Ka Hoku o ka Pakipika, Volume I, Number 4, 17 October 1861 — Page 1
Ka Hoku o ka Pakipika.
BUKE I. HONOLULU, OKATOBA 17, 1861. HELU 4.
Hoku o ka Pakipika.
He mele no Kawaikini.
Kiekie Maunaloa kahela i ka makani,
Haki iluna ka oiwi pali o Hualalai,
Oni mai Maunaloa me Kaliiliikaua,
Na lae ohia makani o Kiniahiku,
Hiolo ka leo o ka laau, nei ka leo o ka pohaku,
Kawewe ka ua i ka pali o Hooilo,
Nakeke ku la i ka papa o Uwolehu,
Kai hakui lua lalo o Kilauea,
Kai popoi mauka o ke ahi alaka,
Huli kakala ka nalu o Puaakanu,
Ke holo la i ka lala o Kahualoa,
I na kakua ale poi a la awaawa,
O kuu moana au i Wahinekapu,
Ka lipo naele ohia o Kaliu,
Kahea ka leo o ke kai kua mauna,
Ka ohia leo nui maika o ka pohakau,
E wawalo ana i mauna Kualoiloi,
He kai kuaau lehua ko Panaewa,
He ua kahiko hala ko Keaau,
Ke kahiko mai la i ka papa o Malio,
He ua kiawe lehua ko Hopoe,
Popohe i ka la ka pua wai Koolihilihi,
Wahine kahee manai kui lehua o Ohiaokalani,
Lani poi mai la uka o Oluea,
E huli mai ana ka ua me ka makani,
Owili ka ua kalae hala o Koolau,
Mama ke keiki ahai lauahea,
I holo aku e makaikai e nana ia Kalua,
E mahalo ana i ka nani o Kahooku,
Hooma mai i na papa lau ohia o Papalauahi,
Me na wahine i Kalaakamalama,
Kukuohi ka nahele o na Kiakaunu,
I na awala makani a ka puulena,
Malalo maluna ma ka lae lehua o Kuianalei,
I kui lima ia ka hala o Halaaniani,
He haili ano aloha ka la o Kukalaula,
Na ka noe ohu kolo o na Mauna,
I hu no a paa luna o na Kuahiwi,
Kaumaha luna i ka Hekuwawa,
Make maeele i ke anu a Kahooku,
Ua neki wale i ka ino o ka ua nahunahu,
I ka pilikia haiki a Kaauwea,
I ahona Omaolala i ka ua Awa,
I ka nui makemake ia e Kekuawahine,
I hoolana mai ka pua Ohelopapa o Kalua,
Ka puukiuki wai o Akanikolea,
I puapua mai ka nani o na Mauna,
Hihia lua na lehua o Moeawakea,
Okalakala ka lae ohia o Kaunukupukupu,
He keiki kupueu kolohe na Hinaaimalama,
Ke wahi la i ke kuahu kapu a Lono,
Naha ka hihi pea kapu o Poliokeawe,
O wa o hanini mai auanei Mokuaweoweo,
Ke hoale mai la e ale luna o Kaheawai,
Upai ka ehu makani o Puukoae i ka lai,
Kau me he iwa la pohaku o Hanalei i ka makani,
Ka hoohaha a na kuahiwi la i ka malie,
E apo nei ia luna o Huehue,
E hii nei ia Hainoa i ka makani,
A makani moe lehua ke hau ka hele Mauna,
Awiwi ka hele i ka uka o Haliukua,
Lili luna Poliahu i ka ua o noe,
He ua noe pau pili hau no Lilinoe,
Paa na hale ohu makahi o Kukahauula,
I ka hoolale a ke kehau makani olalo,
I na hoe kauli a Kauamalana,
I paia maia a maloeloe ka hau o Lihue,
Lapuu kela i ka pua o ke Koolau,
I huli mai e apo ke anu o Kupakoili,
I pue aku a hala ka loa o Pohakuloa,
Hala ka auwea makani o Kapueuhi,
E hao mai ana ka ua, hao mai ka Omakawai a ka awaawa,
Hao mai la ke anu i ka uka o Kaelehao,
Hao ka moani i na lae makani o Puaenaena,
Hulei lua i ke kai na lae hala o Paiae,
Pipii ka ihu o Kumukahi i ka makini,
Wehewe pono ka lako i ke kai o Haena,
Kiekie Haupu, ke poo o na mauna,
Nani ka lala pali o Kaunuohua,
Ke kui ia mai la e Honokikiopua,
Hono na umauma pali o Malelewaa,
Ka oiwi hemolele o ke alo o ka pali,
Pahee ke alo pali o Haihala i ka makani,
Kupu no a kiekie iluna o Mauna Loa,
Ka akelakela o na lehua o Kaana,
I ku ia mai ke iu me Papalauahi,
He like wale no ka hono o na kuahiwi,
Ke nana iho ia Maohelaia,
He nani ke kula pili o Kalaeloa,
Ka molalelale i apua Kalamaula,
I ka hoomea e ke kiu alani makani o Lehua,
Miki mai la ke kai a ke Kioea,
I ka lana no a ka pua Akulii.
