Ke Au Okoa, Volume III, Number 45, 27 February 1868 — HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLOHA. I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLOHA.

I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei.

HEL.U 2. Ua ike mua ae nei kakou, he eha mau ke~ iki o ko Kanewailani ma ohana a Maoloha.a o Kaluaikona hoi, eha keiki, elua keiki kane, a elua kaikamahine; o Kahuailaoawai hoi, he. hookahi ana keikikane, oia iho la na ohana a keia poe, he poe nae ua nunui na keiki kane a Kalaaikona, ua hoao wahine, ua hanau keiki. a e hii pu ia ana i ka ws i hanau mai ai o Kanewailani. Ika nohoana okeia poe, he lehulehu no paa ka poe, o na keiki hoo kahi ka uwaka an«.

I ka wa i ntii ae ai o Kanewailani a me kona mau hoahanau, oia hoi ka wa e holoholo ana, i na m&kahiki eha, a elima paha, he mea lealea loa ia lakou ke kaili ana i k« laaq kqokoo, o ke kuponakane o lakou, o Kahalemaluokekoa. Ai ka huli ana ae oka eiemakule i ke kookoō ona, ua kaili ia e ua poe moopuna nei ana, me ko lakou la hele a kahi kaawale i-o-kikilo, a kahea mai me ke ano hoohaehae, "Eia ko kookoo ia nei eks elemakule ai kanaka e!" Lilo iho la ko lakou ku pukane i elemakule ai kanaka, wahi a Kanewailani'ma, opea no hoi ka hana a kamalii. i ka ike pono loa ana- ae o. Kanewailani i ke ano o keia ao, a i ke ahiahi a me ke kakahiaka nui, ~ua poie ne k& poe kanaka makua, (kekahi o lakou,) ika pule & ka Haku leau Kristo, penei : "E ko makon makua iloko o ka laoi,« hoaāoia kou : inoa, &c." He mea e loa o Eanewailani, maapli o ke ao-ao ana mai a ka poe keiki nunni ae, e papa ana ia Kanewailani, penei mai ka lakon la olelo me ke ano hoomaka'ukau'a nae, " E noho oialie oe e—a, mai oni oe e—a, ina i walaau oe a onioni iki ae, make oe, make pu me kou uhaoe." A.ma ia lohe.ana o Kanewailani, i ka lakou la olelo mai, e noho malie ihoaoa keia, aohe oni, aohē kulili, aohe w.alaau, ua hele keia a opili, no ka loihi loa o ka pule ana. Ai ka pau aaa oka pule, a naaa aku la keia e walaau mai ana kekahi poe o lakou, a e oni ana, a kakali aku la keia o ko lakou la pane mai." Ano koia nei noho loa me ka pane ole aku, pane mai la kekahi poe «klakou, " Aobe ka hoi e hele e noho nei." Alaila, maopopo āe la ia ia nei ua noa, a ua paa paha.ka nake aoa keom ae.

Eka poe heluhelu, ua ike kakou maluna ae nei, he pnle na ka Haku, aole he pule pegana, ae, ua laha ae la ka Eiuanelio Karisitiano ma ua mau pae aina la o Kanehonapegana, na aoia ma kahi alii, a ua hoolahaia ma kahi kuaaāna. A e noho ana he kumoao palapala a me ka pule, o Kalnwemaunu kona inoa, ua komo a hele i ke kula ke keiki kane aiua a Kaluaikona, o Kepuhipele kona inoa, ua ike.oia i ka heluhelua.me ke kakaulima, oa loaa ia ia ke aloalna a me ka houluulu. A he hiki no ia. ia ke hoi mai a ka hale heluhelu mai, a o Kanewailani ma no naee—a, ke pinai aku lakoo e natu> i kai ala hana mai, me ka maopopo ole nae. e kuhi aoa iakpu he pa-hi-übi-u paha oka wa kahiko. Oka ai ana nae o ke kane a me ka wahine, e ai po,ana no ia manawa, ua pan ako paha ka wa ai-ka-pu o ua pae aina nei, a ua. ainoa.

