Ka Lahui Hawaii, Volume III, Number 35, 30 August 1877 — Page 1
KA LAHUI HAWAII.
"Ua mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."
BUKE III.} HONOLULU, POAHA, AUGATE 30, 1877. {HELU 35.
KA NUPEPA KA LAHUI HAWAII.
Paiia ma kela Poaha me keia Poaha.
H. H. PALEKA, Luna Hooponopono.
He pepa i hoopukaia i kela me keia hebedoma no na Ohana a me na Ekalesia o Hawaii; he mea kokua i ka noho pono ana o na ohana, ka maluhia o kanaka, a me na pomaikai kino a uhane o ka Lahui Hawaii. "Aole paonioni; aole haanui; aole hikiwawe ka huhu; aole noonoo ino."
O na Kumumanao a pau, na Nu Hou o kela me keia ano, na Mare, Hanau, Make, e kakau mai i ka Luna Hooponopono, a e paiia no ke kupono.
Aole e aeia ka pilikino, ke kuamuamu, ka hoino, a me ka huhu, a ua makemakeia ka hoohoihoi, hoolana manao, hoonaauao, a me ka hoopono.
He $1.75 ka auhau o keia pepa no ka makahiki, a he $1.00 no ka hapa makahiki.
E hookaa mua ia ka auhau o ka pepa mamua o ka loaa ana i kekahi mea makemake e lawe.
NO NA OLELO HOOLAHA.
E lawe ana keia pepa i na Olelo Hoolaha a na makamaka, e like me ke kupono, a e lawa pono ai hoi me ka hoohaiki ole i ka huina o na kolamu kukulu manao, no ka uku haahaa.
O kela a me keia makamaka e makemake ana e hoolaha, e hele mai ma ke keena a e hui pu me ka Luna Hooponopono.
Aole e paiia kekahi Olelo Hoolaha ke ole e hookaa mua ia ka auhau.
Eia kekahi, ke noiia aku nei na makamaka e hoouna mau mai i na mea hou; mai hooloihi loa i na palapala; e hai pololei mai i na manao me ke kuawili ole, a e kakau mai me na hua moakaka.
H. H. PALEKA,
Luna Hooponopono.
WAi Hui o ka Hau!
E IKE IA ka Hale ma ka inoa o "BONANZA" Ke haawi ia aku nei ka poloai i na makamaka keonimana a me na lede o ke kaona Alii, e kipa ae ma ka hale hookipa inu wai momona o ko oukou makamaka nona ka inoa malalo iho, a e loaa no ka hau i hoomomonaia (ICE CREAM) na wai momona o na ano a pau! hoohuihui ia e ka hau iniki o Nuuanu. O keia hale, he hale i hoomakaukauia no na keonimana a he keena nani i hoomakaukau ia no na lede. E kipa mai, a o ka makepono me ka oluolu ke haawi ia'ku, oiai, he makamaka, a he kamaaina no Hawaii nei o JOHN W. CROWELL.
2-1 y (Keoni Koloela.)
Ma ka Hale "BONANZA" ma alanui Moi, mawaena o ka hale kahi umiumi a me ka halekuai o Dillingham ma.
E. O. HALL & SON
[E. O. HOLO MA.]
NA MEA KUAI I NA MEA MAHIAI
NA LOLE, PENA, AILA,
—A ME—
NA ANO LAKO E AE A PAU.
Kihi o Alanui Papu me Moi. 1-1y
C. H. DICKEY, (Kale Kika,)
LOIO!
A he Luna Kepa i apono ia e ke
Aupuni no ka Apana o Makawao, Maui Hikina.
E HELE NUI mai ka poe a pau i loohia ia me na pilikia pili Kanawai o ka "Ua-ukiu" nei, a na ko oukou makamaka oiaio no e kokua a e hooikaika e hoopau i na pilikia ma na ano a pau o ke Kanawai. 17-1y.
WIL DER & Co.,
(WAILA MA.)
AIA MA KE KIHI O
ALANUI PAPU me MOIWAHINE.
