Kuokoa Home Rula, Volume VII, Number 1, 1 January 1909 — Ka Moolelo Hiwahiwa O KAWELO Ka Hiapa'iole a ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoo haahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui oHanalei; [ARTICLE]

Ka Moolelo Hiwahiwa O KAWELO

Ka Hiapa'iole a ka Ikaika, ka Mea Nana i Hoo haahaa ke Oolea o Kauahoa, ka Ui oHanalei;

n ka Mra Nana i;,\ Laau Kaulana o a Nana ka Wahine Hoolki Ikoi o — K.\ N KW AI11N K1KIAOH A — Ke haawi mua aku nei ka mea kakau o- keia Moolelo i kona Aloha M.ikahiki Hou i na makamaka ame na hoaloha o Ka Hiwaiiiwa a KA Lahui, mamua o kona waiho ana aku imua n lakou he mau olelo hoakaka rokole no ka mea e pili ana i keia moolelo. E hooponopono ana ka mea kakau i ke kuauhau pili i na Kawelo i ikeia he poe Moi a he poe alii no Kauai; a ma ia ano e hoopauia ai kekahi mau kuhihewa i komo ma ka moolelo mua o Kawelo i hoopukaia ai p Mr. S. N. Haleole maloko o ka Nupepa Ka Hoku 0 KA Pakipika, i kupono ai i ke kuauhau oiaio o ua poe Kawelo nei elike me na mea i loaa i ka mea kakau maloko o na mookuauhau alii o K.iuai. . E komo ana ma keia hookaau hou ana o nei moolelo kaulana o Kawelo, he mahele hou, oia ke kaikuaana iole o Kawelo ame A pela nohoi me kekahi mau mahele ano nui e ae e mikolololehua ai ka hoonuu ana iho 0 ka moolelo, oia no oe o ka pauku waena o .ua anae i hele a pala-ka-/K ka ai o Maka'ukiu i ka ua mea u'ka nui o ka momona. Hooi īI.UM -V[IIEHIK-I-KA-ONĪ-MALIĒ-A-PUA. LILIA-LAN A -I-KA-WAI. MOIiUNA I. Ke Kuauiiau o Kawelo. 0 ke kumu i loaa mai ai na Kawelo apau i ikeia ma Kauai, ka aina nona ka mahaloia ana— "Maikai Kauai; hemolele i ka mālie, Kupu kelakela ke poo o Waialeale, oia no o Kawelomahamahaia, keiki a Kamakapu (k) me Pawahine. A o keia Kawelo hoi ka mea nona ke mele kaulana loa i kapaia o " Kahiukakuakapu o Kawelo," i hooholoia penei: Kahiukakuakapu o Kawelo, O na mahamaha o Kawelo maha i'a, O na wiaha "i'a ia o Kawelomahamahaia, He kanaka o Kawelo, he i'a; He kanaka ia i kupu na oho i ka lae, 0 ke .amio, ka mio o ka i'a k%pu, No laila ka unahi makoe alii, Kawelo hi'u i'a, o ka unahi kala kua, 1 ke kala-kua i ka api maha o ka i'a, O na hapuna maka o ka i'a kapu, Inu a mahuna ka i'a i ka awa, He i'a no, he kanaka /rekahi kino, O ua kino kanaka la o ke awakoo, E kookon ana i Wailuahnann." keia Kawelo, he Moi nui oia no Kauai, oiai he moopuna ponoi oia na Kahakumakalina. Noho aku nei keia Kawelomahamahaia i kana wahine, o Kapohinaokalani, hanau mai la na laua o Kawelomakualua, Kaweloikiakoo me Kooakapoko, he poe keikikane keia; a o na kaikamahine o Kaawihiokalani, Kaenakuokalani, Kawelolauhuki ame Maluiakalani. 