0 na helehelena nae o ka aina, ma ka Kanewailaoi hoomaopopo ana i kooa wa kamalii, ma ka aoao makai, he kakai lani a me ke kaiuli, a ma ka aoao manae, kah; a kamakani e pa mai ai, a kahi hoi a ka la e puka mai ai, he lae aina loihi, ahe kai-uli no e'pili ana i kona kum<: ps!i, a ma ka aoao manka, ho pali kuahiwi e paa mau ana i ke ohu; a o ka aoao ma ke komohona, he ahoa kula, e alai ■ ae nna i kekahi ainn mai. A ma ka nana ana i ke ano o ka mea nona keia Moolelo, ua oi aku kona kuhihewa, tia kuhi o Kanewailani, oia wale no ka aina, aohe aina e ae ma kekahi.aoao, un kuhi oia ua paa ioa ka lani a hiki i ke kai, a ua kohi oia ua paa loa ka lani a hiki i kuahiwi. Ai ka pii ana o Maoloha ma i knahiwi i ke kualanu, ua hele maike ohu a paa i ke kuahiwi, me ka huipu ia mai nae me na ao e lele ana, a e alai aku ana hoi i ka lewa lani, maopopo io no ia ia, aa'aookui io no ka lani nae ke kuahiwi, a olelo aku la o Kanewailani i kona mau kaikuhine a nw kekahi poe kamalii e ao, a poe bo« paani ona, meka oWo hooioi nae; "E kamalii e!" " Heaha ! " wahi a kamalii, " Aia aku nei oPapamaiuka, imaiana makou, i ohia na makou." Ano kahele loa naeo ke ohu a pili paa i ke kaaliiwi, pane aka la'iai kamalii, '• Aola nae e hoi koke mai o Papa ma, ua pii i ka lani, aia la, ua kokoke loa ka lani i ke kuahiwi, nolaila, aohe e hoi koke mai." £ nana pu ae no kakou i ke ano kuhihewa o ka kakou kamalei, oiai kona mau la kamalii, ka wa hoi i nui ole ka noonoo ana.

A i kekahi la malie, ua holo ae kekahi moku mn ka moana lewa kai lilo loa, ua kokoke pili nae i ka lani, a olelo hou aku la o Kanenewailani, " E lakou nei e—! " Pane mai la lakou la, " Heaha ka makoa aue kahea mai nei ? " " Aia hoi paha kela moku ke holo ae la, ua kokoke loa. i ka lani, lealoa loa no nae kanakn oia moka i ka piipii i ka lani, ua hele k&moku a pili i ka laoi, pii koke ae oo kanaka i ka lani." Olelo mai l» kekahi poe o lakou, " Ina oo hoi paha e kokoke mai ana no hoi kela moikH iuka nei. ina no hoi ua ike

kakou ika 'ani." Pela iho la na manao naaupo a hamalii no hoi o Kanewailani a me ka paulu kamaliL A i kokahi .mau la.ma]ie no, he nur no ka auwa* lawaia e holo ae aūa ma na pili kahakai, a e lawaia kaili ana, a e kakanhu «na no hoi, he mea lealea loa ia i ka kakou opio hou, ka hookupololei ia ana mai o ka ihu o ka vraa iuka nei, a i ote ia, o ka hope paha o ka' waa, i kahi a Kanewailaoi e nana aku ana mai oka. aku pei, ke lealea loa la koia nei manao, ..e lelele ai. me ka manao e pae ea»i aea ka waa iuka nei, oi kali wale aku keia aohe pae tnai, oiai, aole no ia o ka maaao o ka'mea « Uwaia ana.