Ua hoolako mau ia me ke kuai ana aku i na
Papa me na Lako Kukulu Hale
O NA A PAU.
NA PANI PUKA!
PUKA ANIANI.
OLEPELEPE,
LAKA,
AMI LIILII,
AMI LOLOA.
PENA o na ano a pau,
AILA PENA,
VANIKI, &c.
Ma Balaki Pena me Puna,
Na Pepa Hale me na Lipine Pepa.
Aniani, Paakai, &c.
O na mea a pau maluna'e, e kuai makepono loa ia'ku no ke Dala Kuike. [3—1y.]
PAPA, PAPA.
AIA MA KAHI O
LEWE RS & DICKSON
(O LUI MA.)
KE KAHUA KAHIKO MA
Alanui Papu a me Alanui Moi
E LOAA AI NA
PAPA NOUAIKI o kela a me keia ano.
NA PAPA NANI
A PAA NO KE KUKULU ANA I NA HALE.
Na Pani Puka,
Na Puka Aniani,
Na Olepelepe,
Na Pou, na O-a,
Na Papa hele,
Na Papa Ku,
Na Papa Moe.
Na Pili o na ano a pau!
NA PEPA HOONANI,
Na PENA o na wai a pau
Na Kui mai ka nui a ka makalii,
Na Ami-puka,
Na Ami-puka Aniani,
Na Ami o na ano a pau,
NA AILA PENA,
NA AILA HOOMALOO,
NA AILA o na ano a pau.
NA VANIKI
Na mea HOOHINUHINU o na ano a pau.
Na Balaki o kela a me keia ano.
A KE HAI IA AKU NEI KA LONO i na makamaka a pau, ua makaukau keia mau hoa o oukou e hoolawa aku ma na mea a pau e pili ana ma ka laua oihana
—NO KA—
UKU HAAHAA LOA!
like me ka mea e holo ana mawaena o LAUA a me ka MEA KUAI.
E hele mai! E na makamaka!
A e lawa no hoi ko oukou makemake me ka oluolu
1 a me ka maikai.
Wi th Songs of Rejoicing.
Golden Sunbeams. p. 20.
1
E oli, hosana, a hoomaikai ae
Ia Iesu ka Haku mau,
He poe uuku, hoolohe no nae
Ke 'Lii i na mele pokii.
C ho—Ie su ma ka lani, e hoolohe e,
Kokua a hoomalu mai,
O oe ke Kahu, ka Hoa maikai,
Makou Kou mau hipa hanai.
2
Ke Kahu aloha a lokomaikai,
Ma Kou pa momona makou,
A paa i Kou poli ma o a maanei,
A hanai ia'e la a mau.
C ho.—Iesu ma ka lani, &c.
3
E kiai ke Kahu, a hoopaa maikai
I Kona mau hipa pokii ;
A Nana e alu a pale mau ae
Na ilio hihiu haehae.
C ho.—Iesu ma ka lani, &c.
4
Memele, hosana, a hoonani ae
Ia Ie su ke Kahu maikai ;
Aloha no Oia i na kamalii,
A kai malu ae iluna'e.
C ho.—Iesu ma ka lani, &c.
HAWAII.
Ka Honua nei.
A ME NA MEA A PAU MALUNA IHO.
(Kakauia e J. H. Kanepuu.)
A ma ia ano, e loaa no na huahelu galani wai maluna'e nei. Aka hoi, ina he mea nee ka wai e kahe mau ana iloko o ke kai i kela a me keia minute, a malaila ka'u i olelo mua ae nei, ua hoomaunauna wale ia ka waiwai o ka muliwai a hoolei wale ia iloko o ka moana kai akea. He mea huna nae ia na ke Akua, a he mea nani hoi i na'lii ke imi aku. A ma ko'u ano puni ike, a puni akeakamai hoi, nolaila, ke hoike nei au ia oukou e ka poe heluhelu me ka hoomaopopo io iho i ka waiwai o keia kukulumanao ana, a he mau nane huna hoi na ke Akua i huna, a he pono ia kakou ke imi aku a wehewehe, a kuakualena ae imua o ke ao holookoa a imua o ke akea, a na ka poe mea dala nui ia e hoohana aku i ua waiwai la, ka loaa nae he mau haneri miliona, a he mau haneri teriliona dala paha.
