Ka Lahui Hawaii, Volume II, Number 21, 18 May 1876 — Page 1

Page PDF (1.21 MB)

KA LAHUI HAWAII.
"Ua mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."
BUKE II.}  HONOLULU, POAHA, MEI 18, 1876.  {HELU 21.

KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII.

Paiia ma kela Poaha me keia Poaha.
H. H. PALEKA,  Luna Hooponopono.
He pepa i hoopukaia i kela me keia hebedoma no na Ohana a me na Ekalesia o Hawaii; he mea kokua i ka noho pono ana o na ohana, ka maluhia o kanaka, a me na pomaikai kino a uhane o ka Lahui Hawaii. "Aole paonioni; aole haanui; aole hikiwawe ka huhu; aole noonoo ino."
O na Kumumanao a pau, na Nu Hou o kela me keia ano, na Mare, Hanau, Make, e kakau mai i ka Luna Hooponopono, a e paiia no ke kupono.
Aole e aeia ka pilikino, ke kuamuamu, ka hoino, a me ka huhu, a ua makemakeia ka hoohoihoi, hoolana manao, hoonaauao, a me ka hoopono.
He $1.75 ka auhau o keia pepa no ka makahiki, a he $1.00 no ka hapa makahiki.
E hookaa mua ia ka auhau o ka pepa mamua o ka loaa ana i kekahi mea makemake e lawe.

NO NA OLELO HOOLAHA.

E lawe ana keia pepa i na Olelo Hoolaha a na makamaka, e like me ke kupono, a e lawa pono ai hoi me ka hoohaiki ole i ka huina o na kolamu kukulu manao, no ka uku haahaa.
O kela a me keia makamaka e makemake ana e hoolaha, e hele mai ma ke keena a e hui pu me ka Luna Hooponopono.
Aole e paiia kekahi Olelo Hoolaha ke ole e hookaa mua ia ka auhau.
Eia kekahi, ke noiia aku nei na makamaka e hoouna mau mai i na mea hou; mai hooloihi loa i na palapala; e hai pololei mai i na manao me ke kuawili ole, a e kakau mai me na hua moakaka.
H. H. PALEKA,
Luna Hooponopono.

OLELO HOOLAHA.

UA KAPU LOA KE kula o Mokauea, ahupuaa Kalihi, Kona, Oahu, e waiho la ma Kaiwiula i na holoholona komo hewa a pau, mai ka la mua aku o Aperila, 1876. A ua koho pono ia o D. PUEKE i luna nana e hoomalu i ua kula la, i keia la 29 o Maraki 1876.
14 tf  WILLIAM L. MOEHONUA.

Ama ra! Holokahana!!

UA MAKAUKAU KA MEA NOna ka noa malalo iho e hoolawa i ka makemake ma ka hana nowelo ana i na KAA o kela a me keia ano, me ka nani a me ka paa. Malaila e kiliopu ai ka holo a ka lio, me na kamaa hao i kaupaona likeia, a i hana ia hoi noloko mai o ka hao paa loa me ke kumukuai haahaa loa. Me ka eleu a me ka mikiala, ua hopo ole i ka puana ae "aohe lua e like ai. Ma Ainahou ka lua o ka Hale Amara mai ka Hale Dute mai.  C. B. WILSON,
1 1y  Kale Wilesona.

G. W. WEST!

HALE HANA KAA HOLO LEALEA ME na kaa hali ukana. E hana ia no ho na kaa nahaha no ka uku oluolu. E kapiliia no kapuai lio, no ka uku kupono. Ma ka hale hana mua o Mr. Benfield, ma ke Alanui Alii  1-1y

S. B. DOLE.

LOIO a he Alakai ma na mea pili Kanawai. Ua makaukau oia e pale i na hihia imua o na Aha Hookolokolo a pau o keia Aupuni, me ke kakau ana i na Palapala Pili Kanawai, ma ka olelo Hawaii a ma ka olelo Beritania.  1 1y

J. PORTER GREEN,
"KEIKI O KAUAUKIUKIU."

HE LOIO! A HE KOKUA OIAIO!
E HELE MAI NA MAKAMAKA A PAU I o'u nei, a na'u no e kokua ia oukou imua o ka Aha Hoomalu a me ka Aha Kiekie me ka uku haahaa makepono loa. Me na oki mare, a me ka hooponopono ana i ka waiwai o ka poe make, he eleu loa ka hana. Aia ko'u keena hana ma Alanui Kalepa kokoke i ke keena o ka Lunakanawai Aeko. E hamama mau ana ka puka, e hele nui mai i pau ka pilikia.  1-1y

E. STREHZ,
[AILUENE]

MALAILA E LOAA AI NA ANO LAAU A pau; a me na wai hoomaemae o kela a me keia ano. E hamama mau ana ka ipuka ma na po Poaono a pau. Ma ke kihi o Alanui Papu a me Hotele, ma Monikahaae.  1 1y

Hoolaha Komohewa.

