Ka Hoku o ka Pakipika, Volume II, Number 4, 6 November 1862 — He Mooolelo no Aukelenuiaiku. [ARTICLE]

He Mooolelo no Aukelenuiaiku.

HELU 1.

I ka poe e lawe ana i ka nupepa Hoku Pakipika a heluhelu hoi i na mea i paiia maloko, ua manao ko Hawaii nei poe kahiko, he aina no ma ka aoao hikina aku o ka Mokupuni o Hawaii; a ua kapa ia ka inoa o ua aina la o Kuaihelani, me ia no hoi ka moku o Kanehunamoku, a o ka mua ia a me ke kahua o keia mooolelo, a e kamailio kakou i keia manawa. O Kuaihelani ka aina, o Iku ke alii, noho o Iku ia Kapapaiakea he wahine ia, hanau mai na laua he umikumamalua keiki; eia na inoa o na keiki a laua, o Kekamakahinuiaiku, o Kuaiku, o Nohoaiku, o Heieaiku, o Kapukapuaiku, o Heaaiku, o Lauoheaiku, o Nanaaiku, o Noiaiku, o Ikumailani, o Aukelenuiaiku, oia hoi ka mea nona keia mooolelo; a o ka umikumamalua o na keiki a laua, oia hoi o Kaomeaiku, he kaikamahine ia, he umikumamakahi keiki kane, hookahi kaikamahine. Mai mua mai o na keiki a laua nei, aole i waha o Iku ko lakou makuakane, aole no i hii, aole hoi i lawelawe keiki aku; a ia Aukelenuiaiku, akahi wale no oia a waha, a akahi no hoi a lawelawe keiki aku. Ma ia wa no, lawe ae la o Iku ia Aukelenuiaiku i hooilina nona, nolaila, hooili iho la ka makuakane i ke kapu o ka aina a pau maluna o Aukelehuiaiku. Ma keia wahi, e nana kakou i ka huhu o na kaikuaana i ko lakou pokii ia Aukelenuiaiku. O ke kumu nae o keia huhu ana o na kaikuaana i ko lakou pokii, oia no hoi ka hooili ana o ko lakou makuakane i ke kapu o ka aina a pau maluna iho o ko lakou kaikaina, a kupu mai la no ka manao inaina iloko o lakou e pepehi i ko lakou kaikaina a make; olelo iho la ko lakou kaikuaana, oia hoi o Kamakahinuiaiku imua o kona mau kaikaina a pau, kupanaha ko kakou makuakane; ia'u hoi i kana keiki mua, aole hoi oia i haawi mai i kona kapu, i ke keiki hope ka hui e haawi ai oia i kona kapu. O ka hala keia i huhu loa ai na kaikuaana ia Aukelenuiaiku. O ka hana a na kaikuaana o ia nei, oia hoi ka mokomoko, ka hakoko, ke kuikui, a me na hana ikaika e ae, ku no ke kanaka i ka puupuu, puka ma kekahi aoao, o lakou wale no ka poe ikaika o Kuaihelani, a he poe kaulana loa lakou ma ia hana, aole mea nana e hoopio i ko lakou ikaika, ua hele kaapuni lakou ma na aina a pau, aole o lakou mea i eha ai, aole no hoi he mea i hina ai, lohe ae la lakou he kanaka ikaika o Kealohikikaupea no Kauai, hiki ana lakou nei ilaila, hakoko, mokomoko, hookahi no puupuu, ku no i ke kanaka o Kauai hoolana i ka wai, pea ae no lakou nei hele ana; he lanakila wale no ko lakou nei a puni o Kauai. Ia lakou nei i Kau, lohe ae la lakou nei, he mau kanaka ikaika ko Oahu ekolu, haalele lakou nei ia Kauai, ho|o mai lakou i Oahu nei, o ka inoa o na kanaka ikaika o Oahu nei ia wa, o Ikipaamanea, ka makuakane, o Kupukupukehaikalani, a me Kupukupukehaiaiku na keiki, aohe puko momona o Oahu nei ia lakou, hakoko iho la lakou nei, hookahi no puupuu waiho ana ilalo, na lakou nei no ka make, lohe ae la lakou nei he kanaka ikaika o Kakaalaneo no Maui, haule lakou nei ilaila, he nanea ka hana hakoko