Ke Au Okoa, Volume III, Number 23, 26 September 1867 — Kaahele ma Molokai. [ARTICLE]

Kaahele ma Molokai.

HELU 2. NO KUMIMI & MOANUI. O keia aina o Kumimi, he aina kula, a he hoowahawaha no i ka nana ana, a ka poe makaikai; he kula oneanea, me na kaalapa awaawa, aohe he ikea aku o ka waiho mai a na kaupapaloi; a no ke ano hoohuoi o ka poe hele makaikai, nolaila, ke hai aku nei au, he mau loi no, aia no ke pili la me Honouli-wai, ma ka aoao ma ke komohana hema, a o Kumimi no hoi ka aina e pili la me Honouli-wai, a rna keia aina o Kumimi nei, e pale mai ai, a e oki ai hoi ka paa ana o ko Molokai kupa i ka laau koo waa o Molokai, a lalau iho i ka hoe, oiai, ua pau ka palena o ke kai kohola, kai kuaau, o ke kai kua aku koe, kai koolau, a kai hanupanupa. A malalo mai o Moanui, he wahi kaulana i ka wa kahiko, a malaila no kahi i noho ai o ka poe nana i hanai ia Kamehameha Nui i ka luau, (oia hoi ke keiki a Kekaulike, a laua me Kekuiapoiwa Nui, kaikuaana o Kahekili, a kaikunane hoi o Kalo-

la, he wahi moolelo okoa no ko keia mea loaa ia'u, aole paha e hiki ia'u ke kamailio ma keia kaahele ana, eia no ke ola nei na moopuna a ka poe nana i hanai i ka luau, oia hoi o Hon. W P. Kamakau Esq &co ) Ma keia aina ma Moanui nei, aia no malaila kahi i waiho ai o na iwi o Kamehameha Nui, na Pihana K ka malama ana, a me kana poe mamo, he kaupapaloi no, a he kula kekahi, a a he loko ia no, ke pau loa ae la nae i ka nahaha, a he kakaikahi no na wahi kanaka. NO WAIALUA. O kekahi aina, a ahupuaa nui hoi keia o Molokai, e nana la ia Maui, he aina loi, e waiho ana ma kela a me keia aoao, a hala loa iuka, mai kahakai mai, he maikai no ka noho ana oia aina, he papu, he mahuahua no hoi na kauhale, a me na kanaka, a he nui ka uluhala ma ko laila mau kae pili kahawai, a he wai mau no e kahe ana mai kuahiwi mai, a he muliwai no, aole nae he nui loa e like me Moanui, kahi kaulana e pii ia ai e ka poe makaikai, oia hoi o Pakaikai, oia kahi i hanai ponoi ia ai o Kamehameha Nui i ka luaui e Kapalianeloa ma, oiai, ko laua wa kamalii ano naaupo, a no ka hele ana o Papa ko laua makuakane (oia ke kahu hanai,) i ka mahiai ma ka nahelehele aku, ua pololi ke alii, a ua hanai laua, he luau ka ia, (ka lau oliko o ke kalo) mamuli no nae o ke kauoha a Papa. I ka wa i holo mai ai o Kekaulike: ka Moi o Maui, e nana i ka pono o ke keiki alii, he holo hoomakakiu nae keia a Kekaulike, a kona waa kialoa ma Waialua, a pii loa no i uka o Pakaikai, i hiki aku ka hana o ka Moi, e hanai ia mai ana ke keiki alii i ka luau ka ia. A i ka ike ana o ka Moi Kekaulike, hoihoi kona huhu ma ka naau, a olelo hoohuahualau aku la i na keiki naaupo, " no ka nele paha i ka ia ole, ka mea i ai ai ke alii i ka luau ? " Hoole mai o Kapalianeloa ma, "he nui no ka ia, ua olelo mai nae " Papa, ina e

