Ke Au Okoa, Volume VI, Number 25, 6 October 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 3

Aia no i ke kuaaina kahi i noho ai keia aole i ai aku i ka ke'lii waiwai n me kana loaa.'a i ka lohe ana o keia kanaka i ke kuaaina, ua make knna haku kauoha, alaila, o ka honi aku.la no ia i~ka ihu o ka ' wahine ame na keiki me ka hai nle akn, ke »• hele nei au e moepuu Oka he'e no ia me 1 ka makau ole i na'lii, a komo i kahi kapu laa iowa ona una/n moeile' la7 Eiawaf£n6 fee oia o keia kanaka, aia a ike ka hooilina o ke aupnni, a n kekahi o nn'lii kapu oia lalani, a na lakou pu ia kauwa, a.aa kii ia mai la e hv>U, a i ole ia e holo no ka lino keawe . a na ilamuku a me ka iwi kuamoo, a o ka jmake iho la no ia. O keia poe ilamukn me na iwi kuamoo no kekahi e make, ke loaa o!e k& moepuu mai kahi e mai, aia no ke nla i ka hooiliua aupuni ke pale mai. 0 keia poe kabu o ke'lii e noho liilii ana ma ke kuaaina e pau, he poe iwikuamoo a ilamuku laknu no na'lii e aloha ana i ko lakou maa hakn i ka ia ma ke kuaaina, e nui no ka ai a me ka ia o ke kuanina, aole e lilo ko lakou aloha i ko laknu haku, a pela i luku wale ia kekahi poe o ke kuaaina, no ka ohumu iuo i ka Moi nona ke aupuni, me ka manao ole ia o keia wahi kanaka hemahema. , Eia Vaht kumakena ana i na kaakumakena o na'lii, o ka naauanwa o ua'lii a me na : makaainana ma kahi o ke knpapau alii, ua kumakena mq ka wehe i kahi ua kaei ia nakane me kahi poo malo ma. ka puhaka a kuwelu ma ke alo, a pela no ka wahine, he wahi kuwelu ma ke alo a ua olnhelohe ke kino mai luna a lalo, a aa hana ia na mea hi-' lahila he' nui me ka hiki ele i ka hai kumu, aku o na hana hilahila i ka wa kumakena alono na kupapau alii nui o ke aupnni i aloiia ia. Hookahi mea hiki oie i keia kuma- ' kena, o ka hooilina o ke aupunī, o kana mau wahine o kona mau kaikuahioe, a me kona mau alii aialo, no ka mea, ua hookaawale ia aleu ka h'ooilina ajii aopuni ma ka aina kaawale aku o ke kupapau alii, ua haumia ia wahi i ka ihea make, aia wale no ka launa mai o ka hooilina a!ii Moi o ke aupuni, aia a hala na la he umikumamalima, aia a pau i ka • ialoa ia na iwi a lele ka pela manaku ika moana, a pan ka hui.kala ana a ke kahana huikala no ka h'aumia, alaila, na maemae ka aina ame kahi i make ai ke kupapau. Pela -iio ke kupapau o na makaainana, ua na kapa a pau na moena a pau i pili i ke kupapau, ka ka umeke i ai ia e ke k.upapau, aia a lawe ia ke kupapau e kann, alaila, e lawe na mea a pāu e puhi ia i ke abi, a me na opala a pau i ke ahi, o ka poe nana i kanu ke kupapau.'ua pau lakou i ka . haumia, a p'ao ke kanu kapapau, a mahope o ka auau aha, e huikala mua ia kolakou haumia me ka pikai, a kai olena, a pan ka haamia, a e hookaawale i kekahi mao.la, a pau ' ka haumia, alaila huipu me ka ohana o ka . 'hale. y I ka wa e lawe ia ke kupapau e kann, aoIe e hoopuka ia ke kupapau ma ka puka komo ia e kanaka, o haumia loa ka hale, a e pooo, e wahi i puka okoa ma ka hakala a malaila e hoopuka ai ke kupapau, o lilo kn hale i mea hooiloilo ia a e make hou aku kekahi mea hou, 'a ina he hale hou, a no ka pono ole paha ke wawahiia. He pono ke kapi- / li hou-1 puka hon mawaho akn oka puka kahiko, aia a paka ke knpapau, alaila, ua wahi • ae ka puka hou, a pela e maemae ai ka hale mo ka hooiloiloia no ke kupapau. ' Eia kekahi mea i hoomanao ia o ke knpapau, a i ka wa e make ai ke kanaka, a i pili maikai na maka, a hala kekahi man hnra o ka la, alaila kaakaa hou mai na maka, alaila, e hoomanao ka poe nana ke kupapau, he nana hou mai no ika poe e ola ana. A i loaa kekahi o kona poe i ka make mahope, alaila, e hoomanao ka poe e ola ana, no ke kaakaa ana o ka maka o ke kupapau, a pela kekahi mau loina e ae i loaa ma ke kupapau. 0 kekahi mau mea i manao nui ia o Jce hipapau. 1 ka make ana o ke kanaka, a i kahe mai ka waimaka mahope o ka waiho ana he kino kupapau, alaila, e manaoia e na mea a psu he waimaka aloha, a i luai mai ka luai, he luai ai paha, he luai wai paha, a he luai aweawea koko paha, ua nui loa ke aloha o ka mea make i ka poe ola, a oa malama loa ia kela mau mea, a e lawe no i ka pu lauoho a i nawili l iuoho paha, o lawe no i na maiuu a i ka niho a i aa mea a pan e pili ana i ke tino holookoa o ka mea i aloha paomako ia me ka walania o ka naau me he kuikele la ka eha ilokoo ke ake e hui ana me ka lokuloku. O kein maa mea, he mau kia hoomanao oo ka mea make imua o ka poe ola, a o ka luai, a-mo ke kino holookoa, oia ka mannu kuni, a no ka mama o ka luni, a e kekahi mau mea pili kino, oia kekahi mau mea eka-

