Ke Au Okoa, Volume I, Number 20, 4 September 1865 — HE MOOLELO -NO- LONOIKAMAKAHIKI [ARTICLE]

HE MOOLELO -NO- LONOIKAMAKAHIKI

HELU 1 O Kalani Ka makuakane, o Haumea ka makuahine, hanau o Lonoikamakahiki na Haumea me Kalani, , hanai ia iho la e Hauna o Kaikilanialiiwahineopuna a nui, haele iho la ha mau alii nei i ka auau i ho la laua nei a pau, hoi ae la laua nei a kula, olala. Oiai laua nei e olala ana, olelo aku o Kaikilanialiiwahineopuna, ia Lonoikamakahiki e. konane kaua, (oia hoi ke konane iliili) ae wahi a Lonoikamakahiki, hoonoho iho la laua nei i ka iliili i luna o ka papa a paa, hoomaka iho la laua nei e uhau, ia uhau ana a laua nei i ka papa mua, make i ke kaikuahine hahau hou laua nei i ka alua o ka papa, make hou no i ke kaikuahine hahau hou no i ke kolu o ka papa make hou no ua Lii nei, i ka ke kolu o ka make ana o Lonoikamakahiki ke kaikuahine, uluhua iho la ua Lii nei no ka make wale. Ia manawa kahea iho la keia kanaka i ka pali, o Kaawaloa ka inoa o ua kamaka la, a penei ke kahea ana "Ē aa mai ana,ia oe ke ku a ka maulu pali o uli o hea," alaila, kahea ae la ia penei, i-ke- ike ia Heakekoa i kama a ke ahiahi o luhi, hamau aku la ua Lonoikamakahiki nei, hamau, he leo ia e kahea nei, hoonalonalo iho la ua kaikua— hine ma ke ano mau o ka papa konane penei, o ke kuia nei; o ka holo kela, moe kawa niole ka luna, kapala ke kea na keele ka ai, aha ou make ia'u, mai walaau nui oe, he leo ia e kahea nei, i aku ua kaikuahine nei, kuhihewa oe, he leo ia no ka manu, aohe ia he leo no ka manu, wahi a Lonoikamakahiki, he leo no ke kanaka he leo hanehane paha, wahi a ke kaikuahine, kahea hou no ua kanaka nei i ka pali e like me ke kahea mua ana, "E Kaikilanialiiwahineopuna e, e a-a mai ana ia oe ke ku a ka maulu pali o uli o Heakekoa ko ipo," alaila, lohe pono iho la ua o o Lonoikamakahiki, ukiuki iho la ia a puili ae la i ka iliili o ka papa a nou aku la i ke kino o ua kaikuahine, ia manawa uwe iho la ke kaikuahine, alaila, ku ae la oLonoikamakahiki iluna, a hai iho la ia i kona kanawai, " aole alii a hahai aku la ma hope ona, aole punahele a hahai aku ma hope ona, aole hoi he aikane a hahai mahope, aole puali a hahai aku ma hope, o na kanaka a pau, aole hahai aku mahope, alaila, hoi aku la ua o Lonoikamakahiki, a hiki i ka hale, kahea aku la ia Kapahi, he hoe waa ia, a me Komoenaikaieiwi, oia kekahi hoe waa, hapai ia mai ka ukali o Kawalawala, alaila, hapai ia mai la ua mau waa nei a haule iho la i kahakai, hoouka ia ae la ua ipu nei a pane ia aku la na waa i lo-lo ko o ke kai, kau ae la ua 'lii nei o Lonoikamakahiki iluna o ka pola, a kahea mai la i na hoewaa, e ae mai olua iluna ma ko olua wahi ma hope, a laila, oniu ae la ka hoe a na hoʻokele a paa iho la ka hope ia Loli, i mai la ua Lonoikamakahiki nei, noa kua kanawai ia oe, i aku la o Loli, noa ko kanawa ia a make oe. Alaila, kahaha iho la ua Lonoikamakaīiiki nei, alaila ninau mai la ua Lonoikamakahiki nei a make oe make au, “ae,” wahi a Loli, a ola oe ola wau, a Lonoikamakahiki, alaila, i aku la ua Lonoikamakahiki nei i na hoewaa, hoopuka ia ae i luna o ka waa a holo aku la, oniu ae la ka hoe wai ka hoe i luna, elima mapuna hoe a kekahi ma kahi aoao a elima no hoi a kahi ma kahi aoao, o-no ka uli, i ka uli no hala ka moana o Alenuihaha hala ka moana o Maui, hala ka moana o Molokai, hala ka moana o Pailolo, a laila, ka'i ae la ka hoe a na hoʻokele iluna, a newa malie aku la ka holo a ka waa, alaila, i akula o Lonoikamakahiki i na hoewaa, " O ka po no paha nei o kakou ?" Hoole mai la na hoewaa, aole, o kaupaku kela o ka hale o Kakuhihewa, alai ia ae la ka la paa, ninau aku ia o Lonoikamakahiki, o ua hale nui nei paha nei o Kakuhihewa ? Ae mai la na hookele, ae.” Nīnau aku la ua Lonoikamakahiki nei, aia la ihea kahi i ku ai? Aia i Koolau o Kailua i laila kakou e pae ai a ike au i ka hale nani o Kakuihewa, he Alii hoi o Oahu nei, ka holo mai la no ia o lakou nei a kupono i waho o Manana, aia ia wahi mokupuni uuku e pili pu uka o kahonua, kahea aku lalakou me ka leo nui, ka waa ula —- e! ka waa ula e ! kupono ka waa o lakou nei i uka, ninau o Kakuihe-hu o IwNlli ō lakou nei i uka, ninau o Kakuihewa ia Nanahuimihaku ma , no keia waa, he Lii o Lonoikamakahiki, wahi a Nanahukuimihaku ma, e pae ana anei o kakou nei la a laila, ae aku la ua mau kahu nei, kena ae la ua Kakuihewa nei i na ʻLii, a me na puali, a me na makaainana, ko lakou nei holo aku la no ia a pae i ka ae one, a hala loa aku la i luna o ka mahi ai a pili no i ua hale nei o Kākuhihewa ia Kāmoa, kena ae ana o Kakuihewa i na lii e kuu i ka ia o Kawaiu***, ke awa, ka anae, a loaa mai la ka i-a, ka anae a me ke awa, ai ihola na malihini me na kamaaina, o Kākuhihewa a me Lonoikamakahiki nei ai pu, ia lakou e ai nei, ke uhi mai la ka malu po i ke kuahiwi, a ae la ke kuikui o ua hale nei, he iwakalua ka ihoiho o ke kuikui ■ ma ke kua o ua hale nei, a he iwakalua no no hoi ihoiho ma ke alo, he umi ma ka hakala.

ma ka hikina, a he umi ma ka hakala ma ke komohana. I ka hui ana o na ihoiho kukui i loko o ua hale nei, (he kanaono) mālamalama iho la o loko o ua hale nei, makemake iho la ua 'Li[ nei o Lonoikamakahiki no ka maikai o ua ha- i le nei, no ka nui maoli no hoi, a me ka nani loa ole o nei hale o keia Alii, " A mahope iho hoea mai ana ko Lonoikamakahiki hale hou." Oia hoi maloko o.ke mele kona hale, ia manawa puka ae la ua Lonoikamakahiki nei a moe iho la ma ke kōwā o na waa; pa mai la ka makani mea ehu kai, nana aku la keia e hele mai ana he wahine, oia hele mai la no ko ua wahine nei a aʻe mai la no ma kahi aia nei e moe ana, ike aku la keia o Oha ikawiliula ka wahine, a laila ninau aku la ua ʻLii nei o Lonoikamakahiki, e hele ana oe ihea o ka po ? i mai la ua wahine nei, e hele ano au e nana i ke alii o Hawaii ia Lonoikamakahiki, i aku la ua 'lii nei, e nana ia Lonoikamakahiki, i mai la ua wahine nei o Ohaikawiliula, hilahila iho la ka hoi au ia oe, a eia nae hoi ka'u wahi uku ia oe he inoa nou o Kealialialiua o Mana, alaila hoi aku la keia i ka hale, i aku la ua o Lonoikamakahiki i ua wahine nei la Ohaikawiliula, o hoi, hoi ae la ua 'lii nei iloko o ua hale nei o Kāmoa, ai iho ua 'lii la a pau ae la ka ai ana, hele aku la o Kakuihewa ma i ka makaihe (o ka inoa o ia mea he o-o ihe) noho iho la ua ʻlii nei o Lonoikamakahiki i ka hale, a kahea aku la i na. hoewaa ona ia Kapahi a me Komoenaikaiaiwi, i kahi o na'lii i hele ai, i mai la ua mau hoewaa nei, aia i ka oo ihe o Kakuihiewa ma, ninau aku la ua Lonoikamakahiki nei, aia i hea ko onei wai auau ? hoole mai la ua mau hoewaa nei, aohe wai o onei, i aku o Lonoikamakahiki i na hoewaa, o ka makemake ana o keia alii i keia wahi kula wai ole, ī aku na hoewaa he wai no aia nae ka wai o keia wah i Hauwahine, aia ke la wai la o Waiauia. E aho au e hele i Waiauia, i ka wai a'e la o na'lii, wahi a Lonoikamakahiki, o ka hele akula no ia o ua 'lii nei hahai aku la no hoi kona kahu ma hope ona oia hoi o'Loli. a hiki aku la i ua wai nei, auau ihola ua 'lii nei o Lonoikamakahiki, a kani iho la ka poo i loko