KE HAI IA AKU NEI KA LONO I NA kanaka a pau, aole e hele wale ma ka aina i kapaia o Waimanalo, maloko o ke Ahupuaa o Honouliuli, Apana o Ewa, Mokupuni o Oahu, aole e hookuu wale i na holoholona, aole hoi ma ke oki ana i na laau, ka lawe ana i na wahie, a pepehi, a uhai wale paha i na bipi hihiu. Pen e na palena o ua aina nei: "O na aina hoolimalima mua ia ia JOHN MEEK, o ke kula o Lihue, e me ke kula o Honouliuli ma ka aoao ma uka a ma na aoao ma kai o Nanakuli ma kahi aoao, a no Koilina ma kahi aoao."  J. H. CONEY.
Honolulu, Feb 9, 1876.  [14 tf]  Luna Hooko.

J. W. CROWELL,
(KEONI KOLOWELA).

AIA ma Alanui Moi, ma nae iho o ka Hale Kahi Umiumi. Malaila e loaa ai ko oukou hoa'loha, me na kiaha Waimomona o na ano a pau, i awiliia me ke anu huihui o ka hau iniki o ka uka iu o Nuuanu. E naue ae a ike maka iaia, he makamaka oiaio.  19-1y

$10.00 MAKANA!

E UKUIA na Dala i oleloia maluna i ka mea nana e hoike mai a akaka ka poe nana i aihue ke KIAHA INU WAI ma ka pali o Nuuanu.  C. H. LUCE.
(Kapena Luika).
Mei 1, 1876.  (19-4t)  Luna Alanui.

CECIL BROWN,

Loio a he Kokua ma ke Kanawai
A HE AGENA NO KA HOOIAIO ANA I NA palapala no ka mokupuni o Oahu.
Helu 8 Alanui Kaahumanu, Honolulu, H. P. A.
741   1yr  792

WIL DER & Co.,
(WAILA MA.)

AIA MA KE KIHI O
ALANUI PAPU me MOIWAHINE!
Ua hoolako mau ia me ke kuai ana aku i na
Papa me na lako Kukulu hale
O NA ANO A PAU.
NA PANI PUKA!
PUKAANIANI,
OLEPELEPE,
LAKA,
AMI-LIILII,
AMI-LOLOA
PENA o na ano a pau,
AILA PENA,
VANIKI, &c.
Na Balaki Pena me Puna,
Na Pepa Hale me na Lipine Pepa.
Aniani, Paakai, &c.
O na mea a pau maluna ae e kuai makepono loa ia aku no ke DALA KUIKE  1-1y

Beautiful Morning Star.
Brightest & Best. p. 28.

1 Hoku ao nani e!
Hoku ao nani e!
Imau ou ua hee ka o,
A ao ae a laelae.
Cho. Hoku ao nani e!
Hoku ao nani e!
Ua hai ia mai mamua a loa'e,
Hoku ao nani e!
2 Hoku ao nani e;
Olino mai kou lama lai,
A ao koo, koonei.
Cho. Hoku ao nani e, &c.
3 Hoku ao nani e;
A wiwo au a hopo no,
Nau e hookoa mai
Cho. Hoku ao nani e, &c.
4 Hoku ao nani e
Ina no au e hoolalau,
O oe kuu Alakai.
Cho. Hoku ao nani e, &c.
5 Hoku ao nani e
Ina no au e kanikau,
Nau e hoomaha mai.
Cho. Hoku ao nani e, &c.
6 Hoku ao nani e;
Mauka no, ma o, ma o,
Kuu lama maikai nei,
Cho. Hoku ao nani e, &c.
7 Hoku ao nani e
O Iesu e ia Hoku nei,
Hoku ao nani e.
Cho. Hoku ao nani e, &c.
HAWAII.

ELINA KE KOA
HE KANAKA OPIO
PUUWAI WAIPAHE!
KA PALEKAUA LIONA HOI O KONA MAU LA
KE PUKONAKONA O KONA LAHUI, A O
KA OI WELINA HOPO O KONA
MAU ENEMI.
Mokuna VI—Helu 20.