kuai ia ilok" o kekahi pne akua e ;<ku i pili ole ika tnea make He noi ke aoo oke kanu sna ina kupapau. Ika wa kahiko mamua loa, ua kanu ia na kupapau ma na hoo-

ilinn, a aa hooilina kapapau mn ou mokupuni a pau, a ua kanu ia na kino kupapau ka hoomoe pololei ia me ke kanu ia me ka holowna o na kino kupapuu, oin he wa kunpnpanui a maluhi;i ke aupuni. oia ka wa i kanu pono ia na kupapau. I ke au o nn'lii ino, a me na'lii hooKumakaia a hoomaewaewa, ua huai la na iwi kupapau o na hoo> ilioa i mau iwi pana iole, a i mau iwi makau. A o na iwi a me nakupapao hou i waiho ua pau lakou i lu na ka7mano, oia na kumu i uluaoa mai ai na manao o kela ohana, a-o keia ohaea e imi i Kahi e nalowale ai aa iwi o na kupuna o na makua o na keiki, na'lii a me ka ohana, a nolaila, ua imi ia na luameki o ka mauna, na loahuna, naana huna ma na pali kuhoho, a ma na pali mania lele koae, a malaila e waiho ai na iwi i aloha nui ia, aole i manao ia ka luhi a me ke kaumaha a me ka make pu kekahi. aia o ka leo kauoha ka mea malama. Penei, aia i Hawaii ka make anB, a ua e kela i o lahonua, a i m-*fee au e hoihoi oukou i kuu inan i«vi ika pali hakaloa i Nakoakaalahina i K«uai, i Kapalikalahale i Niih«u Aia i Onhu ka make ana, aia ke kauohai Hawaii, a pela hoi i Maui, alaila, he pono ke hooko, a o keia mau kauoha, be mau luahuna, a be mau ana huna no na

kypaua, aia ma kekahi mau luahuna, a mau ana huna a na kupuna, ua nalowale loa i ka maka o kanaka, aole e hiki i kekahi mau kupua o ka po ke hoike mai,- aia -maloko olaila he mau waiwai me na mea buua. Hookahi kaulana ma Oahu. OPo hukaina ka inoa,. aia ma ka pali o Kanehoalani mawaena o Kualoa a me Kaaawa, aia ka puka i manao ia ma ka pali o Kaoio e huli lai Kaaawa, a o ka iua o' ka puka, aia ma ka punawai o Kaahuula-punawai. Ee anahuna al:i keia, a he nui ka waiwai huna iloko ame na'lii knhiko. O Hailikulamanu, oia kekahi puka, aia a kokoke m- kai o ke ana o Koluana, i Moanalua, aia ma Kalihi, a ma Puiwa, oia na pnka ekolu o Pohukaina ma Kona, a o Waipahu ma Ewa, aia-ma Kahaku i Keolauloa kekahi_puka, a o kauhuhuo kaupak'u o keia hale anahuna, oia qo ka mauna o Konahuanni a iho i Kahuku. Ua olelo ia ma ka moolelo a kanaka, aa nui ka poe i komo iloko me na ihoiho kukui, mai qei a puka i Kahuku. A maloko o keia anahuna, he mau halokowai, mau muliwai a mau kahawai, ua hana kinohinohi la, a ma kauwahi aku, he mau aina palahalaha. Ua oleloia o Oahu ma ka moolelo a kekahi poe, he aina lewa o Oahu mamua, a he puka hamama ka aoao o Kahuku, nolaiia ua kapa ia ka puka o Kahipa a me Nawaiuolewa, a o ka apana i pani ia ai o Kahuku, aona kilou i paa ai ka apana i kapili ia, o me Polou, a o ke anahuna, o Pohukaina. \0 lao ke anahuna kanlana o Maui, aia ma Oftrpio a pili ma ka Boao o ka pili o Kakae i Kalakahi, ua oleloia aia iloko o ka wai ka puka komo, a o ka lua o ka puka, aia i 'ka pali laumania ma ka aoao hema.

