'a t ka moana, uhl mat | la ka noe amp ka wa koko, e 1 31!:o irsf> krx olnlo a ko kiln; a rna- ' kaukau lakōu, he!f> mal lakou a I4ki i Kaneohe, hoomaka Iho la ke kuua (i a iloko ka hahana o ke kaua 'ana, pio iho la ko Oahu a hehe aku la, I.uku aku la Jakou nei 1 ko Waiahole, a o Kawale no kai hoopakeleia, 'a hoi aku la ia me na alii 0 Hawaii me Huaa ame Kulukul.ua a pela pu hoi me na kanu.ka a pau 1 hele pu ma'l al me laua. Maanel pau ka mooīelo o Halemano.