noi, mokomoko, kuikui, na lakou nei wale no ka make, lohe ae la lakou nei, he kanaka ikaika o Kepakailiula no Hawaii, he uhaki wale no ke kanaka ke loaa i kona lima, makau iho la lakou nei, aole i hiki i Hawaii, ko lakou nei hoi no ia i Kuaihelani. A hiki lakou nei i Kuihelani, houulu ae la lakou nei i ha hana lealea a pau, ka hakoko, ka mokomoko, kw kuikui, ka puhenehene, a pela aku, ua hooulu ia keia mau hana i wahi e hiki ai ko lakou kaikaina ke hele aku, alaila, pepehi mai lakou ia ia, no ka mea, e palama ia ana o Aukelenuiaiku e ko lakou makuakane, ma kona ano punahele, a ano alii hoi. E ka poe e heluhelu ana i keia mooolelo, ua kamailio mua iho nei kakou no na kaikuaana o Aukelenuiaiku, a ma keia wahi e kamailio kakou no ka mea nona keia mooolelo, a o ka mua no ia o kona kamailio ana. Ia Aukelenuiaiku e noho ana me ko lakou makuakane, lohe ae la ia i ka pihe uwa, ninau ae la ia i ka makuakane, he pihe aha keia o kai e uwa nei? hai aku la ka makuakane, he pihe hakoko, ninau hou ke keiki, pehea ia mea? hai iho la ka makuakane, penei; mao mai kekahi, a maanei aku hoi kekahi, alaila, hakoko, a aia no i ka mea o laua e hina ana ilalo, alaila, uwa ae la na kanaka a pau: nolaila kela pihe e uwa mai la au e lohe aku la, makemake wale, wahi a Aukelenuiaiku. Pela hou aku no ua la, ka ia nei hana no ia o ka ninau; hea hoi kela pihe hou e uwa mai la, hai hou akula ka makuakane he hula, heaha ia mea? he ku iluna e hula ai, a o ka mea oi o ka lea, alaila, uwa ae la ka pihe,

lealea ino, wahi Aukelenuiaiku, i aku la oia i kona makuakane, makemake mai la au, e iho ka paha wau e nana wale aku no. Ia ia i olelo aku ai imua o kona makuakane pela, hoole koke mai la ka makuakane i kona makemake, me ka olelo mai, aole e hiki ia oe ke iho; No ke aha hoi? wahi a ke keiki. I mai la ka makuakane, o make oe i ou kaikuaana, no ka mea, he hala hoomau ka nu mau kaikuanna ia oe; ninau aku la ke kēiki, heaha la ka hala i hoomau ai? I aku la ka makuakane, no kuu hooili i ke kapu a pau loa ia oe, a nele ou kaikuaana, nolaila, huhu loa ou kaikuaana ia oe; mai iho oe, o make mai auanei oe. Pau ae la kona manao no ia mea, aole nae oia ka maikai i ko Aukelenuiaiku manao. A i kekahi la o koa ae, lohe hou aku la noia, i kekahi pihe e uwa mai ana, me na leo nui, ua manao ua keiki nei, e olelo aku i ka makuakane, aka, manao iho la ia o hooko ole ia auanei kona makemake, nolaila, iho malu aku la noia, me ka hai ole aku i kona makuakane, me ka pua no i ka lima, a kokoke e hiki i kahi o na kaikuaana, ka iho la keia i ka pua, o ka lele noia o ka pua, a komo ana iloko o ka hale o na kaikuaana, lala iho la ua kaikuaana i ka pua, a olelo ae la i ka lehulehu, kupanaha! o ka kakou pua hoi, he pauku, o keia pua hoi, he owili. Nana iho la keknhi kaikuaana oia nei, a ike iho la, o ka pua no a ko lakou kaikaina a Aukelenuiaiku. Hai aku la ia ia Kekamakahinuiaiku, ko lakou kaikuaana mua loa, aole keia he pua e, o ka pua no keia a ko kakou kaikaina a Aukelenuiaiku. Lalau iho la ua kaikuaana huhu nei, a uhaki aela i ka pua a pokopoko liilii. Mahope iho o ko lakou ike