uwe ke alii i ka ai, e hanai no maua, aole nae e hanai me ka ia, o laoa anei ke alii a make, eia ka ia iwi ole o ka luau, he ia io nui," nolaila, hoapono no o Kekaulike ka Moi, a hoi no i Maui, a aloha mai no nae ia laua. A i ka hoi ana mai o Papa, ua hala ka Moi, a olelo mai na keiki no keia elemakule nui, a maopopo ia Papa o Kekaulike no. A ua nui no ka poe i kapa ia na inoa e pili ana ia Kapalianeloa ma &.co. NO PONIUOHUA & PUELELU. Eia ma ke komohana mai o Waialua keia mau aina, he mau aina kula no, a he olapalapa mauka, aole hoi e like aku me Waialua, ka moekahi maikai o ko laila kahawai, aia mauka ke kalo wai, a me ke kalo maloo, he kula uala makai, a ma keia wahi nae i hoomaka ia mai ai ka loi wai hu ae malalo, a Waialua hoi aku kaupapaloi wai uka, e like me Palolo nei &co., he loi eli mai ko Ponihua, he puepue nunui ko waena, e kanu ana i ka maia, ko, uala, akaakai, a pela aku, a e kanu ana hoi i ke kalo malalo o ka ae wai, e hoopuni ana i ka puepue, e piha no ka imu i ka puepue hookahi ma kekahi wahi e ae. O kaupapaloi wale iho la no ia o keia mau aina o Molokai, a hiki i Kawela, he 20 a keu na mile, a ma Poniuohua nei kahi i hanai ia ai o Haku W. P. Leleiohoku, a o kona home ia i kona wa kamalii, a maanei no hoi kahi i noho o D. W. Kaie, ka mea i mahalo ia, ka Lunakanawai o Molokai nei, o ko laua wale no kahi hale malaila, he hale laau, he oki loa mai hoi o Puelelu, aohe he kanaka. Ka Apana o Honomuni. O keia Apana o Honomuni, he apana maikai keia mai Kainalu mai a hiki i Ahaino-iki, ehiku nae aina maloko, 1 Kainalu, 2 Kawaikapu, 3 Kamanoni, 4 Honomuni, 5 Kuliula, 6 Ahaino 1, 7 Ahaino 2. No Kainalu—He wahi kaulana no keia i ka wa kahiko, a ua oleloia. ua hanau o Haku A. Paki maanei, i na makahiki kokoke mai nei, ua neoneo kanaka ole, a i ka wa i hoihoi ia aku nei o na kamaaina o Waikolu, Kalawao, Kawaluna, Polapola, Mahulili, Pohakuloa, i kamaaina no Kainalu, a kokoke piha loa ia Apana o Honomuni i na kanaka, a lilo iho la ko lakou wahi kamaaina i home no na Lepela, (mai Pake) a ua lilo o Kainalu i wahi lau kanaka, a i wahi maikai no hoi, a ma keia Apana o Honomuni nei kahi maikai, ane kohu haole aku ka noho ana, ka noho mai o na hale i ka uluwehiwehi o na mea kanu, a ma keia aina no hoi o Kainalu, he maikai no ke kula, a he maikai no ka noho ana, he kau pololei, e like me ko Poniohua,- a pela mai no hoi o Kawaikapu, he maikai no, he lepo momona, a pela mai o Kamanoni, a me Honomuni, o ka aina oi aku keia o ka momona oia apana. He wahi kaulana no i ka wa kahiko, a ma keia aina kahi punahele loa i kekahi mau alii Kiaaina a Aimoku hoi o Molokai, oia hoi o Haalou, makuakane o L. Haalelea a me T. Haalilio, na mea mahaloia a kaulana i make aku nei, a o Naea mai hoi ko Haalou hope. Ma keia aina hoi kekahi loi nui a Haalou, me ke kuahaun ana i na kanaka o Molokai a puni, e hele i ka hana, o Paikahawai ka inoa o ua loi la, ua pau