Hoolale ke o a Kalailuahine,
E akahele oe e lawelawe malie,
E lana auanei ke kaha o Iloli,
I ka hoamahui ia e ke Kaeleloli,
Loli malie i ka lai ka ia o Kalaau—e,
A pa lehua noe ke kai o Hilia,
A Hilia au ike i ke lai o ke Kaao,
E lawe ana ka Ikioe makani olalo,
Makaukau ka hele a ka Waiolohia,
Aohe nana wale iho ia Luahinehaele,
I ka pau o ka manao ia Nininiwai,
Owai la kona kuleana o laila,
E i aku o Makuaakaahewahewa,
Aloha wale na lehua o Waiakoloa,
E hehia nei e ke Kumumaomao,
Ka oio hele la i Kaliu—la,
Keiki hele la i ke kaha o Punakou—e,
O ka hookohu no kau a ka mea hale,
E kuhi ana no oe he oiaio,
Maanei kaua e ke aloha—e.
Honolulu, Oct. 12, 1861. S. LOHIAU.
Make Emoole.
Ka Hoku o ka Pakipika.—Aloha oe:
I ka la 17 o ka malama o Sepatemaba iho nei. Make emoole loa kekahi kaikamahine, opiopio ma Puueo uka. Oia o M. Waialeale. O ka nui o kona mau makahiki o ke ola ana 3 makahiki me na malama keu. Ke kumu o kona make ana, i ke kakahiaka oia la no hele aku makou e kanu i kekahi hoahanau kahiko ma Hilo nei no, o Moi kona inoa. A i kona nalo ana hoi makou a hiki i ka hale o ua kaikamahine nei ike aku no au ia ia aole mai. A i kou hoi ana mai a hiki i ko'u hale alaila, pauhia iho la ua kaikaikamahine i ka hiamoe nui loa, oia me kona mau kupuna. O Keluhi ke kupuna w. o Waha ke kupuna k, a iloko o kona puoho ana uwe iho la oia, a puoho ae la ka poe o loko me ka manao aku he uwe pololi, hanai aku i ka ai, aohe ai mai, hoohainu aku i ka wai, aohe inu. WILLIAM. PAAHAO.
Kalalau, Hilo, H. Sept. 26, 1861.
NO KA HOKU O KA PAKIPIKA.
HE KAAO.
O ka moolelo a kakou e olelo nei, he kaao no ia i hoomaka ia i ka makahiki 3,865, o ke ano nei, a penei ka hoomaka ana. Iloko o kekahi kulanakauhale hanohano o kekahi aupuni, e noho ana kekahi alii wahine, a o kana hana o ka hai i na mea hou, o ka hoonaauao i kona poe kanaka ma na kaao, a me na moolelo o na wahi e ae o ke ao nei, a me ko kela ao hoi.
I kekahi wa, ua hanau ua alii wahine nei i kekahi keiki, a he keiki maikai loa kona mau helehelena i ka nana ana, e oi ana i ka poe a pau ana i hanau mamua, a ua kauia maluna o kona poo he hoailona o kekahi malamala ma ke ao uli, a o kona aahu e uhi ana i kona ili, o na ale no ia o kekahi moana nui e popoi ana ma kona mau aoao a pau, a o na kukuna malamalama a o kona hoailona ma kona poo, hoomalamalama ae la oia i ke kino a pau o ua keiki nei, a he lua ole kona nani i ko ka poe a pau i hanau like me ia.
Mamua o kona hanau ana, mokuahana ae la kekahi o kona poe kahu me ka manao e hoopio i ke ola o ke keiki e hanau mai ana, a kuee iho la lakou, a lilo ae la i elua ohana e kue i ke ola o ke keiki e ai waiu ana. Huli ae la kekahi hapa o na kahu o ua keiki nei, a hoolilo ae la i kekahi keiki a ka hoahanau o ke alii wahine i hanai na lakou, a hoolaha ae la iloko o ke aupuni a pau, oia ke keiki alii ma ka hakahaka o ka mea i hanau mua ia mai, a hoino ae la i ka hanau mua, no ka makau o puka mai kana hana pono ole; no ka mea, o ka nui o na kahu a ua keiki la, he poe pono ole, (wahi a ka poe kue mai,) a e aoia auanei ke keiki alii i na mea ano ino, a pono ole hoi.