ana i ua pua nei, hoea kino aku la o Aukelenuiaiku, a ku iho la mawaho o ka pa o ko lakou hale. Ia ia nei e ku ana mawaho, ike mai la na kaikuaana i ko ia nei kanaka maikai, me he laumaia pala la, ko ia nei ili ka memele. Pali ke kua, mahina ke alo, aohe puu, aohe kee, aohe mea like me ia nei, aohe hoi malalo ae o ka la. I ae la na mea a pau o loko o ka hale, e! aole io hoi o ke keiki maikai, nana pono mai la kekahi kaikuaana, a ike, i ae la ia, o Aukelenuiaiku no, ko kakou kaikaina. Ia wa koke no, piha ae la ko lakou kaikuaana mua loa i ka huhu, ano e la kona helehelena, kena koke ae la ia i kona muli iho ia Kuaiku, e hele oe e ninau aku ia ia i kana mea hoi o ka iho ana mai nei. Hele aku la o Kuaiku, a ninau aku la, he aha kau huakai o ka iho ana mai nei? I ka lealea, wahi a Aukelenuiaiku, hoi aku la o Kuaiku, a hai aku la ia Kekamakahinuiaiku ka mua loa o lakou, ke keiki huhu, iho mai nei ka i ka lealea. Alaila, kena koke ae la ua kaikuaana huhu la, e hele oe, a kui aku i ko puupuu hookahi, hele aku la o Kuaiku, a kui aku la ia Aukelenuiaiku, o kona lima o kai haki aohe naue ae o Aukelenuiaiku, e kui papalua aku ana na lima, pau pu i ka haki na lima a elua, aohe wahi mea oia nei a naue ae, i ke kaikuaana i haliu aku ai e hoi; lalau aku ana keia mahope, popo ia ae, a kiola ia aku i ka a-e kai, uwa ka pihe a haalele wale, i ka mea o ka ikaika lua ole o Aukelenuiaiku, akahi wale no mea i hina ai, wahi a na kanaka makaikai. Ia wa no, puka mai la kekahi kaikuaana, me ka manao e pepehi ia ia nei. O kana mea oi loa hoi ka hakoko, iluna no hai ke kanaka, ke haule ka ilalo, aohe lawe io. A i Aukelenuiaiku hoi, kumumu kona ikaika, aohe oia nei naue, aohe hina, aohe eha, o ka pohaku e naue ana, ka ia nei ku no. Kulai iho keia kaikuaana ia ia nei, a o ka hina ole, hoi okoa, e lalau hou aku ana keia, kiola ia aku, o ka lele noia a haule ana iloko o ke kai. Pela noia i hana ai i na kaikuaana a pau loa. Ike iho la ke kaikuaana huhu oia nei, ua pau loa na kaikuaana e ae i ka eha ia ia nei. Alaila, ukiuki loa iho la ia, ku ae la ia me kona ikaika nui, a kii aku la e hoolei iloko o ke kai, me kona manao nae, e lanakila ma luna o kona kaikaina, ia ia nae i lala aku ai ia Aukelenuiaiku, me ka ikaika no laua i hana ai, ma luna malalo, aohe naue iki o Aukelenuiaiku. Ma keia hakaka ana a laua, mamuli o ko laua ikaika, ua loaa koke i ke kaikuaana ka paupauaho. Nolaila, haalele iho la ia i kona monao hakaka, haliu aku la ia me ka manao e hoi, aka, lalau koke aku la o Aukelenuiaiku ia ia, a kiola aku la iloko o ke kai, pii koke mai la ka huhu o ke kaikuaana a papale i ke poo, me ka hooikaika hou mai no. I ua kaikuaana la i hoi mai ai, mai kona haule ana iloko o ke kai, hoomalimali mai la ia ia Aukelenuiaiku, e pau ka hakaka, e pau ka huhu, e aloha ka pono, e like me ke ano mau, o ka hakaka a kaikuaana, e kaikaina, me ka manao nae o Aukelenuiaiku he oiaio, koi mai la ua kaikuaana nei, e hoi iloko o ka hale, mamuli o ia olelo ae koke aku keia e komo iloko o ka hale. I ko ia nei komo ana iloko, wehe mua ia