He anahuna kaulana loa i ka wa kahiko, aia mailaila na'lii Moi kaulana a pau loa, ka poe mana, ka poe na kupua, ka poe kaulana a pau e pili ana i na Moi i bana i oa hana kupua. O Kapowa ke'lii kaulana no Waialua i Oahu ka mnk m'ua o ka j>oe Moi kaulana, a o Kalanikuihonoikamoko ka Moi hope ia ia papani ke anahuna kaulaaa o lao, he mau haneri ka poe Moi i komo iloko, i ka M. H. 1735 ka make aoa o kaulana hope Aole kekahi kanaka i koe mai o ka poe i ike i ke anahuna o lao. O-Waiuli, be luameli hoolei kupapau ia no na. makaainana, aia maaka pono o Honokohau Honolua o mn Honokahua, a mai Lahainaa Kahakuloa. oia ka hooilina kupapau, a ina no i Molokai a me Lanai ka poe i make, a e pili ana ilaila, alaila, e hoihoi ia no ilnila, he lua hoolei kupapau nui o Waiuli. a uh loaa paha na inile 0 kona hohonu, a ua loaa ka wai malalo lilo aia kona hoailona he wahi puu, ua kapaia kela wahi puu o Waiuli, a ua akea no kona waha iluna e hamnma ana, a e hiki no i ko kela wahi. i ko keia\wahi ke honlei i ka lakou mau kupapau ma ko lakou man no#o iho. 1 ka wa e lawe ai na kapapau, i ka wanaao, o kane o ka wahine, o kamalii, a me na maknmaka a pau, a hoaaloha, alaila, kaiahuakai me kahoolewa ana, ua haoa ia ke kopapan i ka manele, a o ke kaliuna aumakua kekahi o ka lua, oia ka mea ia ia kn pule kahoahon kupapau, a me ka pule kahoahia aumjkua e pili ana i ka malama ana mai a oa aumakua no lakou ka lua hooloi knpapau. Ua olelnia ka moolelo o Waiuli, i ka wa i hoomakaukau ia ke kugapau o kekahi makuakane ehoolei, ua akoakoa na mea a pau e uwe, a o ke kaikamahine, aia oja i ka lehua a me kn mnile, a me na wehi o ka noholehele. " Ke olelo nku nei ka lehulehn, he kaikamahioe aloha ole i ka makua, i ka wa i

hoolei ia ai ke kupapau o k.". makuakane, e bojo mai ana ke kaikaiuahine i ka pali ke.henheo, a' lele «na i ka lipo." Oka !ua hoolei kupipaii o ka lua o Ka'aawa, aia no ia loameki hoolei kupapau maloko o ka luapele o ffaleakBla, aia malona por»o o kekahi puupele maloko o kekahi lua noi, aia ma kenahī puupele ma kn aoao akau e pili ana ma Waialeale a me ka pohnku mahelehele aina, a ma !:? kihi hikina o ke kawaha o ka lii e hamama ana ma Koolau o Keanae. He nnpa paha, n he luameki paha, a na ke ahupo|jß paha i hnai a loaa ka papaku, a me ka w»i a kai paha o lalo, a ua lr>aa paha kona mau mi» le ka hnhonu,.a na koho w»le aka kokahi ppe-: aia ke kumu ma I?«luaokaaaws, no. 'ka ono ole o ka wai, a no kekahi man lua hnna Unpapan mauka o Pnnmaneoneo. TJa .like n<F o Kaluaokaaawa me Waiuli, he m»u luB hoolei kupapnu makaainana no Makawao no ffula ame ko rCanpo, a he mau lua lawe hoike no i ke awakea, no ka mea, aole e hiki i ka poe hoomainoino, a me ka poehookumakaia ke kii i n» iwi, oii ke ano .o k» nopa a me na lnnmeki. he mau lua hiki ole i ka pne kalohe ke kii. He mea nni na an» hnna, a me n» lns hoqa, a me na nnpa mai Hawaii a Niihau, n be nni wale na wahine makamae i huna pn ra i laila, 8o na mana kupua pu kekahi i waiho in e 'ka Doe knhiko mahila, he poe kiai knpaa pu kekahi nana e malama. Oka poe e manao ia ana ua kauoha e hoihoi i ko lakon mau