Nolaila, huli lokahi ae la lakou, a hoohui ae la ia lakou me ka poe "kuhikuhi puu one" o lakou hoi kekahi poe kiekie o ke aupuni, a he nui loa ka lakou poe haumana ma kela wahi keia wahi o ke aupuni a pau, a hoomaka ae la lakou e kue i ke ola o ka mea i hanau ia mai i alii, kukala aku la imua o na haumana a lakou, "Mai hookauwa oukou; a mai hanai, a mai hookipa hoi i ka mea i hanau iho nei i alii iloko o keia mau la, ma ko oukou wahi, ina hana oukou pela, e hookaawale ia oukou mai ka oihana kaula aku. O ka kakou hanai, he maikai no ia, a nani hoi, e like ana ko laua ano, a me ko laua kiekie; aka, o ka kakou alii he hanohano no ia, a ua hoonani ia oia e kona mau hoailona hanohano, oia hoi ke kii o kekahi holoholona, a me ke kii o kekahi mea holo ma ke kai, oia ka kakou alii, a e malama'ku oukou ia ia."
Oiai lakou e kukala ana pela, lohe ae la na kahu o ke keiki mua, a pono ole ko lakou manao, a hooikaika loa iho la lakou i mea e mau ai ke ola o ke 'lii a lakou e hanai ana, a hele kino iho lakou me ke 'lii no a lakou ia wahi aku, ia wahi aku o ke kulanakauhale alii, e hai ana i kana hana, a me kona ano hoi, a apo koke mai la ko ke kulanakahale alii me ke kanalua ole, a lanakila iho la ua keiki alii nei, e oi ana imua o kona hoa i hanau pu ia mai; aka, ma na wahi kuaaina o ke aupuni, aole i lohe ia mai kona moolelo; no ka mea, aole pau kona kaahele ana i ke aupuni a pau.
I ka lua o na puni makahiki o ua mau keiki alii la, a i kekahi la nui; hookahakaha ae la laua iloko o ke kulanakauhale, e hoike ana ia laua iho imua o na kanaka a me na 'lii o ua aupuni la, a nui loa ka pioloke o ke kulanakauhale no laua; no ka mea, ua kue ka maikai o kekahi i kekahi, a ma ia la no hoi i hoomaka'i laua e kamailio pu, he maka no he maka. Pane maila ke keiki muli i ka mua, penei:
Muli. E kuu kaikuaana, (wahi a ka muli) he la maikai loa keia o ko kaua halawai ana, no ka mea, ua kalae loa ka lani, aole hoi he ua; aka, ua lai loa ke kulanakauhale, ua lohe ia hoi ka leo o na manu, a ke moani mai nei ke ala o na pua, a ke holo nei na 'lii a me ka poe hanohano maluna o na kaa, a me na lio, a ke kahiko mai la na moku i ko lakou mau hae e kapalili maikai ana iloko o ke aheahe malie, a o kaua hoi ua lai ka hele ana, no ka mea, ua nui no hoi ka poe e makaikai mai ana, a ke lohe nei au i ka hipahipa huro ana o ke kulanakauhale, a me na mele lealea a na kaikamahine e mele mai ana no kaua, nolaila, ua lele ka hauli o ko'u manao i ka olioli no kaua i keia la. Aka hoi, ua nui ko'u kaumaha nou e kuu hoahanau no keia la olioli.
Mua. E kuu kaikaina aloha, heaha la ka mea e kaumaha'i ko manao no'u iloko o keia la maikai, oiai e hauoli ana ko ke kulanakauhale no kaua, a o keia la hoi he la laelae no ia, aole hoi i huna ia ka maka o ka la, i ka puka ana'e ma ka hikina?
Muli. E kuu kaikuaana, aole ka oe i lohe i ka olelo a kuu poe kahu i kukala'i i loko o na heiau o lakou i keia mau la i hala ae nei, e hai ana, ina i ike ia oe ma ko lakou wahi i noho ai, a ma kahi a lakon o hoomoana ana, he oiaio, e make ana oe?
Mua. E ke kaikaina! Aole au i lohe; aka, pomaikai au ia oe i keia la. Pela hoi e ike ia'i oe he hoahanau i ka la pilikia; no ka mea, ke hoike e mai nei oe i ka hana a ko poe kahu apiki, kahaha! Weliweli wale! Kainoa hoi, he poe maikai ou kahu! Aole ka!! O ka hana iho la no ia a ke ino, o ka pepehi i ole e puka ae ka pulapula alii, akahi poe kahu o kou! O ke aha la ko'u hewa a lakou i olelo ai e make au? Ua kue anei au ia lakou, a i ole ia, ua lawe wale hoi i kekahi e ko lakou waihona a me ko lakou waiwai hoi?