ae la nae ke pani o ka lua moo me ko ia nei ike ole. Ia wa no, hopu ia iho keia e na kaikuaana, a kiola ia aku la iloko o ua lua moo nei, ua paa ko lakou manao, oia kona wahi e make ai. I ko Aukelenuiaiku hoolei ia ana iloko o ka lua moo, kahea iho la ua kaikuana huhu nei, ma ka inoa o ka moo. E Kamooianea e! eia mai ko ai la ai ia mai, a lohe kekahi kaikuaana i ka leo, kahea o ko lakou mua loa, holo koke aku la ia a ma ka puka o ka lua moo, kahea iho la ia. E Kamooianea! mai ai mai oe o ko moopuna na la e lele aku la o Aukelenuiaiku. O keia kaikuaana ka mea aloha i ko lakou kaikaina, a he mea mau hoi ia lakou nei, ina e make kekahi kanaka ia lakou, alaila, e hoolei koke no lakou iloko o ka lua moo, i ai na ua moo la, no ka mea, o keia moo no ko lakou kupunawahine, makuahine hoi o Kapapaiakea, ma keia haule ana aku o ko lakou kaikaina, olioli nui loa iho la na kaikuaana o ia nei, a hoomapopo iho lakou, aohe kapu i koe o ko lakou makuakane maluna ona, no ka mea, ua make aku la ia; a o ka heenalu ka lakou hana i kela la keia la. Maanei, e haalele kakou i ke kamailio ana no na kaikuaana o ia nei, a e kamailio wale no kakou no Aukelenuiaiku i kona ma--ke ana a me kona ole. Ia Aukelenuiaiku i hiki ai i lalo o ua lua moo nei, aia hoi, elua kanaka e noho mai ana, i hooleia no e ua poe kaikuaana la o ia nei, ia laua i ike mai ai i keia keiki ui, minamina e wale iho la no laua nei no ka make o ke keiki ui, a hemolele hoi, ka mea hoi nana i alai aku ka nani o ka loa, lohe aku la nae o Aukelenuiaiku i ko laua kamailio ana, ninau aku la keia, he aha ka olua e kamailio nei? i mai la laua, e minamina iho ana maua ia oe i ka make. Olelo aku la o Aukelenuiaiku, me ka ninau aku nae, he aha hoi ka mea e make ai? i aku la ua mau kanaka nei, e make ana kakou, aole e pakele, i aku la o Aukelenuiaiku, pehea e hiki mai ai ua moo la? pela iho kakou e noho iho ai a ale mai ke kai, wahi a keia mau kanaka; i pii mai auanei ke kai a emi aku, pii hou mai auanei ke kai a emi aku, o ka hoea mai ka hoi ia o ua make la o kakou, ia wa koke no, pii mai la ke kai, hooho ae la na kanaka elua me ka leo nui, eia ua make nei o kakou la, emi aku ke kai, a liuliu iki, ale hou mai la ke kai a emi aku, ia wa no, hoea mai la ua moo nei, a kahea mai la. E Aukelenuiaiku e! e homai oe i kahi kanaka na'u e ai aku, i aku la keia, hoaku hoi auanei kahi kanaka nau, a i aha iho auanei hoi ko'u kinikini o ka noho ana iho i keia wahi mehameha, alaila, nalowale iho la ua moo nei, ia lakou nae i ike mua aku ai i ua moo la, he me e ka weliweli a me ka makau. Ma ia nalowale ana aku nae o ua moo la, kamailio mai la na kanaka elua ia ia nei: e! "kupanaha,'' eia ka ua loaa kou inoa i keia moo, akahi wale no auanei hana ana la i pakele ai, ina no auanei e hoea mai ua moo la, o ka pau ae la no ia i ka ai ia, pela no ia mau kanaka iho nei, a koe iho nei maua la, olioli nae laua i ko laua pakele ana, e kali nae kakou, a liuliu, a i hiki ole mai, aole hoi ana, ua pale kana, pela wahi a laua. Ia lakou no nae e kamailio ana, hoea hou mai la no ua moo la, a kahea mai, e Aukelenuiaiku e; e haawi mai oe i