kino knpapau iloko o na ana hnna, a lna huna, a me na nupa hnna, aole e pono ke lawe ke kanaka e," o make pu i ka pepehi ia, aia no o ka io ponoi, o ka makuakane me ke keiki makahiapo, a o ke kaikuaana ponoi meke kaikaina ponoi, aole e pono ke kaikoeke, ao'e no kn hannu kama ana e pakele i ka make, ina he kupapau alii ka mea i lawe ia e huna, o ka olelo knuoha ka mea e make ai, pehei: "Enalonokuu mau iwi ia oe." "Ae ! e nalo oe ia'u." 0 keia mau huaolelo, he man huaolelo pepehi kanaka keia, aia wale no o na mea o ka io hookahi ka mea e nalo ai, hookahi, a elua wale no mea nana e huna, 8 o kekahi o keia poe lawe malu ja, he lawe

ola ia no kekehi poe, a-iioomoe ola no ilok%: o na ana huna, r me n.a lua huna, a nupa,.<^

fta_ai.ncu r fr P' pono kino a patiVliraoa a maikai k&hi-e moe ai, aia no hni-oka mai e kokoke ana i"ka make, alnila, lawe e hoomoe iloko o na ana huūa. 0 na kupapau e lawe ia mai iloko o na annhuoa, aole e uwe ia, o hakilo ia i ka po, a e loaa auanei ke anahuna. a e hoomaewaewa ia na iwi o loko aia a make, alaila e.lawe malu ia ma ka waa, a ma kahi kaawale loa, aia ma Hono'ulu kahi i make ai, aiamka Tua huna i Honolulu, alaila, e Inwe ia no a ma Waikiki, nlaila, lawe ae ma ke kula, a hoihoi hou i Oloku ma Honolulu nei, e hookomo ai ma ka lua'huna, utt ibe ka poe o ka waa aia i Kahal», eia no ka ! i hope nei, i ke ao ana, 010 ka pihe, eia ka I ua nalo malu, pela la e hoonalonalo ai; Eia kekahi e hana ai, aia a pau i ka Immoe ka poe kiai, a me j ka poe malama i ke kopapau, ua hue ia mai la ma ka hua pili i ka hale, a ua lilo aku la i kn poe a ke knpapau i kanoha kahiko e ola ana ke kino aolp kau mai ka mai, a ua lilo mua na iwi i ka poe e. Ina he kupapaa alii, ua pepehi ia kekahi kanaka ano like, a pnu ai ia mai 1a ke kanoka okoa, a ua lilo malu aku la ke kupapau alii, a i ke ao ana, aia ka I he kanaka e. Eia kekahi mea e pono ai, aa hele mala no paha kekahi poe kiai poo, oia kekahi mea e nalo ai, a pela kekahi poe kiai, aia ka hewa 0 ka uhai aka msh«pe o ka poe e lawe ana i ke kupapnu o pau pu i ka make. O na anahuna.ona luahuna, 'a me n» nupa, he mau wahi maikai loa, a malaila e waiho ai na kupnpau e like me na kanaka e hiamoe nna, ua uhola ia na nua moeūa me ka ulunn, n uhi mnoli ia ke kapa, aol§ e wnhi ia e like me ke kupapau, a e waihoia no ka ai a me ka ia a me kana mau pnni i kona wa e. ola ana, a na pnku ia a paa, a pela iho In ka waiho nna •n na kupnpau maloko o na nnnhana, o na lunhunn, a me na nnpa. O kekahi mau anahuna a me na luahuna, he mau pani pohoku ko lakou, ua kalai ia na papa pohaku, a un kapili ia i ka puka a paa, a i ke komo ana iloko, alaila, he mau mile ka loihi o loko, aia me nn ihoiho kukui e komo ai iloko, a pela no hoinn luahuna. O ke annhona i waibo ai nn iwi o Wahielon kekahi alii moi knnlana 1 ka wa Kahiko, a mefna waa o Lnka i kii ai i na iwi o Wnhieloa i Kunaluu ma Kau i Hawnii, a me ka poe alii kaulana nana i kii, a me ka lakou mnu hana \kupnnaha. a me ke kino o kannka liilii he muihi, aia ko lukou wahi i wniho ai i«ia Papauluana ma Kipahulu i Maui, he anahuna kaulaAi, a ua kokoke no i kauhale, aohe nao he loaa mai ka wa kahiko moi a hiki i koia la. 0 ke anahona o na iwi o Paao, oia ke kahuna kaulana nana i kul<blu i ka lunkini heinu o Mookini mn Kohola. a oin ke kahuna i ola loihi i na_hanaunn ho 15 a moke iho ln oin, n un wniho iu ma ke anahuna o Puuwepa i K!ohala, ua oleloia