Muli. Aole no ia mea ko lakou ohumu ana e make oe ma ko lakou wahi; aka, no ko lakou lohe ana, ua ao nui kou poe kahu ia oe ma na kaao a me na moolelo o kanaka, a ua lohe lakou ia oe, he'lii puni mele oe a o kau hana ia e ao nei i na keiki opiopio, o ko kaua lahui, a he mea keia no lakou e poino ai, nolaila, ua lokahi ka manao o kuu poe kahu e make oe i kou wa opiopio, o nui ae auanei oe, a oi loa'ku ka hewa o kau hana i ko ka mua.
Mua. Pehea ko lakou manao ia oe? Aole anei o lakou huhu ia oe i keia wa no kau ao ana ia mea, a me kau hai ana mamua aku nei o kau hana no hoi ia, o ke kaao o ka moolelo o kanaka, o ka hai aku hoi i na mea hou, a me ke ao aku hoi i ka lahui ma ka mea e pomaikai ai ko lakou noho ana?
Muli. Aole o lakou huhu ia'u, he punahele loa au ia lakou. O na mea pono wale no anei ka'u e hana'i, aole o na mea hewa, nolaila e inaina lakou ia oe, a makemake ai ia'u.
Mua. Ke kahaha loa nei au i ko poe kahu, me ka hilinai ma ko'u poe iho; no ka mea, aole o lakou ohumu e make oe; aka, he makemake no lakou ia oe, e like me ko lakou makemake ia'u. Kainoa hoi e ahewa ana lakou ia oe i ko olelo ino ana i kekahi luna o ko'u poe kahu, aole ka! E apono ia ana no ka oe ia mea. He poe puni ahewa hoi. Heaha la hoi ka mea i makemake ai ia oe?
Muli. Eia ko lakou mea i makemake ai ia'u, o ko'u hai e ana o na mea pono wale no ko'u makemake, aole o na mea pono ole, e like me kau oihana o ke kukahekahe ma na kaao kahiko, a me na mele a ka poe kahiko i haku ai, a e lilo auanei ia mea i kumu awahia e make ai ka lahui kanaka nolaila i makemake ai lakou e kiola ia oe iloko o ka lua hohonu i poino ai oe ilaila.
Mua. Ea! e ka hoahanau, o na kaao hea la, a me na mele hea hoi a'u i hai ai kai hewa, a lilo ia i kumu e make ai ka lahui? Ina o na kaao o na kupuna alii o'u i noho ai i na makahiki he tausani a oi ae, a ina hoi no na mele a'u i olioli ai mamua 'ku nei, aole o'u manao e pilikia ana ka lahui ilaila. No ka mea, ua noi ia mai kakou ilaila, aole e hahai ia lakou, a hoomahui i ka lakou hana ana, a ma kahi mau olelo o na kaao au i olelo ai ua pomaikai no ka lahui ilaila, a pela no na mele a ka poe kahiko, ua waiwai no kakou ilaila, iloko o na mele, he mau huaolelo i oleloia e kakou i keia wa, ua olelo ia no e ka poe kahiko, nolaila, aole o'u manao he kumu ia e poino ai ka lahui. A ma ka moolelo hea la i poino ai ka lahui ia'u?
Muli. Ka inoa no hoi ma ia mau mea no au i olelo ai, e manao ana ka oe ma ka mea hea? Ua makau ko'u poe i kau mau hana o nui loa aku auanei kou hoopunipuni, a me kou hoowalewale ana a lilo ia i mea e make nui ai na kino, a me na uhane, o ka lahuikanaka, nolaila, i makemake ole ai ko'u poe ia oe i keia wa, a mahope aku hoi, a oia la i lohe oe!
Mua. Kupanaha maoli ke ano e o ka manao o kou poe. Ma ka mea hea e pomaikai ai ka lahui? Aole anei ma ka hoonaauao ana ia lakou ma na mele, a me na moolelo o na kanaka kahiko i make mamua'ku o kakou? Aole anei o kakou hoopaa i na mele o kekahi Alii kahiko o ka Isaraela, me na moolelo hoi o na lahuikanaka a ke Akua i luku ai no ko lakou hewa? Ua make anei ka lahui nana i malama ia mea? A pehea hoi keia? Ke olelo nei hoi au i ka moolelo o ko kakou lahui me ka hai aku hoi i ko lakou ano o ka noho ana i ke au kahiko, a me ka wahahee no e pili ana i ko lakou moolelo? Ua hewa anei ka mea hai? A i na hoi ua hewa au, ke olelo nei hoi au, ua oi loa aku oe. No ka mea, hoomaka no oe e hai i kau hana o kou hoomaka no ia i ke kuamuamu i kekahi o ko'u poe kauwa nana e malama nei ia'u, a wahahee pu mai no oe, olelo oe, o na mea oiaio wale no kau e olelo ai, aole o na mea pono ole. Pehea hoi keia, he pono no ka olelo ino ia oe, a me kou poe kahu?