0 Kaweloikiakoo me Kooakapuko, he niau muli Iaua no Malaiaikalani. A ua hoihoi nae ka mea kakau moolelo ia laua ma ka puulu hanau keikikane a Kawelomahamahai'a me Kapohinaokalani, elike me ia i hoikeia ae la. 1 ka wa e ola ana o Kawelomahamahaia, ma kona mau Ia enoho alii ana no Kauai, ua hana oia i na hana e laupa'i nui ai na kanaka maluna o ka aina, mamuli o kona nana ana i ke kanaka nui ame ke kanaka iki; ke kanuka ulakolako o ka noho ana ame ke kanaka hemahema a nele o ka noho ana. Ua hoomahuahua aku oia i na aina o na alii eleu a mikiala ma ka hana; a o na al;i palaualelo a makemake ole i ka hana, ua pa'i aku la oia i kekahi mau Ilhi pepeiao d ko lakou mau aina, a haawi ae U no na nmkaainana nele aina, a makemake hoi e hooulu 1 na mea e waiwai afka aina, e ola ai ka noho ana o ke kane ame ka wahine ame ka laua mau keiki. Nolaila, ua ulu nui ka lahui kanalu a nui nohoi ke kuonoono maluna o ka aina mai o a o. Ua maluhia nohoi ka aina, oiai ua l,il:o na mea apau e pono ai ka noho ana. Ua nui ke aloha o na alii ame na makaainana i ko Lakou Moi, a ma kona wa i make ai, ua hoomana maoliia oia ma ke'ano i akua. A ua oleloia, ua lilo oia i kino i'a, oia hoi, he mano. A oia no ka mano alii kiai o ka mokupuni o Kauai. -Eia i kekahi poe e olk nei i keia Wa, e uialam,iiant:i kjiv.i kmo ī'a, ma ke ano k'ino pohaku maoli". IU. īkeka nie.i ekakau nei i" keia moolelo i kekahi puhaku uuku ekolu paha iniha ka loa. He i'a maoli no

kon;i auo ap;ui. Ke kua-la no o ka i'a; ka opu no o ka i a, ka hi u no o ka i'a; ka waha no o ku i'a; a o na ano no apau o ka i a. Hookahi aoao ulaul.i o knia wa'hi pohnku kupanaha, a hookahi aoao eleele. No kc:ia kino i'a o Kawelomaliainahaia, ke mele i hoikeia eu- la e ka mea kakau. Ua oleloia o kekahi mahele keia o ka pule o ua i'a alii nei o Kauai o " Manokalanipo " Mahope aku o ka hala ana aku o Kawelomahamahaia i ka make, ua noho ae la kana keiki hiapo o Kawelomakualua. 0 kana wahine, oia no o K.aawihiokalani. Na laua mai hoi, hanau mai o K-awelo Aikanaka, ame Kawelo-Peekoa he mau mahoe. O Kawelo-Aikanaka, oia hoi, o Aikanaka, ke alii a Moi Aimoku o Kauai i lilo aku ai o kauahoa ka " Ui o Hanalei'' i pukaua nui, oia ka Aikanaka alii i holoholo pu ai me Kaweloleimakua, ka mea nona keia moolelo. 0 Kaweloleimakua, i kapaia i kahi wa, o Kawelo-a -Maihuna, ke koa kaulana hoi a keia moolelo e hooulumahiehie aku ai i na kini makamaka heluhelu o Ka lilWAKIWA A KA Lahui, oia ke keiki a Malaiakalani, kuikuahme muli Ioa o Kawelomakualua, ame kekahi alii koikoi o Hanamaulu, o Maihuna ka inoa. A oia no ka mea i kaheaia ai ka mea nona nei moolēlo o Kawelo-a-Maihuna. A penei nae ka hanau ana o keia hanauna a Maihuna ame Malaiakalanī. ī na la mua o ko laua noho hoao ana a'e, he kane a he wahine, ua hapai iho la o Malaiakalani. Aole i kana mai ka hauoli o ua mau alii nei no keia pomaikai i loaa mai ia laua. I ka hele ana nohoi o nei opu hapai o Malaiakalani a hiki i ka puni ana, hanau mai la oia i ua opu nei ona. I ka hemo ana mai nae o ua keiki nei, he alualu wale no. Aohe wahi ano o ke kanaka. No nei hanau eepa ana o ua kaikuahine alii nei o ka Moi Kawelomakualua i keia alualu- aole nohoi i kana mai 0 ka paki Iiilii o na waimaka o Maihuna, no ke aloha i ka wahine, no keia hanau eepa a hoomanaonao nohoi i loaa i ka wahine o kona mau la heu ole. 1 ka hana ana o ke kahu alii pale keiki i kana