o ka wai, ka auau ia o ua 'lii nei a pii mai la ka huihui anuanu o ka ili, ku ae la ua 'iii nei a hoi aku la i kapa, rnoe iho la keia haliu iho la ke alo ua 'lii nei ilalo a lalau iho la i ka pua o ka manienie pehu,, a aki ae la i ka waha, hele iho la kana kauwa e auau oia o Loli, auau iho la ua kauwa nei a anuanu, alaila, ala ae la ua 'lii nei o L'onoikamakahiki mai ka hiamoe ae, a hele aku la no i ka auau, auau iho la no a anu hoi maila no i kapa, a i aku Ia ua Lonoikamakahiki nei i kana kauwa ia Loli, makemake iho la ka hoi au neia wai? kena aku la ua 'lii nei i ke kauwa . ia Loli e kii i ka malo, kii aku la ua kauwa nei a ma ka puka o ka pa, kahea mai ana ka ilamuku a Kakuihewa, he kapu oloko nei he hea inoa no ke alii no Kākuihewa? aia a loaa o Kilaupali komo iloko nei," Kulou iho la o Loli ilalo a helelei iho la na waimaka me ka upe. j Alaila, hoi aku la ua o Loli me ka malo ; wai no i ka a-i, a hiki uku la i o Lonoikamakahiki la, nīnau mai la o Lonoikamakahiki i : kaua kauwa ia Loli, he waimaka aha keia ou, a he upe uha, i pepehi ia mai nei oe, ae aku la ua kauwa nei o Loli, ae, he make ko kaua | i keia la, i aku ua Lonoikamakahiki nei, hea- j ha ko kaua e make ai ? he inoa paha | no ke alii no Kakuihewa? owai ia inoa? o , | Kilaupali, i aku ua 'lii nei o Lonoikamakahiki j he inoa no'u, i aku la ua kauwa nei ina he inoa nou, ola kaua i keia la; i aku la ke alii he inoa no ko'u mau a loaa wale no iaʻu, he lawe inoa paha ua 'lii la o Oahu nei, i i aku la ua ʻlii nei o Lonoikamakahiki ia Lo. l li, mamua ae, alaila hoolei iho la o Loli i ka malo a hume ae la o Lonoikamakahiki i ua ' rnalo nei ona, ke hoi la no ke kauwa ana ma- j mua o Loli, ike ia mai la o Loli e ka Ilamuku .a Kakuihewa. Ia ia nei nae e kū ana i ka pa, pane mai la ua Ilamuku nei a Kakuihewa, he .kapu olo ko nei he hea inoa no ke alii no Kakuihewa, aia a loaʻa o Kilaupali ka inoa o Kakuihewa komo i loko, kipaku aku la o Lonoikamakahi- j ki ia Loli, o kona hele .aku la. no ia ka lalau aku la no ia o Lonoikamakahiki, i ke kaula lino olona e moku, a o ka moku ae la no ia, alaila, o ka ae aku la no ia o Louoikamakai hikt a ka paepae o ka puka o ka hale noho iho la keia i ka paepae o ka puka, a kahaha aku ua Ilamuku nei me ka i aku, he kapu ia wahi he puka no ke alii, pane mai la o Lono- j ikamakahiki, he kapu ole keia no ka puka o ko makou mau hale o ko na ʻLii o Ha- | wai ka paepae nei o ka puka, ka Kakuihewa hoi he kapu ka paepae o ka puka o ka hale o na'lii Oahu nei, ninau mai la o Lonoikamakahiki i ua Ilamuku nei, kuhikuhi ae la o Lonoikamahahiki i ka lapauila o luna o ka puka j o ka hale o kahi i kapu ia, ninau hou no o Lo~ j noikamakahiki penei, mahea oukou e puka'i ? ma laila no, wahi a ka Ilamuku; ka inoa oukou ma lalo oukou e puka ai.aolo malaila no, ae, puka po e-a, ka ? aole, ae, puka kino ea? ae, alaila, ae aku lu ua kino la, a hele pu aku la me ka elemu. I ke kapu hoi la i ka inoa o na'lii Oahu nei, ninau hou no ua 'lii nei o Lonoikamakahiki, owai ia inoa, o Kilaupali, Lonoikamakahiki, he inoa no'u, e hana aku ka lohe he inoa no na ʻLii o Hawaii o Kilaupali ninau o Kakuihewa ia Nanahuimihaku ma, he inoa ka no na ʻLii o Hawaii o Kilaupali wahi a Nana- . huimihaku ma, hoole ia ʻku aohe he inoa no na ʻLii o Hawaii wahi hoi a Kakuihewa i aku la ka Ilamuku ia Lonoikamakahiki, aohe he inoa no na ʻlii o Hawaii, a laila, pane mai la

o Lonoikamakahiki, e heluhelu a i emi mai ka inoa o na ʻLii o Oahu nei, a oi aku ko ke ʻLii o Hawaii noʻu ka inoa. (Aole i pau.)