          HOLO mai la ua mau moku nei a kuu iho la na heleuma iloko o ke awa, mamua pono mai o kahi o ka hale alii, a pua ae la i na pea. Ia manawa i hukiia ae ai na hae, a welo aku la i ka welelau makani na huaolelo
          "Elina ke Koa ! Zelina ka manu !" I ka ike ana mai o ka lehulehu i keia mea, akahi no a hoi hou mai la ka hoomanao ana no ke keiki opiopio i haalele iho i na aekai o Beritania, no ka hele ana aku ma ka moana e paio aku i na enemi powa, a naholo mai la lakou mai na wahi mai a pau o ka aina. Pae aku la ka lono ma o a maanei o ka aina, e lawe hele ana i na huaolelo i kau ia ma na hae o ke kuna, a e hauoli piha ana hoi ke kulanakauhale.
          Ua laweia aku ka lono imua o ka Moi, a kauoha ae la ia i kona kahu kaa e hoomakaukau i ke kaa alii no ke kii ana 'ku ia Elina, a ua kauoha pu aku no hoi oia i kekahi o na alii hanau ponoi o ka aina, e hele aku a e hookipa aloha mai hoi ia Elina ma ka inoa o ka Moi. Ua hooko ia ke kauoha alii, a ua holo aku la ke kaa a hiki aku la i kahi a ka waapa e pae mai ai. He mau minute pokole wale no, ua holo mai la ka waapa iuka, ma kahi o ke kaa e ku ana. Maluna o ua waapa nei, o Elina, Emeline, a me Egemona. I ka pae ana mai iuka, ua ike mai la ke alii iaia nei, a hele mai la a ku mamua pono, wehe ae la i kona papale, a pane mai la,
          "Ma ke kauoha a ke alii ka Moi, ke hooko aku nei au i ka leo alii maluna ou, ma ka hookipa aloha ana mai ia oe ma ka inoa o ka Moi ; a pela na Lani e kokua mai ai ia kaua. A oiai oe e hiaai ana i ka nani o na hiona o kou one oiwi ano ; e oluolu i kou lokomaikai, e kau ae iluna o ke kaa, a e holo aku i ka hale alii, ke loaa ke aloha ia o'u imua ou e kuu haku."
          "E oluolu i ke Kauwa a ke Alii ka Moi, e hoolohe mai ; O keia kanaka opio a me keia kaikamahine, ko'u mau hoa alo o ke kai, e kaniuhu ole ana i na inea a pau ; a pehea la hoi auanei au e haalele wale iho ai ia laua,—e hele aku oe, a mahope aku nei makou. E hiki kino aku ana au ilaila, no ka mea, oia no ko'u haku o keia hana, a iala hoi au e haawi aku ai i na hoike ana o ka'u mau hana me ka moolelo piha o ka'u huakai, no ka hanahano ana i hooili mai ai maluna o'u e hooko aku. A no kekahi mau mea, e oluolu i kou hanohano e lawe aku me ke aloha i keia imua o kuu haku ke alii ka Moi ; a pela na Lani e kokua mai ai ia oe ma na mea a pau."
          O kela noi haahaa a ke keiki alii hookipa me ka leo walohia, ua hiki ole ke ae ia aku, no ka mea, ua kukai pu ia aku ka walohia no ka walohia ; a no ka ikaika loa o ke koi ana a ka alele alii, ua ae aku la o Elina, a kau aku la lakou ekolu maluna o ke kaa, a holo aku la i ka hale alii.
          Iloko o keia manawa, ke haiamu mai nei na kanaka a puni lakou nei, a hahai aku la a hiki i ko lakou nei komo ana iloko o ka hale alii me na huro, i piha i ka hauoli. Komo aku la lakou nei iloko o ka hale alii, e ku ana na koa me ka makaukau e haawi mai i ke aloha, a i ke ku ana iho o ke kaa mamua o ka ipuka o ka hale alii, ua puka mai la ka Moi me kona kahiko nani, a me na hoailona o kona kulana. Lele wikiwiki iho la lakou nei, a wehe ae la o Elina me Egemona i ko laua mau papale, a o Emeline hoi, ua kunou malie aku la kona poo.
          Mamua o ka hiki ana ia Elina ke pane aku, aia hoi, ua pane koke mai la ka Moi i ka i ana mai:
          "E Elina maikai e, ano, ke haawi aku nei au i ko'u aloha hookipa imua ou, a ke poloai aku nei hoi au ia oe a me kou mau ukali, e kipa mai maloko nei o ko'u keena hookipa; e oluolu kou hanohano e lawe aku i keia poloai ana."
          Kunou like aku la lakou, a pii aku la ma na ala pii a komo ana iloko o ka lumi hookipa. He manawa loihi malaila, a hookipa hou ia aku la i ka lumi paina, a pau ka paina ana, alaila hoi hou mai la i ka lumi hookipa, no ka lohe ana aku i ka Elina moolelo.
          Ua aahuia o Elina me Egemona me na aahu o ko laua kulana, a o Emelina hoi, ua hoonaniia me ka aahu kupono, a puapua mal la ka ula wahinemaikai o kona mau papalina ; a ua kohu paha nona keia lei:
          "Pua-ehu ka malena ka uka o Kapaa,
          Luhiehu iho la ka pua i Mailehuna,
          Ka pala luhiehu ma ka uka o Kaako,
          Ua puanono i ka hale alii o Enelani."
          Ia wa, ua poloai ia aku la na alii me na maka hanohano e hele mai a e lohe i ka moolelo o ka huakai a Elina, a ua piha mai la ke keena nui o ka hale alii ia lakou. I ka makaukau ana o na mea a pau, a i ka piha pono ana hoi o ka lumi hookipa i ka poe i poloai ia, ia manawa o Elina i pane mai ai imua o ka Moi a me na alii, a pane mai la me ka leo moakaka :
          "E KA MAKUA, na alii, a me ka poe i poloai ia; Aloha: Ua oluolu au e hoike aku i ka hanohano o ka huakai a'u i hooko ai ; Ua haalele iho makou i na home, i na makamaka, na hoaaloha, a me na ae kai o ka home makuahine nei i aloha nui ia, mamuli o ke kauoha a kuu haku, ke alii ka Moi, a na ia leo alii i kono mai e hooko aku i ka hanohano ma ka aoao o ke alii ka Moi Rikeke ; a ua holo aku la makou a pau me ka maalahi. No kekahi mau la ko makou paialewa ia ana e na ale o ka moana, a ma ke kakahiaka nui o kekahi la ae, ua ala ae la makou, a i ka nana ana aku, aia hoi, ua ike ia aku la ka aina e waiho mai ana. Ua ike pu ia aku la kekahi hale Kakela nui kiekie e ku ana, ua holo aku la makou ilaila.
          He mau hora mahope iho, ua komo aku la makou maloko o na keena o ua hale nei, a ua paio iho la me na enemi, a lanakila ae la maluna o lakou, a o ka makou makana, he makana hoi na'u i lawe a hiipoi, oia no keia kaikamahine e noho aku nei imua o oukou. Ua lawe pio ia oia e na powa, a ua hoopaaia ma ia keena o ka make, aka, mamuli o ko makou kipa ana aku, ua hoolanakila ia ola, a ua hoohauoli ia hoi ko makou mau puuwai, a pela no hoi paha e konohia pu ia aku ai ko oukou mau puuwai e ka walohia ehaeha a ke aloha nona."
          Maanei, ua hoalii iho la ke eehia nui maluna o ke anaina ; a ua ane hiki ole i ka Moi ke noho malie no kona piha i ka hauoli i ka ia nei mau huaolelo no ka lanakila, a ua hiki ole i na maka o ke anaina ke puili ae i na waimaka, a ua aneane no lakou e hele mai e hoouka iho i na hoomaikai he nui maluna ona ; aka ua hoomau aku la no keia i ke kamailio ana. Ua hai aku la i ka moolelo piha o ka lakou huakai, a wahi hoi ana i pane hope aku ai me ka leo koa :
          "E KE ALII E, ke hai aku nei au, ua piha ka moana me keia poe, e halo ana ko lakou mau onohi maka ma o a maanei, e ake ana o ka ike aku i kekahi wahi e hiki ai ia lakou ke hooko i ko lakou mau manao ino, e powa wale i na ola, aihue a pakaha i na waiwai a pau, a luku a hoomainoino hoi i ke ola o kou mau makaainana. Ua hele aku au ma na wahi a pau a'u i manao ai e halawai aku me lakou, a ma na wahi hoi a pau a'u i hui pu aku ai me lakou, ua paio hopoole aku, ua hoomanawanui, a ua manaopaa e hooko i na kauoha a ko makou alii Moi, a me ia manao e hele aku ai imua, a hiki i ka la a makou i haalele aku ai i ko kahua o na powa. Ua halawai aku la me kekahi mau heluna lehulehu o lakou, a ua nohoalii maluna o lakou. He ikaika a lehulehu lakou, aka, no ka hoomanao ana ae ia oukou mahope nei, a no ke aloha no i ka aina hanau, a me ka hoomanao mau i na hana hoomainoino a keia poe maluna o ko makou mau hoakanaka, i ho-a mai i ke wela lili o ko makou mau puuwai a hiki ole i kekahi mea ke alai mai i ko makou nee ana imua a hooko aku i ko makou mau manaopaa, a nolaila, ua hele aku mai ka lanakila. Ua hiki ole loa ia lakou ke alai mai ia makou ma na mea a pau, a ua helelei aku lakou imua o makou me he one la. Lehulehu wale na kanaka ui nunui kino ikaika me na helehelena o ke koa maluna o ko lakou mau papalina, a ua minamina nui makou no lakou, aka, aole e hiki ia makou ke aua mai i ka oi o ka makou mau makakila, oiai, ua wela ka inaina, a ua paiia ka huhu iloko o ko makou mau aakoko, a ke minamina nei au i ka hai ae, ua waiho aku makou mahope i ko lakou mau kino lepo."
(Aole i pau.)