E imi kakou i ka rula e loaa mai ai ka nee ana o ka wai mai kekahi a i kekahi wahi e ae a hala loa aku iwaho o ka moana uliuli. Ina paha hookahi iniha ma ke ana loihi o ka muliwai e ana iho ai oe, a ha 15 kapuai laula, a he 10 kapuai hohonu, e imi kakou i na galani wai malaila, oiai ua paa no ka wai ia kakou i ke paniia, (ma ka noonoo) a penei ka imi ana: 1728 x 15 = 25,920,a 25,820 x 10 = 259,200 iniha paailiono, a hoonui aku me 1 iniha au i ana ai a hoomoe ma ka loihi o ka muliwai, e loaa mai no auanei kela mau iniha paailiono he 269,200 ÷ 231 = 1078 galani a me 788 hapa tausani o ke galani. Oia na galani wai e ku ana ma ka nuku o ka muliwai, kahi hoi e pili ana i ke pani a kakou i olelo mua'e nei, oia na galani wai mai kela a i keia aoao o ka muliwai, mai ka iliwai o luna a i ka ka papaku o lalo, ina nae ma ka avariga ililaumania ana, a nona hoi na kapuai laula a hohonu a kakou i olelo mua'e nei, aole no na mea oi aku mamua o keia ka kakou olelo; he mea loaa ole a pohihihi no hoi ka imi ana'ku o kekahi haole naauao loa, i hele mai ai oia mai na aina haole mai, me kona naauao nui, a hohonu, a koho iho oia ma ke ano kaula, a ma ke ano keaka paha i ka nui o na galani o Wailua i Kauai, a olelo iho oia me keia, "i ko'u manao he miliona galani wai o keia muliwai," he mea keakea kela, aia wale no a haiia mai ka loa, ka laula a me ka hohonu, alaila loaa i kela haole ke imi aku, a pela no hoi ia'u a me kekahi poe naauao o kakou e noho mai nei, i oi aku mamua o'u; ina nae ua haiia mai ke ano o ka muliwai, ma ka huinahalike paha, huinahaloa, huinahahio, huinapeleleu, huinakolu, a pela kela a me keia huina, ka hohonu ma kekahi wahi a papau ma kekahi wahi, aia a pau ia mau ano liilii i ke ana ia a me ka haiia mai, alaila hiki ke imi i na galani wai, a loaa auanei. Ua hoike aku nei au ia oukou maluna'e nei, ma ke ano avariga, he mea hoonaauao wale no, aia a ana pololeiia ka hohonu o Wailua, Kauai, na kikeekee, na alu, na kipoho, na manowai, na hoohuake a me na mea a pau e pili ana ia Wailua, alaila koho pololei ia ka nui o na galani wai o Wailua, Kauai.
Ua hala loa paha kakou ma o o ke kamailio ana, e hoi hou ae kakou mamua. Ua oleio mua'e nei kakou he 1078 galani me 788 hapa tausani o ke galani, oia hoi he 3 kuata me 1-1-5 gila, a penei ka hoopololei loa ana; 1078 gal., 3 kuat. 1 1-5 gil. ka nui o ka wai ma na wahi la. A ina i manao kakou e hoonee i ua wai nei iloko o ka moana, ina nae i hookahi sekona ka panee ana o hookahi iniha wai o luna o ka iliwai, a pela no paha e nee like ai lakou mai ka iliwai o luna a hiki i ka papaku o lalo, mai kela a me keia aoao o ka muliwai, alaila, e panee ana kela mau galani wai he 1078, 3 kuat., 1 1-5 gil. i ke sekona 1. A heaha ka kakou e olelo ae, ke kahe mau nei ke au o ka muliwai i kela a me keia manawa, me ke kali ole a pau kau lohiapa ana, alaila kahe kela, aole! aole loa!! "Aole e kali ka manawa a me ke au i ke kanaka."