I kekahi maoawa* haliako ls oia i kona mau enakua. i ka mahiai Uua mauka ae o na kauhale o lakou, haule iho la oia - iloko o kekahi lua wauke a.eha loa, a i ike ia i ka uwe ana, a puoho ino mai la na makua. He keiki pipili loa o Kanewailaai i kona makuakane, aole nohe pipili nui aku i ka makuahine, a be hu-wa no hoii kona wahi kaikuahine hope mai, ke huli aku ke alo o k& makuakane malaila. He eha mau ka kakou ika pipii i ke aa, oiai, he aina aa ko lakoujwaiii, a he wahi kuaaiaa np hoi. I ka nana ana sku i na heleheleoa o ko Kanewailani ma ohana, he- ilihune maoli. 00, kau pepeiao ae la kahi welu ia keiki aku, aia keiki aku. I pono no nae i ka ikaika o Kekahalaumano- i ke kuku kapa, a he ikaika no hoi o Maoloha i ka mahiai, kanu uala, maia, wauke, ko, a ia mea aku, ia mea aku, he. hiki no ka i ka poe makaikai ke hele e naua i kaaa wahi i mahiai. ai. ■ A ma ia ano ikaika no o na makua, ua loaa no ia Kanewailani ma kahi e uhiuhi ai o ka po, a i ke ao aoa ae, ua hele kohana wale aku la no, raai na kane a mena wahine, e aho nae hoi na wahine, ua paa mai olalo i kahi pa-u, be lewalewa wale mai oo nae na wai-u; aka, he mea maikai ibq la no ia i& manawa, oiai, aohe mea naoa i henehene maiA ia wa no e ike ia ke kanaka oiwi maikai, a pela no hoi ka wahine. A he mea makemake ia no ka hele wale, a he huhn no nae na makua o Kanewailani ma ia lakou, ke aahu ae i kahi wela kapa i ke awakea, penei ka olelo ana mai, " Ikiki' ole no hoi keia keiki e kai-nun nei o ke kapa oke āwakea." Ama ko Kanewailani ma ike ana iho no nae ia manawa, he mea ikiiki io no ke kapa ke aahu ike ao, aia ho o ka hele wale iho la. no ka mea maikai, aohe i ae e he wela i ka la, be oluolu wale iho la no, Aohe no he anu nui roai o ka po, he mehana no i kahi kapa hookahi a me kahi welu,- a he hiki no ke pupuu mai, a ho-o iho na lima maloko o na u-ha, a hiamoe aku la; aole no hoi e anu. A ina ua uhi ia iho kahi kapa ena makua, he pono loa hoi ia, aole nae he mea maa mau ma ka hiaiaoe ana o ke keiki e iike me ka mea i oleloia ae la maluna ae nei. Aia wale no a huhuia e na makua, alaila, hana pela, oiai hoi, e aua ana na makua i ke kapa, oo kekahi mau hewa paha a na makua 1 ike ai e hana ana ke keiki, a i ku ole i ka makemake o ea makua.

A oo ka maa ole io no o db makua i ka mau i ke kapa, oolaila, he mea hilahila a mea henehene ia no hoi kekahi kanaka aahu kapa nni o ka )a ke hele ae, a kapa ia akala h£ ma-hu, a hekanaka palaualelo;.no ka waihoole i ke kapa, a hume mai hoi i ka malo, a ku ka puali, alaila, hele i kainahiai; o ka o-o ae i kalai palaulau ia, iluna wale no ka lemu e ku ai, he lemu ia no ka ui, iluoa wale no e kahiau ai._ A o ka lemu hoi oka elemakule, he kauo ilaio, ama ia ano aka poe mahiaio hookikakaha mai ai, na lilo wale oo ka hai kaikamahine mea o-pio wale, ke mehena ae ka ka la, o ka hoi aku la no ia, a hele i ka,lelekawa, ka heepalu, na ano lawaia kui-kui opihi, a luu ula aoa paha ma na hulaana pali kahakai. Ai ka nana ana aku no nae a Kanewailani ia manawa o na .kanaka, aohe no he Ipaa mai i ka mai, a wahi mai eheehe a nalula mai hoi, he ole loa 00.

0 ka auau kai, lele kawa, oia ka Kanewailani mau hana lealea kahiko i ike ako ai i na kane a me na wahine, e holo moku ana, oa lealea loa lakou ia haua, e hoikeike aua i na wahi hilahila; e aho iki aq.nae.na. wah irre. ua hume mai la a ku ka puali i ka hope, me he kane la; oia hoi ka malo puakai, 'oinikea, a hoi, i honlau ia i ka noai a me ka puoa, * roe kekahi mau wai hooluu e ae no, i ku i ka poe ike i ka wai hooluu, e oo lakou ao hoi keia olelo ia ana, " JVa ua aka hooluu. i ' A oia.iho. la ba malo auau kai, a lele kawa hoi o na wahine; a o n&kaoe hoi, aole o lakou wahi hilahila mn kn nui kioo apau, koe 4 wale no hoi o kahi opea, i hawele pua mauu ia, me be puouku la no ka lio, oia boi ke kaula.fma. maiiu. A pela iho la na hana o ka wa kahjko, a Kaoewailaoi hm» i ikemaka aku ai. J£A. HAĪ7AU ANA O KEKOLIAmu 1 ka hala ana o ka makahiki hookahi a oi ae, ua hanaa mai la o. Kekulianaia, he kaikamahine, na Maoloha me Kekahalaumano, a oin oohoi ko Kanewailaoi hope mai, a oia no kona hoa paani a holoholo hoi o ka wa kamalii, a huipnia mai no hoi me Eapauoluuki»> [ kaaha, i hoa.panni nona, koe aku nae o Nawahineokamae, ua oni loa- oia, he umikumamalima.paha ai oi ae na makahiki ona ia ma< nawa. Nolaila, aole no oia e hoihoi mai ana e paani pu me Kaoewailani ma, ua loaa iho la no kona mau hoa paani kuloko» a me k«kahi mau keiki e oe no hol o waho mai, no ka ohnpa e mai lakou, a he lehulehu loa oo na hoa paani, he ano holo no hoi kekahi o Ukoo ma ia hanai ia ana, aole no he omaimai, a hiki wale, i ka wa a Eanewailani ma i ike aeai i ke ano o keia malnmalania, a hoomaopopo iho la lakou i ke aoo o keia ao,