Haiolelo a ka Hon. G. W. Pilipo imua o ka Hale Ahaolelo KaukaNAWAI O KE AUPUNI, MA KA AOAO KUE I KA MANA KOHO O NA KUHINA O KA MOI, MEI 4, 1876.

E KA PERESIDENA:—
          Ke hoike aku nei au i ko'u manao, no na mea e pili ana i ka olelo hooholo i kamailio nui ia i keia mau la, aole no kekahi mau mea malu, a pohihihi, e like me na mea i olelo ia mai nei ma ka aoao e kue ana i ka olelo hooholo.
          Ua nui na wehewehe ana ma ke Kumukanawai, aole o'u kamailio ilaila; malia, ua lawa kupono ka malamalama no kakou e koho ai ma ka aoao o ka olelo hooholo.
          O ka makemake o ka olelo  hooholo, o ke kuleana o na Kuhina e noho nei, e koho ma ka hooholo a me ka hoole i na mea a pau e ninau ia ana iloko o keia Ahaolelo. Ma ka aoao kue mai, ua loaa mai na mea pale i ku ole i ka manao o ka olelo hooholo; a ua nui no noi na kakahili e kue mai ana i ka olelo hooholo. A o na manao wehewehe Kumukanawai a pau i hoakakaia no ko na Kuhina kupono e koho ai, aola ia i hoomalamalama mai i ka manao o ka mea nana ka olelo hooholo.
          Ke kamailio nei au i kekahi mau olelo mai ka poe mai e hoapono ana i ko na Kuhina koho ana.
          No ka maa o ko na Kuhina mua koho ana i na Kau Ahaolelo i hala—Ke olelo aku nei au, aole ia he mea i ninau ia ma keia olelo hooholo—Aole i ike ia ma ko kakou olelo hooholo e ninau i na mea maa—Aole hoi o na kekee i hoomaa ia ka mea e hiki ai ia kakou ke hoapono aku—Aia iluna o ke Kumukanawai ka ninau, a nana no e pane mai—E nana i ka Pauku 43 o ke Kumukanawai ua ike ia. "e noho lakou mawaena o na 'lii no ka lakou mau oihana," oia wale no.
          O ko kakou hoohiki ia ana e ka Lunakanawai Kiekie i kela la 'ku nei e like me ke Kumukanawai, aole ia i hoohikiia e lawelawe i na hana maa. Ua hoopili aku au i ko'u leo i na mea mai ka waha mai o ka Lunakanawai Kiekie, a me na lima e kau ana iluna i hoopili aku ai au penei: "Ke hoohiki nei au imua o ke Akua Mana Loa, e kokua au mamuli o ke Kumukanawai o ke Aupuni Hawaii, a e hana pololei me ka ewaewa ole i ka'u hana iloko o keia Hale Ahaolelo."
          Nolaila, aole kakou i paa i ka hoohikiia malalo o na mea maa, a e hoolohe ia mau olelo, a he mea no hoi ia mawaho o ka makemake o ka olelo hooholo.
          Ua olela hou ia mai,—"aohe kue ia ko na Kuhina mua ma na ninau imua o na Kau Ahaolelo i haia." Mai ke au mua o ko Kamehameha V noho ana a hiki i ke Kau Ahaolelo i hala aku nei, akahi wale no i keia wa ko lakou kue ia ana aole e koho.
          Elua mea e hiki ai ke olelo ae—1 Aole o ko lakou kue ole ia ka mea e hiki ai i keia Kau ke hana aku e like me ko ia mau Kau. 2 I ke au o Kamehameha V a ma ia hope mai, aole i piha ka huina nui o na 'lii ana i koho ai i ka 20 ke huipu me na Kuhina—Ke hoomanao nei au i na Kau Ahaolelo mua a'u i noho ai iloko o ka Ahaolelo, aole i emi iho malalo o ka 14 ka nui o na 'lii ke huipu me na Kuhina ; aka, aole pela i keia wa. Eia ka papa inoa o na 'lii a ka Moi i koho ai he 21, a he eha Kuhina, a pau loa lakou he 25—He pololei anei lakou e noho i mau alii iloko o ka Ahaolelo? Ma ka Pauku 57 o ke Kumukanawai, "Na ka Moi no e koho i na 'lii."
          Ano ke kamailio nei au no kekahi mau mea i kamailio ia mai nei ma ka aoao e hoapono ana i ko na Kuhina koho ana ma na ninau a pau o keia hale.
          Mai kekahi Lunamakaainana mai o Wailuku. (Birch) ua olelo oia, o keia olelo hooholo, "he olelo naaupo loa, aohe mea i ninau ia, aohe mea nana e pane mai." A nolaila oia i manao ai e hoopanee loa. Aole paha oia i hoomaopopo i na olelo o loko mamua o kona kamoko ana mai—Ke imi nei ka ninau iloko o keia olelo hooholo iloko o ke Knmukanawai, a na ke Kumukanawai e hoike mai ; a o ka mea i ninau ia, o ko na Kuhina kuleana e koho i na ninau a pau e ninau ia ana iloko o keia Hale Ahaolelo ; a iloko o keia olelo hooholo, ua loaa no na aoao elua e koho ai ; a o ka mea hoopili Kuhina, ua koho oia ma ka hoapono aku ; a o kekahi aoao hoi, e koho oia ma ka hoole aku i ko na Kuhina kuleana ole e koho i na mea e ninau ia ana.
          Ua olelo oia he naaupo keia olelo hooholo. Pela paha ; aka, o na hoa a pau iloko o keia hale, he poe ike kanawai—he mau loio kaulana ; a o ka aoao hoi kahi o na 'lii, a o na Kuhina, ua kamailio lakou me ka olelo ole, he naaupo keia olelo hooholo ; alaila, ua manao oia ia ia iho oia ka oi, ke kela i ka ike a me ka naauao nui maluna ae o na mea a pau—Kela io—Makaukau io—Aohe mea hoopapa aku.
          Aka, ke olelo nei au, aole e hiki i kona haanui ana ke olelo iho he naaupo.
          Mai ka Lunamakaainana o Hamakua, Hawaii mai, a me ke 'lii Kiaaina mai o Maui, ua ikeia ko laua ekeeke ana, a me he mea la, ua ku iho ko laua mau wawae iluna o ke ahi wela, a ua kapalili ae laua me keia mau huaolelo—"O keia olelo hooholo, e wawahi ana ia i ke Kumukanawai, a e hoolilo ana i na kanawai e noho nei i mea ole." He kuhihewa nui keia o ke 'lii Kiaaina a me ka Lunamakaainana o Hamakua, H.—Aole i ike ia iloko o keia olelo hooholo keia mau mea hoopuiwa, a kaha wale aku mamua o ka oiaio; aole hoi he kohu o na olelo hoonuinui ano ole mamua aku o ka oiaio. A olelo hou mai hoi, 'he kumu okoa ko keia olelo hooholo, eia no ke pee nei.'' He mea kupanaha keia, o ka noonoo hohonu aku, he kumu okoa aku ka—Nani ka uhane ike i oi aku na koho ana mamua o ka mea i makemakeia, a o ka mea hoi i hiki ke haohao ole ia iloko o kela olelo hooholo, a he mea hoi i maalo ole iloko o na noonoo ana o ka mea nana keia olelo hooholo.
          He wawahi Kumukanawai anei keia olelo hooholo? Aole au i ike pela, aole o'u manao pela—O ka makemake o ka'u naau e hookoia ka oiaio, a haule mai na Lani, (a kuhikuhi aku la i na huaolelo malalo iho o ke kii o W. L. Lee.) Ke ku nei ka olelo hooholo e hoopololei i ke kulana, o ke kahua o keia Hale Ahaolelo ; o ka poe hoi a ke Kumukanawai i kauoha'i ; a owai ia poe? Ma ka aoao o na 'lii, "aole e oi aku mamua o ka 20," a oia aoao, ua piha pono ka 20 ; a o na Kuhina 4, ke huiia 'ku lakou, he 24 ia ; a he wawahi Kumukanawai anei ke hoole aku i ka o lima mai o na Kuhina 4 ma na ninau a pau o keia Hale? Ke hoole nei au me ka ikaika, o ka poe e apono ana i ko na Kuhina koho ana, oia ka'u e hoihoi aku nei, o lakou ka poe a'u e olelo aku nei ke wawahi nei lakou i ke Kumukanawai, ka makana hoi a ko kakou Moi Kamehameha V, ka mea nona keia kii e kau nei ma kuu lima hema. (me ke kuhikuhi ana i ke kii)
          Mai ke 'lii mai o Kau, ua olelo henehene mai oia i keia aoao, me ka olelo ana, 'ua like ka makou me ka ia i lou i ka makau ke kiwi." Aole i kohu iki keia olelo pahenehene mai ia makou, aole i komo iki i ko makou aoao ke komohewa, eia makou maloko o ko makou palena kupono, a ke Kumukanawai a me na Kanawai i hooponopono ai. Ke huli aku nei ka olelo hooholo e kue aku ia aoao; oiai, he mau lima kuleana ole kekahi ma ia aoao e komohewa mai nei e kue i ka pololei, a o ke kupono o keia olelo a ua 'lii la, no ko lakou iho ia aole no makou.
          Mai ke 'lii S. N. Kakela mai, ke olelo mai nei oia, "ina e hooleia ko na Kuhina koho ana i na ninau a pau o keia Hale Ahaolelo, alaila, e lilo ana na Kanawai mua a pau i mea ole, oiai, he mau Kuhina kahi i koho pu i ka hooholo ana i ua mau Kanawai la." Ua hala aku ia mau olelo ana mawaho o ka makemake o keia olelo hooholo. Eia ka oleia hooholo :
          Hooholoia—Ma ko kakou Kumukanawai, he pono ka noonoo nui ia imua o keia Ahaolelo. He kuleana anei ko na Kuhina o ka Moi e noho nei iloko o keia Ahaolelo, ke koho, ma ka hooholo ana. a me ka hoole ana i kekahi Bila Kanawai, a olelo hooholo paha i ka wa a ka Peresidena a Lunahoomalu paha e ninau ai?
          Ua pili ka ninau i ka olelo hooholo no na Kuhina 4 e noho mai nei, aole hoi i pili i ko na kau i hala ; a pehea la i ulu ai ka manao mai ke 'lii mai, e hoohui wale mai ai i na mea mawaho ae o ka ololo hooholo. I na kau i hala, aole i ulu na ninau o keia ano, malia, ua manao ka Moi Kamehameha V a me na lala o ka Ahaolelo o ia mau kau, aia no ko lakou huina nui iloko o ko lakou mau palena kupono. Ke hoomanao nei au, he elua a'u Kau Ahaolelo i noho ai i hoa no kekahi mau Kau Ahaolelo, a o ka'u ike, ke nui na 'lii me na Kuhina, aole lakou i oi aku mamua o ka 16. A pehea la e ulu ai ka hoohuoi ia wa, no ka mea, eia no lakou maloko o ka palena kupono? A pehea la i ulu mai al ka manao i ke 'lii e lilo ana na Kanawai mua i mea ole?
          Ua kupono na hoohuoi ana i keia wa, ua pololei ole ke kulana ma ka aoao o na 'lii. Ua oleloia e na wehewehe like ole a na unuhi ana a na Maheleolelo. Mai ke 'lii J. M. Kapena mai, hapa hope o ka Pauku 43 o ke Kumukanawai. "E noho no lakou mamuli o ka lakou oihana ma ka Hale Ahaolelo me he mau alii la." A mai ke 'lii S. K. Kaai mai hoi. "E noho no lakou mamuli o ka lakou oihana ma ka Hale Ahaolelo he mau alii." A ma ka buke Hawaii hoi, "mawaena o na 'lii." A ua hooiaio mai kela aoao, o na Kuhina, he mau alii maoli no, aka, ma ka Pauku 42, ua oleloia, "na ka Moi e koho i na Kuhina, a e noho lakou, oiai ko ka Moi makemake." A ma ka Pauku 57 hoi, ua oleloia, "na ka Moi no e koho i na alii, a e noho lakou ma ia oihana, oiai ko lakou ola." Auhea la ka mea oiaio imua o ka Hale e lawe ai? He alii maoli anei na Kuhina? Ina he mau alii maoli lakou, alaila, aole e hiki ke hoopau ia, aka, eia lakou ma ke kulana hiki ke hoopauia—E nana i na Kuhina mua, aole lakou maloko o keia Hale, a malaila e akaka ai, aole na Kuhina me he mau alii la, aole hoi he mau alii, e like me na unuhi ia ana i oleloia mai nei e na 'lii.
          Eia hoi keia : Ina ua lawelawe ole na Ahaolelo mamua i ninau o keia ano, aole e hiki ia kakou ke hoohalike me ka lakou hoohemahema ana no keia ninau. Ua pono no ia kakou ke imi i ke kuleana maopopo o kela poe ma keia Hale; a ma ka'u e ike nei, aole o lakou kuleana hooholo ma na ninau a pau—aka, he kuleana ko lakou e noho mai, "no ka lakou oihana ma ka aoao o na Lii,'' a ua pono no lakou e noho mai, a e kamailio no ka lakou oihana.
          Mai ka Lunamakaainana mai o Kaanapali Maui. Wahi ana, "O ka Moi no ka Mea Mana maluna o na mea a pau, a he mana nui hoi maluna o ka Mana Hookolokolo—O na Kuhina no o lakou kekahi mau alii—Ua pono lakou ke koho." Aole au e hoole aku i ko ka Moi mana iloko o kona mau palena i kuhikuhi la e ke Kumukanawai ; "E like me kona mana e kala aku i ka mea i hoahewaia no kekahi Karaima—a me ka ili ole maluna Ona na hihia a pau. He mau mana io no Kona ; aka ke hoole aku nei au, aole paha oia e hapai ana i ka Oihana mare, aole hoi e Oki mare, a pela hoi, aole oia e komo kino mai a kau kanawai me kakou ; no ka mea, aia Kona mana mawaho o keia Hale, oia ka Mana Hooko.
          E na Hoa Lunamakaainana : Eia ka Olelo hooholo imua o kakou ; a na keia Olelo Hooholo e hoike mai i ko kakou kulana; a e apono ia'u ke ninau ae. Owai ka Ahaolelo ? 1 Oia no na Lii i kohoia e ka Moi, aole e oi mamua o ka 20. Ma ke Kumukanawai pauku 57, a ma keia, ua ikeia, o na Lii i kohoia e ka Moi e noho nei, ua piha pono ka 20, a ma kahi hea na Kuhina e noho mai ai iloko o keia Hale Ahaolelo e koho ma ka hooholo ana? Aole o lakou wahi e hiki ai ke noho ma ia ano; a e hiki anei ia kakou ke ae i ko lakou koho ana me ke kue i ke Kumukanawai ? O na Lunamakaainana i kohoia e na Makaainana, ua hoomaopopoia ma ke kanawai ko lakou nui, he 28 lakou. O lakou wale no na la i apono ia e hooholo ; a o ka manao ana e apono aku i na Kuhina, he hana kekee loa ia ; aka ina e manao ana oukou e ae aku i ko na Kuhina koho ana, alaila, ua makemake kakou i ke kekee, alaila, e lawe hou mai kakou i kekee hou aku, ma ka ae ana aku i keia poe makaainana e noho mai nei iloko o keia Hale e o lima pu me kakou. He pono ia kakou ke hoole i na hana kekee a pau loa, alaila, mai ae aku i ko na kuhina koho pu ana mai me kakou ma na ninau a pau.
          Mai hoopoina e na Hoa i ko kakou hoohiki ana , aia kakou a pau ua paa iloko o ka lima o ka Mea Mana Loa; a he mea pono ia'u ke ninau ae. Owai la o kakou e kumakaia ana i ko kakou poe nana i koho? Ina e ae aku ana kakou i keia mau lima kuleana ole e hooholo pu me kakou. Owai la o kakou e kumakaia ana ia kakou iho ? Ina e lilo ana i poe kue i ka kakou hoohiki iho me ka hooko ole. Owai hoi iwaena o kakou e kumakaia i kona uhane iho, e lilo i mea e hoahewaia'i imua o ke Akua? He mau pilikia o keia ano e ukali mai ana ia kakou, ke malama ole.
          Ano, e o'u mau Hoa Lunamakaainana, a me na 'Lii, eia ka ninau imua o kakou, nana e hoike mai i ko kakou kulana e akaka ai kona aoao e koho ai. Ina e koho ana ma ka aoao e ae aku ana i ko na Kuhina koho ana ma na ninau a pau; aka, no'u iho, eia au ma ka hoole i ko na Kuhina koho ana ; a oia ka'u e kahea aku nei, e lokahi kakou i ka hoole aku.