A heaha ka mea a kakou i koe e imi hou aku ai? Eia no ia: 60 x 60 = 36 x 0024 = 86,400 x 365 la, 6 hora = 31,557,600 x 53,939.4 = 1,702,199,019,440 galani wai e kahe ai i 1 makahiki. Ua hoohewahewa paha oukou i kela 53,939.4, oia ka hana e loaa'i, 1078.788 x 50 = 53,939.4 galani, oia kela maluna, oiai, e kahe like ana na muliwai he 50 i ke sekona 1. Ina paha e hookaheia ua mau galani wai nei iloko o na makahiki 4, mai ka hora 12 o ke aumoe o ka la 31 o Dek. m h 1872 a hiki i ka hora 12 o ke aumoe o ka la 31 o Dek. m h 1876, oia hoi he 4 makahiki, oia hoi keia, 6 teriliona, 808 biliona, 796 miliona, 77 tausani, 760 galani wai i hookaheia iloko o 4 m h. A ina mai ka hookumu ana mai o ka honua i ka manawa o Adamu, e loaa mai keia mau huahelu Alabia kiekie, he 40 kateriliona, 35 teriliona, 937 miliona, 228 tausani, 800 galani wai e kahe mau ana ia kakou e noho ana iloko o ka ole, iloko paha kakou o ke ahe makani. Aohe hoi he olelo ana iloko o keia mau makahiki a kakou e noho nei. Ke noho wale nie kakou a po ka la, ke helu nei no wau, e olelo mai paha oukou no ko'u molowa ole i ka helu; ae, ke ae aku nei au, aole au e molowa, ua loaa mua na ike mea helu ia'u, o na buke hoonaauao i unuhiia mai ma ka olelo Hawaii. A ma ia mau ike, oia keia a'u e kamailio nei, a hiki i ka manawa e huli a e imi ai no kekahi mea, alaila, e imi no he mau minute, alaila, ua loaa na mea hohonu o ka paa ilalo a me na mea o ka lewa iluna, na mea nui a liilii o luna iho o ka honua, e like me ka hoohalike ana; aole me ke koho wale kanawai ole, a rula ole paha, aole no ia e loaa. Eia hou hoi keia:
B. C. 4004 M. H.
A. D. 1877 " "
5881
E lawe i 1 m h oia ka m h i uhiia ai ke ao nei e ke kaiakahinalii, a koe iho 5880 m h ke hiki aku i ka la 31 o Dek. 1877 nei. A helu aku kela mau 40 makahiki.
Ina nae o ka huahelu oiaio keia i hoike ia ae nei malun a, a oi aku paha a emi mai paha; heaha ka ninau i koe no keia mau galani wai i hookahe wale ia me ka waiwai ole? Eia paha: eia kakou iwaena o ke Aupuni naauao holomua, a he Aupuni imi waiwai hoi. O ka poe ona miliona dala maloko nei, a mawaho paha o keia Aupuni, aole lakou i papa ia mai e ko kakou Aupuni, ke hele mai lakou e huli waiwai, a e hookahe ae i ka wai o Kaukaonahua ma Waialua, Oahu, a hookahe ae i ke kula o Lihue, Keahumoe, Punahawele, a hiki loa aku i ke kula o Honouliuli, Kualakai, a pela hoi ma kela aoao o Waialua a hiki i Mokuleia, Kawaihapai, a ma keia aoao ma nae nei o Kawailoa a hiki i Waimea.
