Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 7, 28 May 1936 — MOOLELO O KUALII KO KUALII ANO A ME KANA HANA [ARTICLE]

MOOLELO O KUALII

KO KUALII ANO A ME KANA HANA

MOKUNA I. Ma na kaao a me na moolelo, ua nui na alii i komo ole iloko o ka papa hoonohonoho mookuauhau mai a Opuukahonua mai a hiki ia Liloa, a ma ia hope mai a hiki ia Kamehameha. O Kualii aole oia i ikeia ma ka papa hoonohonoho mookuauhau o na 'lii, aka, ua kamailio mau ia nae kona moolelo no kona ano, kana mau hana. Ua oleloia o Kualii he alii no Hawaii nei, a o kekahi ano ona, he akua ka mea nona mai kona ike, a he akua maoli no o Kualii ma kekahi ano i kekahi manawa. He alii kaulana o Kualii, no ka ikaika a me ke koa; ua lanakila mau oia iloko o na hoouka kaua maluna o kona poe enemi; a ua kaulana oia no kona puni kaua. Ua oleloia o Kualii, ua hoomaka kona kaua mai ka manawa kamalii mai a hiki i kona hoomakua ana. A eia ka mea kupanaha no Kualii; i ka manawa i elemakule ai oia, a hiki ole ke hele, alaila, kauoha ae la oia i kona mau kanaka e ka i koko. A e like me ka makemake o Kualii, a pela i hana aku ai kona mau kanaka. A i ka hoouka kaua ana o Kualii ia Oahu nei me na 'lii o Koolauloa, mai, i ka manawa mahope mai o ko Kakuhihewa noho alii ana no Oahu nei, a i ole, ia i ka manawa paha mamua aku o Ko Kakuhihewa noho alii ana, (aole nae i maopopo ka manawa). A i ka hoouka kaua ana i ke kula o Keahumoa ma Honouliuli, Ewa, ma ke koko kona laweia ana, i auamoia e na kanaka. Aka, ma ia hoouka kaua ana, ua hoomoe wale ke kaua, a hui na puali elua, a hoopau wale. O ka nui o na kanaka o Kualii ma ia hoouka ana, ekolu mano, a like me umikumamalua tausani, a o ka nui o na kanaka o kekahi kaua ekolu lau, ua like me hookahi tausani elua haneri. A penei ka moolelo no ia hoouka kaua ana i hoopau wale ai. O Kapaahulani ka mua, a o kona kaikaina o Kamakaaulani, he mau kanaka imi haku laua, a na laua i haku i mele, a holo, hooili i ka inoa no Kualii. I ka manawa nae i haku ai ua mau kanaka nei a holo ke mele, alaila, kuka ae la laua i mea e pono ai ia laua ke hana, a i mea e loaa like ai ia laua like ka pomaikai. A penei ka laua olelo ana, oiai o laua wale ma ke kaawale, mamua o ka puka ana o ua mele nei ma ke akea: "He nani ia, ua haku ae nei kaua i keia mele a holo, alaila, e hele oe (Kamakaaulani) a hooili aku i ka inoa no Kualii, a owau hoi (Kapaahulani) e kii wau a kela alii, e lawe mai e kaua ia Kualii. Aia a maopopo ia kaua kahi e hoouka ai ke kaua, alaila, malaila oe e lawe aku ai ia Kualii, alaila e pee oukou ma ka nahelehele, e hoailona oe i kekahi mea au e waiho ai ma ke alanui, i maopopo ai ia'u aia oukou malaila, e ku no wau a kahea aku i ke mele a kaua e hana nei." A holo ka laua olelo, alaila hooili aku la o Kamakaaulani i ke mele a laua i haku ai, a lilo iho la ia he inoa no Kualii. He mau manawa he loihi ma ia hope mai, alaila, kuka hou ae la laua i ka manawa e hookoia ai ka laua mea i kuka mua ai. A penei ka laua olelo kuka hope, oiai o laua wale. Kamakaaulani: "E hele oe a ke alii o Koolauloa, lawe mai oe, a ma ke kula o Keahumoa, malaila makou e pee ai, alaila, i hele mai oukou, a i ike oe i ka lai i nipuu ia, a me ka hiu ia aholehole e waiho ana maluna o ka puu anako, alaila, e manao oe, o makou ia, alaila, e ku ae no oe a kahea ae i ua mele la. Aia nae a hiki i na po i o Kane a ao ae, e loaa no makou ma ke kula o Keahumoa." A holo ka laua olelo, alaila, hele aku la o Kapaahulani e launa me ke alii o Koolauloa. I kekahi manawa o Kapaahulani ma Waialua, oiai e noho ana ke alii o Koolauloa malaila ia manawa, hoolauna aku la o Kapaahulani i ke alii, me ke koi aku e kii e kaua ia Kualii. I kekahi ahiahi, i na kahuna a ke alii e nana ana i na ouli o ka lani, i mea e maopopo ai ko lakou lanakila ana maluna o Kualii, aka, i ka nana ana a na kahuna kilokilo lani, ua maopopo, aole e lanakila ana ko lakou puali maluna o Kualii. A lohe aku la o Kapaahulani i keia olelo a na kahuna a ke alii o Koolau, alaila olelo aku la oia i kekahi kamaaina e pili ana i ke alii: "E hele oe a ke alii, e hai aku oe i ka'u olelo ua lalau ka ike a na kahuna a ke alii." A no keia olelo a Kapaahulani, alaila, laweia aku la ka lohe o keia olelo imua o ke alii, a hai ia aku la me ka i aku nae: "E ke alii, ua olelo mai nei kela kanaka (Kapaahulani) ua lalau ka ike a na kahuna au." I mai la ke alii:: "E kii oe i ua kanaka la, e hele mai e olelo i kana mea i kamailio mai nei ia oe." Alaila kiiia aku la o Kapaahulani, a laweia mai la imua o ke alii, ninau aku la: "He oiaio anei, ua olelo mai nei oe, ua lalau ka ike a kuu mau kahuna?" I aku la o Kapaahulani i ke alii: "Ae, he oiaio, ua lalau ka ike a ko mau kahuna; aka, ma ko'u ike ma ko'u ano kahuna nui, e like me ka mea i aoia ia'u mai ko'u mau kupuna mai a hiki ia'u, he lalau io no ka ike a ua mau kahuna nei a ke alii."

A no keia mea, olelo aku la ke alii ia Kapaahulani: "Pehea hoi kau ike? E pono ke olelo mai." Olelo aku la o Kapaahulani i ke alii: "O ka'u ike, ina e kii kakou e kaua ia Kualii, alaila, e lanakila no kakou maluna o ia kaua. (Aole i pau.)