Ka make ana o Kahalemaluokekoa.

I ka makaiiiki 1731 paha, make iho la o Kahalemaluokekoa, ke kuponakan® o Kanewailaoi, be elemakule kahiko/ he hancri a oi ae paha ka nui o kona inau makahiki, a he kanaha a oi ae ko Maoloha mau makahiki i ka wa i make ai o Kahalemalnokekoa. "A niake oaaa aku noo Kamalamalamaokala mamua aku, he umi a keu na makahiii mai ka hanau aua mai o Kaoewailani. A ma ka make aoa o Kahalemaluokekoa, ke nana la o Kanewailani, e hiamoe ana paha oia,, a e aha ana la, a ke uwe nei hoi na keiki ana. oia o Maoloha ma, a mena kaikamahine, ame na moopuoa,. ua lawa loa no ka uwe' kumakena ana, no ka Jakoa elemakule aloha. A i ka. ike ana o Kanewailani i keia mea he make, ua lawe ia aku o Kahalemaiuokekoa ma tahi e kanu ai. a o Kanewailani kekahi i hoihoi ia mamaa o ka huakai hoolewa; a hiki i kahi e. hoonalo loa ia ai. Ama ia ano, ua loaa mai ia Kanewailani ka manao kamalii no, naaupo, a hupo io no, e e'.elo ana o Kanewailani i kekahipoe kainalii o lakou. ika manawa. eae nae e olelo ai, e olelo ana penei: " O.ka poe no nae o kakou i elemakule e, make eno ia, a oka poe ui no, lohi oo lakou mahope, aole e make e, aia a e!ecn6kate, alaila, make aku. n Pela iho la kona manao e olelo ai, a ke nana ibo la o, Kaoewailani ia ia iho, a me ka poe kamalii haahaa iho malalo ona, a.me ka poe hanau e hiiia ana, a manao iho la ia e make mua ana oia, ke elemakule e, hope mni ana ka poe liilii iho mahope ona, aole oia i manao e he manawa ko na meaapaa. Aole no hoi ona manao hou ae i ka make ana o Kahuailanawai, kona kaikaina ponoi, ko Kekuliaoaia hope mai, ua make oia i kona wa kamalii, oia ka make mua ana i ike ia, he hope iho o Kahalemalookekoa. Ama ko Kahalemalnokekoa make ana no nae, malaila wale no ko Kanewailani hoomaopopo anā. Kf HEL£ AKA O . KANBWjUI.AIfI Jffi HA . MAKUA 1 XA HOOKUPU I KAHI 0 KA jp[AKDAIKA A LOA AHA j O UKOC I KA HALX KŪLA- ..... Mahope iho o ia make ana a Kahalemalo* okekoa, hiki mai la ka luna hookupn, a maihi ili Ikū ana Hakuoioa a m8 na Konohfti, he olona ka hookupu, na kuh&u ia mai na makaa i na keiki na hele, o ka makuakane, elua kaau o(oaa;Jiarmakua{nnrāe,hoo&ahi | kaau olona, o jJa«dbiaeokamae»»lima kauna, 0 kaHna r aHahookahi wahi oiona, a n&kela meal a me keia mea no e kaawi ksna. ilako a ka hale hookupu imua o ka lehnleha, ok»mea keiki -nui a ohaoa nui ka pilikn; loaria manawa. A. pau ka hooiapu ana, ua ahakai iaaka la o Kaaewailani e na makua i ka liale kala, no ke ao ana ia ia ma ka pakpalo, aaele na nae i kupono k>a o ko Kanewailani manaw* i& e hele ai i ke kula, a Maoloha ma ka met kopono e hele, i ka poe noi, 1 aoo paha.ke hele: i ke kula, me ka hookanin kaoi pihe ana ke ao.»na i keia mea hepalai pala; aole nae o Maoloha m&ui-ike pono i ktt heluhelu, he paan&aa wale na. £is kekahi mau bua palapala a Maoloha ma e hoopaana-: au ai, ae paalu ai hoi, a o Kaoewailani m& ka mea hoopili aku. nwhope, e puaia libe.ai) penei ka hana ana, na Maoloha e hoobo ae. Na kanaka, Aāamu, hba, Mpelahama, ĀUeaaka, JHkopa, Aiokepa, Molee, KawUea, Kolomona, Aikaia, Kaniēla, Pauh. A paa keia pualu ana, hooho hou no o Maoloha, s hoopili hou inai do o Ka&«waiiaai : ma. Na Aioa. Jskia. Jlptlika, Eulopa, Piltktma, ¥ektlehema, Mukea, JHkup\ka, Nakaleka, KaHlaia, lehikalema, Papiolonia. A pau ka Maoloha kehea pakahi ana i ka inoa o na aina, alaila, heiu mai la oie i ka nat 'o nt» malama, me ka. hoopili aku no nae o Kanewailani ma, a penei ka helu ana a lakoa. Na Malaoa, lanuali, Pepeluali, Maīaki, Apelila, Mei, lune, lulai, Āykake Kemakemapa, Okakopa, Nowemapa, Kekemapa, Keikimapa

E ka poe heluhelu, ke ike ae nei kakou ia Maoloha, e pualu ana me kona ohana. no ns wahimeai loaa mai ia ia, mai na kumo aopalapala mai, ma ke ano paanaau nae, aole ike i ka hua, a ke ike ae la kakou, be 13 ma'lama, o Keikimapa, ka malama 13. Ma ko lakou pwe aina. wale aka la no paha ia malama keu, he 12 ao miilama a kakou e hela nei, (no ka maoawa kaawale nae keia ma ko lakoahale iho.) Ike kuhikuhi ia ana mai« ka, A:, a hiki i ka W., me ke ao pu i» mai e Kalawemaunu, ke kumu, ua hopu aku □o o a pela no i oa b.aaJiilii ib» P oia hoi ka papa alui oka A, ae likemo me ka (oan ana mai ia- i»,. pelaoo i paa.lo» ai, a hiki i ka maoawa i komo hou ai i Jce knla, he mau makahiki mahope mai, a eja nae kamea hilu, o kona la iho la np ia o ka hele ana i ke kpla, aole oia i |)ele hou aku mahope. A pau ke kohikuhi pakahi ana i a! me ka helohelu aoa o ka, poe.hoholo i ka bei: ' ■ J . • • • • : ; •» • •. luhelu, houluulu īa ae la na poe a pau, ka poe, auwae paa nae, pela hoi e olelo ia aoa ia, wa, (he kula auwae paa,) oia ke kula kanalea makua. Pane mai la ke kumu kula pekeia, " Aha," pane mai la na. hauin»Oß, "Arbe*aha aha, a he aha wan," a pela no hoi kakahi poe e walia-a ai, i mea e hoohoih6i'tina. " Paoe bou mni ke kumu, ■' Ahi,'' "A-he-ihi aki, a-he ahi paiw»,'' wahiA.oa,Mumana. " Mo,' % , -wahi « ke kumu, aho,. a he abo hale," wahi ana haumana. "Me." " A-ke-eke a£e, a he ake uhn no Lanai," opulepule, opule kapu, na kealii. " Jlko," wahi a keieamu, " A-ke-oko ako,- ako i ka hale," a pela aleu na hoa pakolu, a pn-ha, a nui loaiako, me ke kau-o oae o ka leo me ia e pualu n«i,. mo ke kuhi o na lima me he hula ala,-oiai, ». aweawe mai ana no paha ka hala o ka wa kahiko.' pela ke kola ana, a ina o ka haumana hok> loa, ua lilo ia i komu kokua. (A>/e ipau.) .