A ina e hooma-u ia keia mau aina e na galani wai he mau milliona i ka makahiki hookahi, a oi ae paha, a kanu ia i ke ko, a hoolilo ia i kopaa, a e koho pololei kakou i $1,000 no ke galani wai hookahi i hoolei ia i ua mau kula papaala nei, a mahope lilo ae ke galani wai hookahi i mau galani malakeke, a mau paona kopaa, alaila, e manao iho kakou, he waiwai nui ka keia wa e kahe wale nei ma ua kahawai la, a kakou e auau nei me ka holoi ana i ka lepo o na lio malaila, a e minamina ana paha ka poe waiwai, a e huli hou lakou ihope, a e nana i kela mau puu huahelu galani wai a kakou i kamailio mua ae nei, a hooliloia ia i $1.00 no ke galani, a ua like no ia me 40 tausani me 35 teriliona dala o na mu liwai o Hawaii nei, a kakou no i heluhelu pu ae nei maluna.
A pehea hoi ko Waikolu wai, a me ko Pelekunu ma Molokai, e hookahe ma Kalae, kela kula nui a hiki i Moomomi, ke kula o Kaiolohia a hiki i Palaau, Ilohi, Hoolehua, Punakau, a pela a hiki i kai o Kaunakakai ma, a pela aku. A pehea ko Waimea, Kauai, e hookahe kona wai ma ke kaha o Mana, a pela aku ana ia wahi aku a ia wahi aku o ko kakou Pae Aina; a ka poe waiwai e luhelelei mai ai i ka lakou mau dala, e like me ke alanuihao o Amerika a me ke alawai o Sueka, a ma ia hana ana a ka poe waiwai, e piha io mai no ko kakou pae aina i na Hawaii hoomeamea e ulu ai ka lahui, he poe kauwa hana nae ke kii ana aku, a he mau haku alii nae ka noho hoolimalima ana iho maanei o Hawaii nei, a ua kupono no ia e like me Kekahuna 4:13, 14, hapa mua penei: "Oi aku ka maikai o ke keiki ilihune me ka naauao, mamua o ke alii elemakule me ka naaupo, ka mea hiki ole ke ao ia mai, no ka mea, puka mai ia mai ka hale hooluhi e alii ai."
Na Wailele o Hawaii nei.—E hiki no ia'u ke hoike aku i keia kumu waiwai a ka poe mea dala e waiho wale mai nei iloko o na banako, me ka hoohana ole ia. Aia ma Kauai o Hanalei a me Waioli paha, ka wailele o Namolokama, a he wai kaulana no Hawaii nei, ua paa i ka haku ia ma ke mele penei:
E hele ana oe e hune i ka wai
O Namolokama i ka like la,
O ka wai lehua a ka makani
I ku a pio me he anuenue la,
O ka wai kahiko na liko—e,
Waipule, waioha
Wai o Laie-i-ka-wai &c.
O ka muliwai a me na kahawai, oia ka mea e hoopomaikai nei i na kanaka, a me na holoholona, a me na manu, a me na mea kolo, a me kela a me keia mea a ke Akua i hana ai ma keia hokuhele, (honua) i hiki ia lakou ke inu wai, a o ka wai no hoi ka mea nui a ko kakou poe kupuna i manao nui ai, a hana i mau kaupapa loi he nui wale, e waiho mokaki nei me ka maokioki, maluna o kekahi hapa o na eka aina o Hawaii nei, a he mau kaupapa loi hiki ole i na kanaka o keia manawa ke hana. E olelo paha wau he wahi moolelo no Mr. G. P. Judd, mahope iho o kona lilo ana i Kuhina Waiwai no ke Aupuni Hawaii, (Kauka, makuakane o Alapaki, kekahi Lunakanawai Kiekie, a me Kale Kauka e Luna Helu mai nei o Honolulu nei.) Penei ua moolelo la: I ka wai i hoopololei ia ai ke alanui Nuuanu, ua ku hoopololei ia na hae mai kai o Kaopuaua a hiki i ka piina o Maemae, ma ke ano ku lalani nae o na hae; ku aku la iluna o kaupapa loi o Peleula, a ma ia wahi aku, a mokumoku aku la kekahi mau loi nui o na 'lii, a no Kauikeaouli ka hapanui o ka aina, a me kekahi mau alii e ae, a no na hulumanu o ke alii, a he poe makee alii, a he poe kahu ponoi no na 'lii ke noho kiai, a ke noho mahiai ana, a i ka ike ana o lakou i keia mau hae e lawe ia ana a kukulu i kuauna loi a'u i olelo mua ae nei, ia wa, o ka uwe kuo mai la no ia o kekahi poe, no kahi haole hana ino aina, aina o na 'lii, a lawe wale, a lehulehu wale aku, a no ka lohe maopopo ole o Kauka i ke ano o ka lakou olelo, ninau aku la ia P. Naone a me kekahi poe e ae, "Heaha ka mea walaau kela poe kanaka?" Pane aku la o Naone, "E olelo mai ana i ko hana a pau loa ka aina i ke alanui, a pau loa kekahi hapa o ka aina loi e mahiai ai o na 'lii," pane aku o Kauka, "Pehea e hiki ke hele ka lio a me ke kaa ina he haiki na alanui, huhu paha lakou ke hele aku ma na kuauna o lakou," kai no he kio pali kela olelo a Kauka.
A mahope iho, pii hou aku la no o P. Naone ma a me Kauka, a hiki i ka lua wai kahiko iho nei o ke Aupuni, mauka aku o ka uwapo o Puaaloalo, olelo hou o Kauka ia P. Naone ma, "Eia ma keia wahi ae, he lua dala nui o ke Aupuni Hawaii (me ke kuhikuhi o na lima) he lua dala nui loa, e ohi wale no i ke dala o keia lua, aole e pau a hiki i na hanauna hope loa o keia lahui kanaka." Kuhi o P. Naone ma he lua dala maoli e like me ko Kalaponi i hu mai nei ke gula, eia ka! o ka lua wai nui, e hookahe nei i kona mau galani wai iloko o ke kulanakauhale o Honolulu. Kulaokahua, a he wa dala nui io no e ohi nei ke Aupuni; a e luhi ole ai no hoi na makaainana i ke amo a me na aumaka huewai, e pu-ke hele ai iluna o ka a-i, a hiki i kauhale, mai uka mai o Peleula a mauka aku; he lalau ae no keia iloko o ka hale, ua loaa ka wai, he lohe wale la hoi ko kakou i na kaao lealea, he anai ana ae i ke komo, ku ana he mau nika 4, a pela aku.
A pehea hoi kela wai o Koolau, Maui, a kakou e lohe aku nei, ke kahe mai nei ma ke kula o Hamakualoa ma Haiku, a he hiki mai koe i kula o Kamaomao, oia ka waiwai a keia mea he dala, a oia ka kakou mea i olelo mua ae nei, ina ia kakou kekahi haawina pomaikai, e hana ai i ka wai o Kaukaonahua, mai uka mai o Wahiawa a hiki i kahi i manao ia ai e hookahe, ma na kula i olelo ia ae nei.
(Aole i pau.)
Kekahi mahele o ke Akeakamai.
MAHELE 7.
(Kakauia e James Hanuela.)
Ka motio pau ole.—He mea keia aole i ike kino ia aia wale no maloko o ka noonoo lalau o kekahi poe. Ina hana ia ka mekini nana e hoeueu mau iaia iho i pau ole kona motio, alaila, he mekini motio pau ole ia. Ina e hanaia ka wati nana e ki iaia iho i kela la keia la a mau aku me ka hoopa ole ia mai, alaila he wati motio pau ole ia. Nui ka poe i hoao i mekini motio pau ole, aole nae ko iki, a ua manaoia aole no e loaa a hiki i ko ke ao nei hopena. He oiaio o ka mea hiki ke hana i kekahi mekini a mau mekini paha i motio pau ole, oia ka oi aku o ka naauao; o Solomona ke kanaka naauao i oleloia aole nae i loaa iaia ka motio pau ole. Ua hiki ia kakou ke manaoio, ua aua ke Akua ia mea, o oi aku ko ke kanaka hookiekie. Ua hoao kekahi poe penei, he huila nui me na lala he 12 e naue ana me na ami, he mau poka kaumaha ma na welau o na lala a pau e kaa ana ; ma kekahi aoao o ka huila, ua pili na poka i ka ili o ka huila, aka, ma kekahi aoao ua ku kaawale, no ke ku loihi aku o na lala, ua oi aku ko lakou ikaika i ko na lala e ae oiai lakou malaila, nolaila, ua manaoia e olokaa ana no ka huila e like me ka pua, a i kona olokaa ana e haule hou mai iwaho kekahi poka hou a hoonee hou aku i ka huila, a pela e kaa mau ai ; aka, aole e kaa iki ka huila, no ka mea, ekolu wale no mea loihi ma kekahi aoao, a eono mea pokole ma kekahi aoao.
Eia kekahi mau mea houluulu ikaika, 1 ka hamare, ina e hapaiia iluna a hookuuia ma kekahi wahi kupono a houluuluia kona momenetu e ikaika auanei kona kui ana. 2 O ka maa kekahi mea houluulu ikaika, ina e koali oe a puni ke poo e 4 a 5 paha puni, a hookuuia e lele no me ka ikaika nui. 3 O ke sila holuholu kekahi, wili liilii ia ke sila o ka wati a nui ka ikaika e lawa ai ke hele no kekahi mau la. I ka wa kahiko aole pauda, huki lakou i ka laau holuholu nui me na pokakaa a hookuuia a pa aku i ka pohaka nui a lele ia pohaku e like me ka poka o ka pu kuniahi.
Ua hiki no ke huiia na ikaika elua a oi aku ma ka mekini hookahi (Ua waihoia ka wehewehe ana o ke Flywheel a hui pu me ko ka enegini mahu.)
MAHELE 8.
POKA LEWA A ME KA MOTIO POAI.
Ka poka lewa.—He mea kaumaha ia e lewa ana ma ka welau o ke kaula, e nee ana ma ka pio i o a ianei, me ke kaula e paa ai a i ole ia me ka uea. Eia kekahi mau kanawai o ka poka lewa. 1 Ina like ka loa, alaila ua ane like loa na manawa lewa io a ianei, ke nui a uuku paha ka pio e lewa ai.
Ua manao nae kekahi poe, ua like no ka lewa ana o ka poka kaumaha me ka poka mama. O ka loa o ka poka lewa e lewa ai i ke sekona ma ka poaiwaena, aole ia i like me ko na wahi e ae ; penei, ma ka poaiwaena 39 iniha, ma Nu Ioka aneane 39 1-10 iniha, ma
Ladana 39.14, ma Spitzbergen ua oi 'ku maluna o ke 39 1-5 iniha.
Eia hoi o na poka lewa loloa like aole no i like ko lakou lewa ana ma na latitu okoa, eia ke kumu, ua oi aku ke anawaena o ka honua ma ka poaiwaena i ko na wahi e ae, pela hoi ma na welau, nolaila, ma na welau ua kokoke ka mea kaumaha i ke kikowaena o ka honua, a ma ka poaiwaena, ua mamao 'ku, nolaila, ua oi ka ikaika o ka onekaumaha ma na welau a hoomamaia ka poka lewa. Aka, ua anaia ke ano ili o ka honua a loaa ka like ole o kona mau anawaena, he 26½ mile. Kanawai 2.—O ka lewa ana o na poka lewa like ole o ka loa, ua lewa no lakou ma na manawa like ole, aka, o ko lakou mau loa, ua ratio like me ke kuea o ko lakou mau manawa lewa.
Penei, ina 1 kap. o ka poka lewa A a 4 kap. o E, alaila o ke kuea o I : 4 pela ka manawa o A : E, nolaila, ina 39.1 iniha ka loa o ka poka lewa sekona, alaila 9.8 iniha o ka poka lewa hapa sekona.
Niele.—Heaha ka loa o ka poka lewa e lewa ai i ka minute? Haina, 2 mile me 140 kap.—Wehewehe 1 : 60 sek. i ka minute :: 39 : 2.
O ka hana nui i hanaia ma ka poka lewa, oia ka hooponopono ana i ka nee ana o na huila o na wati liilii a me na mea nunui, e ana pono ai i na minute a me na hora. Ua hooponoponoia ka loa o ka poka lewa i ka ½ sekona, a i kona lewa hookahi ana, hookuuia hookahi niho o ka huila nihoniho, nolaila, ua kaa na huila a pau mamuli o na hooponopono ana a ka poka lewa. Eia hoi, aole hiki ke lawe i ka wati me ka poka lewa ma kela me keia wahi, nolaila, ma na wati liilii a me ko na moku, he huila a me ka uwea holuholu i kapaia ka balance wheel a i ole ia o ke crown wheel i mea ana manawa.
Aole no hoi i like ka hele ana o na wati ma kela me keia wahi o ka honua, o ke kumu, no ka like ole o ka lewa ana o na poka lewa sekona, e like me ka mea i wehewehe mua ia maluna. O Galileo kekahi mea imi mua i ka poka lewa, a mahope mai o Hayghens i ka m. h. 1656, o Alfred ka nui kekahi mea imi mua i ka wati 985 makahiki mahope o Kristo aole nae i holopono loa, aka o ka mea i hoomaopopo mua, me ka mea kaumaha e nee ai ka wati, oia no o Saracens aneane 11 keneturia i hala. O kahi mua nae i hanaia ai ka wati aia no ma Enelani kokoke i ka A. D. 1288 a mai ia wa mai a hiki i ka 1658 ua loaa hou ia Dr. Hooke kekahi mau mea e pono ai ka wati, a pela ka hele liilii ana mai a hiki i keia wa. I ka wa kahiko, ma ke aniani one a me ka pahu wai, e ana ia ai ko lakou manawa, ua hana akamai lakou i lawa ai ko ke one kahe ana i ka minute a i ole ia i ka hora.
Ka Motio poai.—O ka motio poai, oia ka motio huiia o na ikaika elua, penei, hookahi ikaika e huki mau ana i ke kikowaena o ka poai, a hookahi ikaika e haalele ana i ke kikowaena, a o ka motio huiia o keia mau ikaika elua, oia ka motio poai. Ua kapaia kekahi ikaika, he ikaika haalele kikowaena, a o kekahi hoi, he ikaika imi kikowaena, e ike ia no keia mea ma ka poka i wili poaiia me ke kaula, o ke koai ana o ka lima me ke kaula ka ikaika imi kikowaena a o ka lele puni ana o ka poka ka ikaika haalele kikowaena. Penei e akaka ai ka ikaika haalele kikowaena.
1 Ina wili ia ka mea a hookuu ia, e hele aku no ka mea lele ma ke kahapili o ka poai i wili ia ai.
2 Ina e wili ikaika ia ka hoana kaa me ka wai ma kona ili, e lele aku no na kulu wai ma na kaha pili o ka poai.
3 No ka nui o ka ikaika haalele kikowaena ma ka poai, nolaila, ua pehu ae ke apowaena o ka honua a ua emi iho na welau.
4 Ua oi iki ke kaumaha o na mea kino ma na welau i ko lakou kaumaha ma ka poaiwaena, ina e hoonuiia ko ka honua kaa ana ma kona iho me 17, e pau auanei ke kaumaha a pau o na mea kino ma kona poaiwaena. A ina e mahuahua ae, e lele kahapili auanei lakou a pau.
5 Ua ikeia ma ka pahu hoomaemae ko, ua haalele ke ko i ko lalo o ka pahu a ma na aoao wale no e pili ai.
6 Ina e holo poai kekahi, e hio no ia i ke kikowaena o ka poai i hiki ai iaia ke pale aku i ka ikaika haalele kikowaena, i ole ai e hina iwaho.
7 Ina e holo ikaika ke kaa a huli ino ma ke kihi o ke alanui, e kahuli auanei. Ua hiki no ke hooliloia ka motio huiia i motio poepoe. Aole i pau.