kela ; 'Bnahun*, aia kona puka komo maloko o ke'kai, a oa loihi koua moe ana i kuah'W'. a maloko oia anabun-i e kii ai kn pala, ka ieie, me ka palai. 0 Kailikii kekahi luahuna kaulana nui loa, aia ma ka pali o Molilele ma K&tt. Ua kaulana no ka nui o na'lii moi a me'na'lii kaulana mai ka wa kahiko mai. O Eiā ■k'o kekahi lualiuna kaulana, aia no ia Caloko i Kekahi o Hawaii. Aia malai-la-t Kahekili ka Moi o Maui, me kona kaikinhine.o Knlola me kana kaikamahine o | Kw-eoiapoiwa ke kupunawahine o Kamehaj 111, aia ma keie anahuna o Kameha- : A I, na Kamaeimoku a me Hoapili lakou kele a nalownle loa ia ai. E like me oīelo hoakaka mua no ka nui loa o na - % «nphana a me na luahuna, ao'e e pau ii'u i >k«hoakaka nai Inuna ole mai o na mon hu«e ka poe kahiko t nole e loaa ana i kekahi oi» akamai i pa tausani kana mau ohe nana ike, aohe no e loaa, ua molia i ke akaa. : 'i iOkanupa: Oia kekahi mau lua huna, he OWii lua hohoi.u no ia, h§-60 kapuai ka iiohonū, abē 70 keknhi, a hiki ilalo o.ka lna nui, a"he pali laumania na aoaoa puni, alalla, ilaila e knkuni ai na ihoiho kukui,' alaila, komo ahu iloko o na ann huna, he hookuukuu knula ka hiki o ka poe lawe kupapao, a me ka wahinē, aia ma ka waho o Waimea i Hawaii na nupa nui, no-na 'Lii a me na makaainana. he lua okoa ko na 'Lii, a he okoa ko kanaka, Ua hai mai kekahi haole i ike maka i kekahi lnB nnpa Alii ma Waimea. (o Dr John Pelham ) a o Dabta Pili paha ka inoa Hawaii ; a penei ke kumu o kona ike ana : o kekahi kanaka Alii o Wnimea ; he kanaka kahiko ia, a ua elemakule nawaliwali oia, a ua ku ua kanaka nei i ka pololīi i na kaua paha a Kalnniopau, a o ke au paha o Kamehameha I, maluna ae o ka opi o ka opu ma ka iwi aoao ak%u, a hu'a ka pololu ma ka iwi aoao hema, aka he laomeki ka maka oka pololn, aole e hiki ke hole ia a hemo, ua waiho no pela iloko ona maknhiki he nui, mai ka wa ui mai o ke kino, a hiki i ka waelema-

kule, a i_ka wa a Dauta Pili i boao ai e nana pnno i ka laao a me ke ola o ke kaoaka, a enaopopo ka oiaio, be oiaio loa. a o ke nla |īas. mea haohao ia ia, a nolaila, noooi rPili; " A ī mak'e oe ea ! :tpf«rkoo kioo, a Da'a e>.haoa ijra paliu maiJkai, a peh e waihō ai a hel«lei ka io, a ike ponolā kahi i aioe ai ka laau." Aka, na ae mai no na kanaka nei ; a hala kekahi man makahiki, oa make na kanaka nei. Ua kii aku o Dauts P>li i ka poe ola nana ke kino, na hoole mai na kaikamahine, a ua ku'ai aku e lilo ke kmo, Bole no e loaa. Ano keia mau olelo i hoole ia mai ia ia, ua minamioa loa iho la oia, aka, ua makaala mau oia i ke kiai ma kahi malu i kela po i keia po ; a hiki i kekahi po, aa anmoe, a ua hiamoe na mea a pan, alaila, na lawe malu ka poe*nana i ke kupapau ; n na hoomakakio o Dr Pili a hiki i ke kula pili mawaho loa o Waimea, a ike pono oia i ka nupa j waiho ia ai ua kanaka oei, a pan k» hnakai i ka hookuu ma ke kaula, a ike pono iho la oia me oa hoailnna maopopo ia ia, a i ke ao ana, ua help o Dr Pili me ke kaula a me ka ipu kukni, a hiki i kahi ana i ike ai, me ka makaukau i ka pu, a me kona kanaka, a kunkuu lana i ke kaula a hoa i n,a ipu kukui, a koino iloko, aole <> kana mai ka nui o ka ahuula o ka mahiole, o kā ahu, o na mea kaua, o ka waiwai o keia ano keia ano, o ka nui o na Alii kahiko, o kahili, o kapa, o ka moena, aole o kana mai. A ua huli laua a ua loaa oa kanaka nei ? ua hoomaopopo o Dr Pili o huikau, a hala kekahi mau malamaeono paha, a ua makai hou o Dr Pili, a uu ike pono o Dr Pili i ka laau, oole nae i maeoiae loa, a hala ka makahiki, - ua makaukau o Pili e hoolimalima i pahu koa kuKulu no ua kanaka nei, a ua hiki akn ke kauoha a kekahi poe Kauka ma Honolulu,ia Kiuka Andrews ma Kailua e imi t i kanaka iwi, a hooili ma Honolulu, a ua kauoha o Dr AndrewB ia Dr Pili ma Waimea. Ua makaukan o Dr Pili e kii aku i ke kanaka holookoa oka nupa huna i loaa ia ia, aJcii aku la oia 1 ke kanaka iw> ma ta_Dupa, aole o Dr.Pili i kii mo kana miliinili, aka ua lalau pahu oia i ke kanaka ine ole ia ia. (E hoomanao paha ko Lahaioalun» poe i ke kanaka iwi i ka A. D. 1835 paha a i ka A. D. 1836). Oia ke kanaka iwi a Dr Pili, a na kakau hoopunipuni ia mawaho<fie pwhu aniani, e kaikai malie, o helelei ka huila oloko, a na H. Kuihelani me Amala na mea nana i auamo i ka pomai Lahainilalo a hiki i Lahainaluna. Pela na kanaka uana i lawe mai Wnimea a hiki i Kailun, a ua kauoha ia he waiwai ma'iamae mnloko o keia mau puolo, e malama pono o lilo ika aihue. Ika lawo ano n na kanaka o Waimea a kahi e poeleele ai, ua hoolilo i ua mau puolo nei i mau uluna Aka, i ka hiki ann i Kailua, o'elo mai la o Dr Anoru, ho m«u punlo iwi kupipau keia, a i ka wehe ana, Hia ka he iwi kupapau, aole o kana mai ka makau, pela mai o Dr Pili.