Muli. Aole manao nui o ko'u poe kahu ma ia mea, no ka mea, ua apono ia mai no au e lakou ia wa a'u i olelo ai ia lakou i ka moolelo o kekahi o kau poe kauwa, aka, no ka nui no o ka poe pono e ao ana ia'u nolaila, ua lilo no ia mau olelo ino au i mea ole, aole no hoi e hoomanaoia ma keia hope aku. A no ka lehulehu loa o ka poe hewa i waena o kou mau kahu, nolaila, ua hoopailua ia oe, haumia no oe a haumia pu me kou poe.
Mua. Aole no oe e kupono ke nohu pu kaua i ke ao nei, e aho no oe ke hoi iloko o ka Paredaiso i kahi o ka maikai loa, o hoopilikia ia auanei oe e ka moolelo o kanaka a me na mele hoi, a me na moolelo o ke ao nei, no ka mea o ka makemake nui no ia o kou mau kahu o kou hemolele loa mamuli oe haumia ke noho pu kaua. No ka mea, o ka poe a pau i haumia e ka wahine, aole hookahi o lakou i pono, nolaila o oe a me kou poe kahu e hoi i Paredaiso i ka honua o ka hewa ole, no ka mea he ao hewa keia. A owau hoi a me ko'u poe kahu e noho no makou i ke ao nei. Muli. Aole paha pono oia olelo au, no ka mea, ke olelo ino nei oe ia'u, a me ko'u poe, ina pela, e aho e pau na olelo kike o kaua, a ke kipaku mai nei hoi oe ia'u. A o ko laua hoi no ia, e nana ana ia laua iho, a me na kahiko o laua. G. K.
(Aole i pau.)
HE MOOLELO NO KALAEHINA.
Ma ka Helu 2 o ka "Hoku Pakipika," o ka la 3 Oct. Ua ike kakou i ka moolelo no ko Kalaepuni ikaika a me kona mau hana a hiki i kona make ana, aka, aole i oleloia malaila ko Kalaehina ikaika a me kana mau hana, ma keia Helu kakou e ike ai. Eia no.
* * * * * *
Mamuli o ko Kalaepuni make ana ma Kahoolawe, ua ike ia ka ikaika o Kalaehina kona kaikaina. I ka wa o Kalaepuni e noho ana ma ka noho Alii o Keawenuiaumi, kena aku la oia i na makaainana o kona a pau e hele i kauo waa ma Kapua, aia no kela wahi ma Kona Hema e pili ana me Kau. Hoouna pu aku la oia ia Kalaehina i luna maluna o kela mau kanaka ma ke ano hooponopono.
Alaila haawi aku la oia i ka hana ma na Okana, e like me ka nui o na waa a na kahuna i kalai ai. Eia kana olelo
"E na makaainana o ko'u kaikuaana, ua hoouna ia mai nei au i luna maluna o oukou e hooponopono i ka hana, eia ua waa eono ke waiho nei, eono no hoi Okana, o ka Okana e hiki e ka waa i kai, alaila e lilo ia Okana ia mau kanaka a punahele na ke Alii na Kalaepuni, oia ka olelo i lohe oukou."
A pau ka olelo a ka luna, hoomakaukau na kanaka i ka waa a pau na hemahema; hoomaka aku la ka Okana mua i ke kauo i ka lakou waa a hiki ma Nawaahookui, he kipapali ana ia e huli pono ana iuka, eono iwilei ke kiekie. Ia manawa o ka waa i kauo ia mai ai, ua holo hewa ka waa a hookui i ua wahi kipapali ana nei, no ka mea, ua makaala ole ka mea palewaa e like me ke ano mau. Kauo mai no na waa hope a pau pu no ia wahi, pela a pau na waa eono i ka hookui i ua wahi kipapali ana nei; nolaila, i kapaia ai ka inoa o kela wahi, o "Nawaahokui."
Ia manawa, noonoo ka luna a me na kanaka i mea e hiki ai, aole loaa ka mea e hiki ai, alaila haalele na kanaka i na waa mamuli o ka olelo a ka luna, hoi aku ua o Kalaehina me na kanaka a hiki i o Kalaepuni la ke alii, ninau mai ke alii, " Pehea ka oukou hana?'' Olelo aku o Kalaehina, "Ua pono ole ka makou hana, ua paa na waa i kipapali ana, o na waa no a pau, aole he waa i hiki i kai, a hoi wale mai la no makou."
Ia manawa, wela ka inaina o ke alii i kona kaikaina. Olelo aku la o Kalaepuni, penei, "Ua hoouna aku nei au e nana oe i ka hana a na kanaka; aka, aole oe i hoolohe i ka'u olelo, nolaila ke hai aku nei au ia oe ano, e hele koke oe e imi i mea e hiki ai na waa, o oe wale no, e noho no kanaka, a i hiki ole kela mau waa iloko o na la eha, e hoolilo au ia oe i kanaka no ka Heiau.''
Ia manawa, makau nui loa iho la kona kaikaina, noonoo iho la oia i manao nona ia la a po, mai ia po a wanaao, hele aku la oia a hiki ma na wahi i waiho ai na waa; a pau ko ia nei noho ana malaila, haalele keia ia wahi, hele ia nei a hiki ma Kau, hai aku la oia i kana olelo hoopunipuni, penei:
"O na kanaka a pau loa o Kau, e hele koke e kauo i na waa o ke alii, pela mai nei o Kalaepuni ia'u.''
Ia manawa, makaukau koke na kanaka, a hiki ma kahi o na waa i waiho ai. Hapai pakahi na kanaka i na waa a pau a ma kahi pono, kauo aku la na kanaka a pau i na wa a i kai, a lana iloko o ke kai; hoe ia elima waa ma ke kai a hiki i Keauhou, koe hookahi waa, me Kalaehina, hii hou aku la na ka naka i ka waa i koo, a me Kalaehina pu, ia manawa a na kanaka i hiki aku ai ma Kainaliu, e auamo mai ana o Kalaehina i ka waa ma kona ai e like me ka auamo ana i ke kookoo ma ka ai o kekahi keiki opiopio, ia lawe ana a ia nei i ka waa a hiki ma alo o ke alii ike mai la kona kaikuaana i ka oi loa o kona ikaika ma ke amo ana.
Ma ia hope iho, he la hookahakaka ia no Kalaepuni, e akoakoa ana na mea a pau ia la. Ia manawa, hoike maopopo lea aku la o Kalaehina i kona ikaika imua o ka lehulehu a me ke alii pu. Lalau aku la oia hookahi waa o na waa i hiki mai imua o ke alii, a ki ola aku la iloko o ke kai, e like me ke kiola ana o ka hua Makeke. Nana aku la keia, e kakaka wahie mai ana na aipuupuu a ke alii, lalau aku la oia hookahi pauku wahie ohia, a hahau iho la ma kona poo, lilo iho la ka ohia i mea ole.
No ka ike maopopo ana o kona kaikuaana i ka oi kelakela o kona ikaika. Olelo aku la oia, penei, "Ke olelo aku nei au ia oe, ua pomaikai kaua ma ko kaua ikaika ana. Lilo ae nei ia'u o Hawaii nei ma kuu ikaika, e aho e holo oe e luku i na pua alii o Maui, i noho oe ma ka noho alii o Kamalalawalu."
Ae aku la o Kalaehina i ka olelo a kona kaikuaana, noho iho la keia a pau ke kapu Heiau ana, haalele iho la keia ia Hawaii, hooko koke keia i ka olelo a kona kaikuaana.
Ia ia nei i hiki ai ma Hana i Maui, he aha mokomoko na ke alii na Kamalalawalu, ma Kauiki, e akoakoa lehulehu ana na kanaka a pau o Hana; nana aku la o Kalaehina e ku ana ka "puloulou kapu alii." ae aku la keia ma kahi kapu e like me ke ano mau o keia lahui, lalau aku la oia i ua mau puloulou nei, hoolilo iho la i mea ole iloko o kona lima; ia manawa, kuahaua ae la ke alii i ka lehulehu e pepehi ia Kalaehina.
Ia manawa, hoolilo iho la oia i keia lehulehu me he naonao la iloko o kona lima. Ia manawa, ike maopopo lea aku la o Kamalalawalu i ka ikaika o keia kanaka, ia po iho o ka hoouka kaua ana, mahuka aku la o Kamalalawalu a noho ma Waianapanapa, aia no ia luawai ma Honokalani i Hana, lilo ae la ia Kalaehina ka noho alii o Kamalalawalu.
Kui aku la ka lono o keia mau mea a puni na moku, mai Hawaii a Kauai. Lohe o Kapakohano, he kanaka ikaika no Kauai, oia ka mea i ku ma ka noho alii o Ola, ke alii mua ia ia Mokupuni. Makemake iho la oia e hakaka me Kalaehina.
Haalele koke oia ia Kauai, holo mai oia a hiki i Oahu nei, mai anei aku a hiki ma Honuaula i Maui, kau na waa ilaila, hele aku la keia mauka, a hiki ma Kipahulu, moe neia ma kauhale kamaaina. Ninau mai la kamaaina ia Kapakohano. " Mahea kau wahi hele? Mai hea mai nei oe?" Olelo aku la keia, "mai Kauai mai nei au, a e hele aku ana wau i ka makaikai ma Hana aku nei la a puni o Maui nei, hoi aku au." Olelo aku na kamaaina. "Minamina ino ko kanaka maikai i ka make mai i ke 'Lii huhu o makou o Kalaehina, e aho e hoi oe. Olelo aku o Kapakohano;" "He huhu wale mai no ka ia i ka mea hele malie," olelo aku na kamaaina. "Ae, he huhu wale mai no, he oi kela o ke kanaka ikaika, ua nokeia e iala na'lii, a me kekahi poe a pau loa i ka make, aole i lohe ia ko Kamalalawalu wahi i noho ai i keia manawa." Ninau aku la keia i na kamaaina, "heaha kona ikaika a oukou i ike ai." Olelo aku la na kamaaina.
"Eia, ua hiki ia ia ke huhuki i na laau nui launa ole, o kona poo oia kahi e kaka ai kana wahie, ke lohi ka hana a na aipuuupu, ina e hiki mai i ka la koele, aole pane leo, nolaila, kau ka weli o kanaka, oia la i lohe oe,'' olelo aku la o Kapakohano, aole hoi ha he ikaika, he ikaika uhuki laau nui wale iho no, aole he ikaika e lanakila ai ma ka hakaka, ehia auanei au puupuu holo ia? Olelo hou aku na kamaaina.
"Aole oe e pakele, he ikaika auanei kela okanamai." Olelo hou aku keia i na kamaaina, ina e aa mai oia ia'u e hakaka, alaila lealea au.
Moe iho la o Kapakohano i ka hale kamaaina a ao ia po, hele aku la keia a hiki ma Kaiwiopele, ua alualu pu aku na kanaka o kahi aianei i moe ai, a me na kanaka e ae, no ka makemake e ike i ka ikaika o na kanaka Kauai nei. I ka manawa o ua kanaka Kauai nei i hookokoke aku ai i kahi a Kalaehina e noho mai ana, e mahiai mai ana na kanaka, ike mai la o Kalaehina i keia kanaka e hoea aku ana.
Olelo mai la o Kalaehina i kona manawa i ike mai ai i ka ia nei hele aku. "E nahae auanei! E nahae auanei!!" Aka, ke minamina nei na kanaka o Kalaehina i ka make o Kapakohano no ka hele ana aku i ka la koele (mahiai.)
I ka manawa a Kapakohano i hiki aku ai i kahi a na kanaka e mahiai ana, nana uku la keia, aole he pane mai, no ka mea, ua kau ke alii i kanawai, "aole e walaau na kanaka a pau ke koele."
No ka ane anehenehe o Kalaehina e hopu mai ia Kapakohano; e hooki aku ana o Kapakohano i ka hana a na kanaka. "Ua oki ka hana! Ua oki ka hana!! Pela iho la ka ka hana ana a na alii nui o Maui he paa ka waha aole e kamailio, aole e kunou aku na kanaka, aole no paha he alii nui, me he makaainana la, i alii paha i ka ikaika halawai ole iho me kekahi ikaika e uhae ia ai ke aa."
Ia manawa, hopu koke mai ana o Kalaehina ia Kapakohano, paa iho la, e puliki paa aku ana o Kapakohano ia Kalaehina, paa loa, no ka mea, oia ka ia nei mea ike o ka puliki; maluna malalo, maluna malalo lauanei, a aneane pau ke aho o Kapakohano.
Ia manawa, hooikaika loa o Kapakohano i ka hooke i ka pali kahakai o Kaihalulu, no ka mea, e ake ana o Kapakohano e loaa ia ia kona mea e lanakila ai maluna o Kalehina. A hiki laua nei maluna pono o ka pali kahakai o Kaihalulu, puliki paa loa aku ana o Kapakohano ia Kalaehina, haule pu laua nei iloko o ke kai; alaila, lanakila iho la o Kapakohano maluna o Kalaehina.
No ka mea, ua oleloia, ina e pulu ke kino o Kapakohano i ke kai, alaila oi loa kona lanakila.
I ka manawa a na kanaka i ike ai ua kaa laua nei i ka pali, manao mai la na kanaka ua make laua a elua; aka, i ka manawa aia nei i hoea aku ai mai ko ianei lanakila ana maluna o Kalaehina, ua lawe pu aku keia i ke a lalo o Kalaehina e hoike aku i na kanaka o Kalaehina, me ka olelo aku o Kapakohano. "Ua make aku nei ke alii o oukou, eia ke a ma kuu lima."
Kaohi mai la na kanaka o Hana ia Kapakohano e noho, aole oianei ae aku, hoi koke keia i Kauai. Ku hou o Kamalalawalu ma kona noho alii a hiki i kona make ana.