ua loi la i ka hana ia e ka poe makee aina, e Kanakaokai ma, i hoolimalima ia e lakou, ua lohn au, aole ka i pau i ka wa e noho Lunaauhau ana o Ilae Napohaku, a pela mai, he loko no ma keia aina, he piha no ko laila halehalawai, i ka poe makee Akua, e halawai mau ana i ko kakahiaka, a me ke ahiahi Sabati, na kakahiaka Poakolu a Poalima, hookahi hana nui malaila, o ke kula Baibala, a wehewehe ana i ke ano, o Kanakaokai ke alakai. No Kuliula—He aina maikai no keia, he loko no, he uala no, a he kalo, a pela no o Ahaino I, a me Ahaino 2, a

ma keia apana holookoa a pau loa, he maikai wale no, he momona, he ulu na mea kanu. NO KUPEKE A ME PUKOO. He mau aina maikai no hoi keia, e like no me kela mau aina i hala aku la, aole nae he momona loa o ka lepo ma ia mau aina, no ka maloo a me ke ano kuala paha, a no ke kanu ole ia no paha, he loko no ko Kupeke a me Pukoo, elua nae Pukoo, o Pukoo-nui a me Pukoo-iki, a i ole ia ekolu paha Pukoo, ke kuhihewa ole au, a ma keia mau ai kekahi hapa o ke mele o ka moe a Moi, kekahi ka* huna o Molokai, e pili ana no ka moolelo o Kana, kekahi kanaka kaulana o Molokai, a penei ua mele la : " Ma Punaula a Pukoo, a Pukoo, A Kupeke a noho Peke." Aia no ma Kupeke kekahi lua hee nui, i make ai ia Kauaawa, aia ma Waioku, e pili ana i Pukoo, aia hoi mawaho ae o Pukoo ke awa kumoku, he awa maikai no, a ma Pukoo kahi i noho ai o Ilae Napohaku, ka Luna Auhau mua o Molokai. No PUNAULA A ME MAPULEHU. He wahi aina maikai no o Punaula, a he oi loa mai nae o Mapulehu, he awaawa nui o Mapulehu, a he kula akea no, aia mauka o keia kuahiwi kekahi keiki haole kahi i noho oki wahie ai, me kona poe hana ku malama, a ku.makahiki paha. he loko no ko keia aina, aia ma ka palena o keia aina e hui ana me Kaluaaha, ka imu i kalua paa ia ai na'lii o Molokai, oia ka imu o Hakawai, a ma keia aina ke alanui e iho ai i Koolau o Wailau, a e pii mai ai no hoi ko Wailau i Kona nei. No Kaluaaha. O ka aina keia i noho ai o ko Molokai mau Misionari, maanei o Rev. H. E. Hikikoke kahi i noho ai, a me Rev. Rev. P. J. Kulika, a me Rev. C. B. Aneru, a me Rev. S. G. Duaika, a me kekahi mau haole eae, o Rev. L. Kamika nae e noho kahu nei ma Kauma-

***kapili, ka haole i noho mua ma Molokai, a ma keia aioa no hoi ke oioina o ka imi ana i na mea naauao, a mau hana pono e ae o ko ke Akua aupuni, maanei kahi e hui ai Da kula Sabali, ame na la hoike nui o Molokai, a me na la Puali-inu-wai, o kahi hooinaha keia o ka poe hele, mai na kuaaina mai o Molokai, a hiki i ka wa e pau ai ka hoike kula, alaila, hoi aku ko ke kaha loa o Molokai, a me na one loloa o Kamiloloa. Eia ma keia aina o Kaluaalia Dei, ke ana o Molokai nui a Hina, kahi i noho ai; he ttahi ona, aia ae ma kulakula paoo ae kahi i waiho ai, e pili aoa he wabi kahawai, aia mauka iki ae o na' hale o Hikikoke ma, aia mauka o Kaluaaha, he wahi e hoomaha