hana apau, wahi ae la i ka alualu a paa i ke kapa mahuna, alaila, lalau mai la ke alii kane ī ua puolo nei a paa i kona lima. Me na waimaka walohia no e hiolo ana mai kona mau maka iho, nee aku la a ma ke poo o ka wahine e moe la i na nipoa koikoi a ehaeha nohoi a nei mea he hanau keiki, alaila, pane iho la ia: "Auhea oe, e ka wahine, eia ke keiki a kaua la he alualu wale no. Aloha wale no ka hoi oe, e I:a wahine, 1 ka hoomanawanui ana i ka eha o ka hapai ana i nei alualu. Kai no paha hoi, he kanaka keia, eta ka, he puolo manaonao na kaua: E kiola paha riei mea ino, e kanu aku a nalo iloko o ka lepo. I mea hoomanaonao aha keia a kaua e hauoli aku ai ?" I lawa apau kela mau olelo a Maihuna, o ka haluku iho la no ia o kekahi ku-a-ua nui a ka launa ole, olapa ka uwila a nakulu paapaaina ana ka leo o ka hekili. Hu'e ka wai kea me ka wai ula i ka moana. He wa pokole wale no nae hoi ia kapekupeku ana iho a ka ua, ka uwila ame ka hekili, o ka malie ae ln no ia. Ia mana.wa, pane ae la o Malaiakalani- i ke kane: "Auhna o.e, e ke kane, alia kaua e hoonalo e aku i kena eep;* a kaua, aia a hoea mai kuu mau wahi kahu hanai. E hoouna aku oe i elele e.kii ia laua i Hanalei me ia ohana o kakou no ka hanau nohoi o ka opu oia wahine au. Nolaila, e hookumo aku oe i ka puolo, me ka wili hou iho nae hoi a 'paa i kapa mawaho iloko o kekahi umeke pohue hou a kaua. E uhi oe a paa ka umeke i kekahi ahu manu uuku o kaua; alaila, pu ae nohoi ke koko a paa mawaho, a hoopaa aku ka pu o ke koku i kaupoku o ka hale." Ua hooko aku la o Maihuna i ke kauoha aka wahine. ia hoounaia ke kukini e kii i na kahu o ke aliiwaīine i Hanalei i ka hale o ke aliiwahine o' Kaenakuokalani ne kana kane o Mahamoku, kahi hoi a na wahi kahu hanai 0 Malaiakalani i kii ia mai ai e hele aku, ua hanau ;ho la i& aliiwahine he keikikane. Hoike aku la ke kukini i ua mau wahi elemakule nei 1 hoounaia aku oia e ke- alii, e Maihuna, no ke kii ana aku ia laua e hoi iaua i Hanamaulu, ua hanau o Malaiakalani, ka hanai a laua. " Nolaila, na olua no olua e hoi ae, eia nu ke hoi nei," i pane hope aku ai ua vrahi kukini nei, a haalele aku la ia Iīanalei. O na wahi elemakule hoi, hoike ae ia laua i ka lohe ī ke alo alii o Kaenakuokalani me Mahamoku no ka hanau ana o MaUiukalani. NoUila, uhoi nui k ua '-mau" wahi elemakule nei, a puka nohoi ka hoku Kauopae, hiki L-ja nei i ka laula o Kapaa, mai ldila aku laua nei, hoea i Wailua, kahi e noho ana ka hanai Moi a Iaua. Aole laua nei i kipa kauhale. Au aku la laua nei i ka muliwai o Wailua a pae ma kela aoao. Ke alamiki wale ala kahi luahine me ka hoomanawanui i-ka maopa, a o kahi elemakule nohoi ke kaukoe nei me kahi nlamaka ukana ajaua. 0 ka hele ia a mahiki kahi la maluna ae o ka Hikai, hoea an:i hua nei i ka hale o na hanai. Ea aku laua nei, aole i ala ae na luinai. E uhiamoe ana no. Hookunukunu iho Ia kahi elemakule kane. A ke pau hoi kana "kunu ana; p ii ae la hoi kahi luahine ī ka hoe, e .hot ai; elike nie ka mea in«u i kj j>oe i maloeloe a kani ka f\at,