[He makau ka hoi kn hoopunipuni, ina paha lie hoopunipuni kanaka e hoounanna aku ia hai i ke kupapau, paa maoli i Kawa ] Pela no hoi o H. Kuihelani ma, ina paha Inua i lohe he paha kupapau keia, aohe pnha laua e noho i Lnhainilalo a aunKe, aole no paha laua e liwe ina iwi a hai, a - no ke .ium 'e, ua waiho maloko o ka b%le kamana o lakou, n i ka lawe ana ma knhi o Aoaru me ka olelo aku, ua kaikai noalie maaa i ka pahu ani'ani, he wati paha, maknu maua o helelei kn huīln.—' O he mea okia miloko " a kukulu pbTo!ei ia ae la ka pahu iluna, a hoakomo ke ki, a wehe ia ke pani, aia ka he kanaka iwi okoa mai ke poo a ka manea, e paa ann na oloolon#, a ma na wahi i hemohemo, ua wili

ia mc ka owea, a e keke mai ana na niho " Auwe ! auwe ke akua e ke kan«." ,Ka inoa' ua hala o Umiamaka ma, eia no ka. Ua hoka n»« oDr Pili. Aole i hala na la paha a he pule okoa paha, alaiU, ua puka mai la ke afai nui weliweli mailoko mai o ua loahuna nnpa nei, a puoko ae la kona nahi eleele hohono, a u» hala kekahi mau la, a pule okoa paha, o ka Upalapa ana a ke ahi i ka waiwni oloko, a mē na iwi kupapau a ua maopnpo i na kanaka o Waimea ame ka (>ha»a misio nari olail», ka la, ka malama. ka makahiki i pau ai ka nuoa ma Waimea. O ka waiwni makamae a Dr Pili i kuko ai i mea hoikeike ma kona aina hanau ma Bpritania, a me ka manao nui be waiwai kaolana kona ilaila, a me na waiwai makamae kahiko a na'lii, a me na pololn kanlana a Makakuikalani me Kanal'naknaana Puapunkea i hoouka kaua ai ma ke hoouka kaua ma Paoae aka, a me ka laau a Kamalalawalu me Lonoikamakahiki, akā, ua poho nui o Dr Pili, aole kumu o ke ahi, aole kuleana o ka pau ana, aka, mailoko mai o ka lua ke ahi, a ua ike ia paha 0 lawe ia i mea hoohilahila wale, a o ka ike nna paha-o ka malihini i na mea huna oia paha ke kuma koho w«le. Pehea la ke kanaka iwi o Lahainalana ? Ua pau paha i ke ahi, i pau ai na halekola nui. Ua aai mai la no k« pau i ke ahi. JVa uhane mahope o ka make ana o ke kino A ua ike ae oei kakou i ka pilikia a me ka hoomainnino ia o na 'kupapau, a nolaila ; ua hoopoepoe ia na kino kupapau, a me he puolo paiai ia, a me he mau omao maia ia, a ' mnwaho ae ke koko, aia ka pono o ka nalowale o na iwi, ua c kann ia mai me ke- pao ia iloko o ka haie hou, i ke alanui, i knauna loi. 1 kahi kupono e nalo ai na iwi, oia iho la. I ke au ia Kamehameha 11, a me Kamehameha 111, oia ka maoawa i kanu pono ia na kino kupapau. He manomano ka opu ineiuo o na'lii i kekahi i kekahi. Ekolu noao i olelo nui Joa ia e ka poe naauao loa o ka wa kahiko ma H»waii nei, a pela ka manao o ka poe kaula, a me ka po papa hulihonua, a me ka poe lani, a me ka poe kuhikuhipuuone ; 1 Oke ao kuewa ; 2Oke ao Aumakua ; 3O ke ao o Miln, oia ka papa ia