kahi kanaka na'u, hoole aku la o Aukelenuiaiku, aole e loaa aku ia oe ke kanaka, i mai la ua moo nei; e haawi mai oe, i aha auanei kau uku o ka hiki ana mai ia nei, ua haawiia mai oe he kanaka make, e ai aku au ia oe, nana ae nei hoi au, a o ka mea a'u i hanau pu aku ai o oe, nolaila i ai ole aku ai au ia oe. Ma keia olelo a ua kupunawahine moo la o ia nei, hoomaopopo iho la ia i ka olelo kaukau a kona kupunawahine, e aho e hooko aku i ka mano o Kamooianea ka pono loa. Ia manawa, haawi aku la keia i hookahi kanaka, muka wale ia ae la no, paholo ana iloko, nonoi hou no ua moo nei, homai hou, haawi hou aku ana keia, pau loa na kanaka, koe oia nei waie no. Ia manawa, hoi mai la ua moo nei a noho iluna, i mai la ua moo ia Aukelenuiaiku, e kii oe i elua lau Ape, kii aku la keia elua lau ape, a lawe aku la keia, a waiho iho la ma ke alo o ua moo nei, ua nee aku ka make mai ona aku. I ka wa a Aukelenuiaiku i waiho ai i na lau ape ma ke alo o ka moo, luai iho la ua moo nei a piha na lau ape elua, i aku la ia ia Aukelenuiaiku, e ka moopuna, e nana oe i keia, nana iho la o Aukelenuiaiku, alaila, kuhikuhi mai la ua kupunawahine nei i ka moopuna, he mau aina keia e ku nei iloko o ka lau ape, he aina nui, o na aina a pau e ku nei iloko o keia aina ma ke kua o kaua la, he nui kahi pono i ke kanaka, a he nui no hoi kahi pono ole i ke kanaka, mai hele ko moku maanei o make oe, he nui ka ino, he nui ka hau, aohe hiki i ka moku ke holo malaila. Kuhikuhi hou aku la ua kupunawahine la ia Aukelenuiaiku, eia keia aina ke ku nei he nui nae ke anu, aohe pono ke kanaka ke noho ma keia aina, kuhikuhi aku la no ua

kupunawahine nei, o keia mau aina elua e ku nei ma ke alo o kaua la, o Holaniku a me Holanimoe he mau aina maikai loa keia, he nui na wahi pono i ke kanaka e noho ai, he nui ka ai, ka awa, ke ko, ka maia, na mea ai no a pau e ola ai ke kanaka; ma keia wahi a'u e kuhikuhi nei ia oe la, malaila auanei e holo ai ko moku. I aku la ua kupunawahine moo la ia Aukelenuiaiku, e moe oe, moe iho la keia ilalo, haha iho la ma ke kino o ka moopuna, paa iho la ua moo la ma ka puhaka o Aukelenuiaiku, olelo iho la ia i ka moopuna, e! ou kaikuaana aunei la, e pau ana lakou i ka make ia oe, no ka mea, ua hana ino hoi lakou ia oe, a o oe ka hoi e alii ana maluna o lakou. Olelo aku la ua kupunawahine nei i ka moopuna, eia na aina i koe, o keia mau aina nae la, oia no na aina mamua aku o na aina a'u i hai mua aku nei ia oe; o keia aina nae, eono malama e malamalama ai, a eono no hoi malama e pouli ai, mai hele ko moku malaila o make oe, mamua aku nae o keia wahi, he kai ula, a ma kekahi aoao, he kai omaomao, mai noho aunei a hele ko moku malaila o make, o keia nui aina la, ua puni wale no ia'u i ka hele ia, mai kuu wa puupaa mai a hiki i kuu wa luahine, a o ka aina ma ka hikina, aole ia i puni ia'u i ka hele ia, o Kalakeenuiakane, (o Asia ma ka olelo haole,) o na kuahiwi o keia aina la, ua hele a kau na hoku maluna, aohe nui o na kanaka o keia aina, he uuku loa. He alii wahine nae ka mea nona keia aina, o ka inoa o ua alii wahine la, o Namakaokahai, o