ai o Hikikoke ma i ka wa wela, o Maunaolu ka inoa oia wahi, eia no ke ku nei ka luakini nui ma Kaluaaha, i ka wa nae mamua, he papa himeni ma ka aoao ma kekala komohana, he ku mai iluna ka papa himeni, e like-me ko Kawaiahao i keia wa, a i keia manawa nae, ua paniia, a ua hookaawaleia malaila he keena kula Sabati, a oEev. A. O. Polepe ke kahu i keia wa, ahemau hale maikai no kona. He ano kuanea nae i keia v/a, aohe hoi e like me ka wa e noho ana 0 Hikikoku roa, he laukana no hoi ia manawa; elua mau loko i-a nui, o Niaupala a me Kaluaaha, a he mau Halekuai no malaila i keia manawa. Ma ka aoao Komohana o keia aina, e pili ana me Ualapue, maiaila no kahi i ku ai oka Halekuai Hui, o ko Molokai poeHui, a ua lohe mai au, eono no paha malama o ke kuai ana, oka pau eno ia. A ma kekahi olelo wale ia mai, na aie kekahi a pau mai kona helu, a haawina paha; a aie wale aku no i ko hai helu, i wahi e nele ai ka mea nona ia haawina. Ina pela, be keu io no, ua pili nae ia hewa i ka mea kuai aku a me ka mea e kuai mai ana: Pela uo kekahi poe oko Honolulu nei Halekoai Hui, aole nae e pili ana i ka poe naaupo, aka, ua pili r.o i ka poe i kahi o ka malamalama nui. (Ua olelo no hoi an mamua, e hoikeia aku no ka puka a me ke p"hn, a me ka moolelo pu hoi o ka Ahahui Halekuai o Honolulu nei, a no ka pau ole mai o kekahi mau hemahema mai ke Kakouolēlo nui a makou, a Luna Halekuai hoi, no ia kumu ka loihi loa. No (Jalapde. ' Eia malalo ma i o Kaluaaha keia aina o Ualapuo, he aina maikai, he n\ii kaupapaloi, a he loko no, «ia maanei ke kahua maika kaula o Kaakeke, a no keia kahua mnika ke knhi olelo haanui, a haanou, a akena hoi, penei : " Pohapoha keiki o Kaakeke," nn kalkaika paha i Ua maika, maanei no hoi kahi e luana ai na'lii i ka wa knhiko. No Kahananūi, Manawai, na Ohia, a me 4 O keia poe aina, he poe aina maikai no, he pana hela ana no nae, aole nui, he wahi loko ko Manawai a ino Keawanui, ho loko nui nae malaila. o Mikimiki ka inou, aia ma Keawanni, he awa kumoku mnikai, o Kalaeloa kona inoa, eia kne ka howa, o ka nuku e komo mai ai, he papau, ua ikeia ma na Kao Ahanlelo mua, ua noiia e hookaawale i pnu dala, i moa e hana hou ni i ke awa o Kal&eloa, aole nae 1 hookoia mai a hiki wale i keia wa, he hiki i kela nwa kumoku ke hoolako' aku i ka wai o Waipahu, me ka nui ole o kn luhi. Na r.ox Kaamola. He pne aina liilii.keia a eono, hookahi nae Kanmnla nui, ma knhi o pili ana me PunahaIb, he loko ma keia Kaamoln, ho knupapaloi ama keia poe nina, «n kokoke loa mai ke kai iloko, nole nae i palnhalnha loa aku kahi honua, ua pili loa ke o'ianui Aupuni i kanpnpaloi, he hookahi paha kaulahno a <>i aku ka pnlahnlnha o knupnpaloi, ho Inau ooi na*i ka hapa nui o keia poe nina, e ku ana ma kela a me keia aoao o ke alanui Aupuni, a e moekahi mai ana he kunlapa kula mai ke kuahiwi mai a hiki i ke alanui. (Āole i