Owa, a o Kapokuakini, a o Kapokuamano, s he nui wale na inoa i kapaia aku e ka poe kahiko. 1. O ke ao kaewa ; a o ke ao auana kekhhi inoa ; I ka make ana o fce kanaka kuleiīna ole, ua auana kuewa hele kona uhane me ka lalau hel» i ka nnhelehele, a ua hele wale i kamaomao. a i ka wiliwih o Kaupea, a i hīki kona uhane i Lei'ono, aia ka Uluolaiwalo ; a i loaa oie kona uhane aumakua i maa mau ia ia, a aumakua kokna hoi, alaila, e lele kona uhane ma ka lala ulu popopo a liaule ilalo lilo i ka po pau ole i o Milu la. Eia kekahi, e auwana wale no ka uhane kuleana ole, me ka makamaka ole nana e msjama a e hookipa, a ua lilo ka aina i palahalaha, a ua lilo ka uhane roe he makani la, n hik'i kona uhnne i ka leina a ka uhane, aia kekahi poe e auau mai ana i ke kai ma kahi okoa, oia kahi awawa kai he pohaku oioi malalo, a i loaa ole ia ia ka uhane aumakua kokua, alaila, e lele aku oia i ua kawa kai poi uhane la, alaila, o kona lele no ia i ka po paa ole 'o Milu.. 'Oia ke kuleana o keia mau wahi i olelo pinepine ia e ka poe knhiko, a he nui no'ka poe i make a ola hou mai, a kuhikuhi i keia mou wahi, o ka poe iio kekahi o keia manawa hou, aia a maule paha, a make paha no kekahi mau hora a hapa la paha, alaila, e kamailio no lakou i ka moolelo no keia mau wahi. He nui ka moolelo a ka poe kahiko no keia mau wabi, a ua kuhikuhi mau ia e k* poe kaula i uluhia i na uhane, a o lakou ka poe kuhikuhi pioepine. a ua lilo i mau w<ihi kanaenae ia me ka pupu pili ma keia mau wahi; o ke kumu o ka manaoio o ka lehulehu o ka nu: o ka poe i make a ola hou mai, a ua lehuleha ka lakou mau moolelo no keia mau w»hi. 0 ka Leina a ka uhane ma Oahu ; aia no e kokoke ana i ka lae o Kaena, ma ka aoao akau ma ka huli o Waiulua, o kokoke aku ana i ke alanui oki, e iho ai ma Keaoknokno, a o na palena i olelo ia no ka a ka uhane ; O Kahoihoina-Wakea, aia i Kakahee mnlalo iki iho, a o ke knwn-kai o Kilaula ma Kenwnuln, n ma keia mau wahi e loaa'n'i na uhnne au'makua kokun, a na lakou e hoihoi a hoola hou i ke kino, a i ole ia na likou