ka inoa o kona mau kaikunane, o Kanemoe, o Kaneikeapua, o Leapua, o Kahaumana, o ka inoa o na kauwa wahine a ua alii Wahine la o Upaho a me Haapuaianea, o Moela, he ilio ia, oia ka paku o ka aina, ekolu mamua, o Manuea, o Kiwaha, o Halulu, he manu ai kanaka ia mai ka lani mai; oia wale iho la no na kanaka o ua aina la. A pau ae la ka hoike ana a ua kupunawahine la i na aina a pau, a me na kanaka, ia wa kokoke no, kapili iho la ia i pahu no ke akua o Aukelenuiaiku, a paa ka pahu, hahahao iho la ia Lonoikaoualii i akua no ka moopuna, me ka olelo iho i ka moopuna, o ko akua no keia puni ka aina, eia ko ai, ko ia, o Laukahi, he ai maona, pa no i ka lehelehe o ke kena, o ke ana, eha malama e maona ai. Lalau iho la ua kupunawahine la i ke koi, a rne ka pahi, a hahao pu iho la iloko o ka pahu, ooki ioo la ua kupunawahine la i ka huelo ona, a i aku la i ka moopuna, o kuu kino maoli keia, oia auanei kai ia oe, o kuu pa-u ai kaua a me kuu kahili ai kaua, i ko kaikuahine ia. Hai aku la ia i ka moolelo no ia mea imua o Aukelenuiaiku, penei, ina e pa-u au i kuu pa-u ai kaua, a hoaka ae hoi au iluna i kuu kahili ai kaua, ke haule ka ilalo, ua lilo na kanaka i lehu, aohe hoa kaua hana e aa mai, aohe ou hoa kaua e loaa ai i ka lani a me ka honua. Ma keia kamailio ana a laua, aole i hai aku ua kupunawahine la ia Aukelenuiaiku i ka inoa o ke kaikuahine, aia hoi a hiki aku kakou i kahi hoi i pa-u ai o Namakaokahai i ua pau ai kaua la, me ke kahili ai kaua, alaila, ike kakou i ka lilo ana o na kanaka i lehu, a mahope aku hoi, e ike kakou i ko Aukelenuiaiku kaua ana ma ka lani, aka, aole nae ia i hele aku ma ke ano kaua. 1 ka pau ana nae o ka laua kamailio ana, hahao iho la ia i na waiwai a pau iloko o ka pahu, ki iho la ia a paa; ua loihi loa nae ka noho pu ana o Aukelenuiaiku me ke kupunawahine, e ao ia ana nae i ka ike a me ka mana, ia laua e noho ana ilalo o ka lua, a ua kokoke mai hoi kona manawa e hoi ai iluna. Aole kakou i hoopau i ko kakou kamailio ana iho nei, aka, e kamailio iki kakou maanei no na makua. Mai ka la i nalowale ai o Aukelenuiaiku a hiki i ka la a laua e kamailio nei, houkahi wale no hana a ka makuakane, o ka uwe a me ke kanikau, o na 'lii, na makaainana, haehae iho la kona makuakane i ke kapa a hele wale iho la no, hoohiki iho la ia aole e ai i ka ai a hiki i kona la e make ai. I aku la ia i kana wahine, e kanikau pu kaua i ke aloha i ka kaua keiki, hoole aku la ka wahine, aole a'u e kanikau, no ka mea, aole i make ko keiki, i aku la ke kane, aole e ola ana kuu keiki, no ka mea, ua make no i ko makuahine moo, olelo aku la ka wahine, mamua e ai mai ai kuu mikuahine ia'u, a mahope ai aku i ke keiki a kaua, no ka mea, ke ao la kuu makuahine i ko keiki i ka mana, a ike aku oe e hoea mai ana ua keiki la a kaua i ka la apopo, ua ko ia olelo a ka wahine. E hoi hou kakou e kamailio no Aukelenuiaiku. A pau ke ao ana a ua kupunawahine la i ka mana maluna o ka moopuna, alaila, ninau aku la o Aukelenuiaiku, mahea la auanei au e hiki ai ke hoi iluna? I aku la ke kupunawahine, kupou iho ilalo, kupou iho la keia.