S. N. HALEOLE.
Honolulu, Okatoba 10, 1861.
Ke kumu o ka malamalama o ke Akua ia.
O ke Akua ka mea nana i kau aku na kumu o ka malamalama ma ka lani, ua holo aku ia malamalama me ka hoonee i kona mau kokua, ma na welelau o ka honua, hoopuni iho la ia malamalama lawa a ka honua, aole wahi kaawale, ua hooiaio aku ka poe naauao ia mau mea a ke Akua i kau aku ai ma ka lani, nolaila, i kapa aku ai ke Akua i ka malamalama he ao, a kapa aku hoi i ka pouli, he po. Hoomaopopo iho la na kanaka naauao me ka hoopili paa loa i ko lakou manao, no ka helu manawa ma ka hele ana o ka la, mai ke kupono ana o ka la i ke awakea a hiki i ke aumoe, 24 hora ia, pela aku no mai ke aumoe aku a hiki i ke awakea 24 hora. Hoonee malie ae la ke Akua i ka hele ana o ka la, nolaila ka like loa o na mea a na kanaka naauao e hoopili aku ai ma ko lakou wati. Ina ua hana ke Akua i ka hele ana o ka la, e like la me ke kanaka e holo ana i ka lio, ka hele malie ma kauwahi, holo ikaika aku ma kauwahi, i na ua like ole ka wati ke hoopili aku.
Owau no ka malamalama io, a o ka me e hele mai ana mahope o'u aole ia e okupe. Pela ka Iesu olelo, oia no ka malamalama io i olelo ia. Olelo hou oia. Ua hele mai nei a'u i ke ao nei i lama, i malamalama i noho ole na kanaka a pau i ka pouli ka poe e paulele mai ana ia'u, o ke ola, oia ka Iesu i olelo ai, iloko ona ke ola a o ua ola la ka malamalama no na kanaka a pau. Puka mai la ka malamalama aole i hookipa ka pouli iaia, no ka uhane o na kanaka e noho huikau ana ma ka honua nei keia malamalama nui, ua hoike akaka mai na luna olelo a me na kaula, no Iesu, a na ko ke ao nei i pepehi iaia.
Kapa aku o Iesu i kana poe haumana he malamalama, he kukui, he paakai, he poe hoike no kona make ana, ke ala hou ana ka pii ana i ka lani a me na mea like he nui wale.
O ka poe i ao ia ma na kula nui kekahi poe malamalama, ua ao ia i na ike hohonu e pono ai, pela o Iesu ua ao aku no i kana poe haumana a ike, kapa aku la no ia ia lakou he malamalama, pela na kumu ma na kula nui, ua ao aku i na keiki Hawaii, a ike a kapa aku no he malamalama, e nana kakou ia J. Kekela, A. Kaukau, S. Kauwealoha, J. W. Kaiwi, a pela aku. E ao aku ana i ka malamalama ma ko Nuuhiva pae aina, eia no ka mea kokoke o Rev. M. Kuaea, no Hauula e hoomalamalama ana ia poe. Pela no hoi o Binamu, ua hoomalamalama mai i keia pae aina me na kumu a pau e noho nei oia ano.
Nolaila, e kapa mai auanei na kumu a kakou, he malamalama kakou. No ke aha? Ua ao ia mai hoi kakou e lakou, ua ike, ua naauao, nolaila, ke ao aku nei kekahi poe, ke hana nei, ke hoopuka nei i ke akamai i loaa ia kakou. Ua ike maka ia keia mau hana, ke hoopuka nei na kanaka Hawaii i Nupepa hou, ma ka ike i ao ia mai e na kumu iloko o keia hapai ana i keia oihana, ua kaulana keia lahui kanaka, o keia aupuni, kaulana pu no hoi me na Misionari na kumu a kakou no ko lakou hoomalamalama ana mai i keia aina pouli, a ke hoakea loa ae nei na kanaka Hawaii ia malamalama, a hookui me ka malamalama o ka la. Ke olelo nei au, i na e kapa mai ana na kumu na makua o kakou i keia oihana he pelapela. Alia ia manao e na makua. A he ka! Ka malamalama a oukou i ao mai ai. A i hoa i ke kukui aole ka hahao ae malalo o ke poi, aka, ma kahi e kau ai ke kukui, i malamalama no lako o ka hale a pau. Ke olelo nei au aole ia he mea e kaulana loa ai oukou, o ka hahai aku o na makua ma na kapuai o ke Akua, pela makou e hahai aku ai ma ko oukou mau kapuai, e like me oukou e hana nei, pela no makou e hana ei ma ka pono.
(Aole i pau.)
J. K. KAUNAMANO.
Maemae, Honolulu, Oct. 5, 1861.