e honkipa iloko o be ao Aumakua. O na wahi i oleloia maloko o keia mau palena, he make wale no ka mea i olelo ia, a he kakaikahi ka pee i kokua ia e na uhane aumakua koka-i, a ola hou ma ke kino, a ola i ke ao aumakua. Oka leina aka uhane, he owawa kai no ia, he wnhi ia e lele akn ai i ka po p»nole. O Leilono ; Oia kekahi wahi e raal<e ai na «ihaoe ik» po paa ole. Aia o Leilono knkoke i ka pohaku o Kapukahi a ma nne aku, e kupono ana i puu hoilina kopapau o Aliamanu, a huli i ka aoao akau o ka Hokupaa, aia ma ke kapa luna o ke alanoi kahiko. aia be hapapa pahoehoe pohaku, aia maluna he wahi ponaha, he aloa paha kapuai ke anapuni, oia ka puka e iho ai ilalo, o ka nun ia o Papa-ia-Leka he ao'aumalina ia wahi, hia ma ka puka e iho ai o ka paka,o Leilono, be ulu o Leiwalo, elua lala ma ka hikina kekahi a ma ke komohana kekahi. he mau lala ulu hoopanipuni keia, a o kekahi lala nlu, he lala e lele ai i ka po pauole, a o ka lua o ka lala uln, aia a kokna ia mai e ka uhaue nnmakua kokua, alaila, e ike auanei mniA ao aumakua, i na kupuna i olelo ia o . Wakea a rae ka huina kopuna a pau, ame ko ke ao holookoa e hele nei, i ka lakou huakai ; a o kekahi hapa, aia ma kela lala ulu hoopnoipuni ika po pauole. Oka palena o Leilono ; o Kapapa-kolea ka palena hikina, he peelua nui laona ke kiai Likina o Koleans ; 8 o Napeha ka palena komohana, a he moo ke kiai malaila, a i makau i keia mau kiai, aliiila hoi hou i hope, a i kokua hou ia e oa uhane aumakaa, alaila, ua hou, a oa alakai ia i ke ao anmakua. A i makan i ka peelna e alai ana ike alanui mai kela aoao mai o Alia, kiei ke poama kapali o Kapakolea, alaila makau ka uhane aau wana v a pili aoao ma ke kahawai ma ka hale hana ili, aole he alanui 'anpnni mamoa, aka, he alanūi kamaaina no Kāohilaele, aiu olc*loia aia a komo ka maloko o na palena, he make wale no kona nhane, a o ka lele ika p"o pau ole ; aka v na oleloia 'oa ola mai no kekahi poe ahane anwana ke loaa i na uhane aumakaa kokua, a o ka poe kokna ole, e make no i ka po pauole, a i o Miln la. Aia ma ke knla o Kaapea, ma "ke kaha.o Puuloa, e hele ai na uhaue anwana e poipoi pnlelehua, a e poipoi aole e hele loa na ohoDo aawana i na rrabi-h-oftrfam — mamna, a i loaa pahā ina uhane aumakoA e poipoi nanana ana, ana hoopakeleia,- a o ka poe uhane kokua ole, he poe uhaūe hacfrkae lakpu, a mai ka wiliwili i Konpea, i Kauehili, he nui uo na wahi i oleloia ma keia inoa. 0 Kaleia-a-kauhane, ame ka Ulu o Leiwalo, aia ma Hawan, ma Mani, ma Molokai, ma Lanai, ma Kauai a me Niihan, hookahi no mooielo like no keia mao wahi ma ka mahele aua i na uhane i ke ao knewa a me ka anwanB, a i ke ao aamakna, a i ka pn pao ole. He wahi i oleloia ko na uhane auwana, o Kamaomao ko Maui, o Lanai, o Maohelaia ko Molokai, o Mana o. Kauai, o Halalii ko Niihau, a ma keia maa wahi e auwana hele ai na uhane makamaka olaT 2. O ke ao auenakua, he ao nui akea palahalaha keia, a ua nui loa na wahi e noho ai. Ma kō hale o ko'u makua, he nui loa na wahi e noho ai." Maloko oke ao he nui loa na wahi e noho ai, aka, hookahi no nae ao, hookahi no Haku, hookdhi, no Akua, hookahi no Alii, hookahi ola ana, hookahi no aupuni, aka, he nui loa na wahi e * noho ai, a he nni oa luna nana e hooponopooo malalo o ka Haku nui, a na pilikia ka puka, aua nui kahi e noho ai. Ma ke ao aumakua, be lanikuakaa, he laoikuakioi, he lanikuamoapano, he lewalani, he lewanou, Mapaiaku a' Kane, na Kukuluokalani ko ka honua palahalaha, ko ka moana hohonn, ko ka la mao nani, ko ka mahioa kohaihai, ko na hoku mau hoohiwahiwa, a me na' wahi pau ole i ka hai ia, ua kapaia o ke ao aumakoa. Owai ke akua naoa t haoa. 0 Kanenaiakea. Oke akua nana i hana i ke kanaka, ua kapaia ka aumakaa naoa i htoa ka lani a me ka honua, ame ke kanaka, a .kapa aku ko Hawaii poe kahiko, he aumakua. A o ke akua i haoouia ma ke aoo kaoaka, he unihipili ia. Ma ke ao aumakna, be noi na poka e komo ai ike aoaaenakoa. Ina ma ka lani ka pili aoa oia kanaka, a oia hanaana, aole he-poe ma!ihiniTfo lakou pili ana i na kuleana o ka lani, ua maopopo loa b»kuleana ko lakou ma ka laai. loa aia ma ka le«a lani o kekahi kanaka a me kona ohaoa, ua makaukao oia no ka lewm lani. Ina no ka moana hohonu ke leuleana o kekahi kanaka a me kona ohana ,-na maopopo kona knleana ilaila, a ina aīa i ka lua o Pele i Kilauea ke kuleana o kakahi kanaka b me kona ohana, alaila, ua maopopo he kuleana hemo ole ko lakou ilaila. i Ulukaa, a i na paia ku a Kane, na maopopo e lawe ia ana oia ilaila. Ua maopopo i ke« la mea kuleana, i keia mea koleana i ka mfenawa e hookau iho ana ka mai la ia, me ka nawnliwnli ole ibo, alaila, o ka oleU mai la no la i ka ohana, penei: