Ka Lei Momi, Volume I, Number 11, 5 July 1893 — Page 2

Page PDF (407.12 KB)

This text was transcribed by:  Margaret Sloan
This work is dedicated to:  The Macy Ohana

KA LEO O KA LAHUI.

"E Mau ke Ea o ka Aina i ka Pono."

 

KA LEI MOMI

 

POAKOLE     IULAI 5, 1893

 

KO MAKOU KULANA

 

            Me ke ohohia a me piha hauoli e hoike aku nei makou i ka lehulehu eia no ke @ hole pono aku nei ka kakou Lei Momi, me ka manaolana maikai.  Aka, o keia mau pomaikai mai ia oukou mai, oia ka makou e haawi aku nei i na mahalo pookela loa.  Ua hoomahele aku oia me kona mau mua ma na home o oukou, a ua hialuai pu aku oia me na kuninia o ka oukou papaaina.  O ko makou ake nui o ka ike o ka lahui no lakou iho a me na hana e hooholomua ia ai o ka aina, a ma o ko oukou ano lokalu ana e haule ole ai ka makou mau hooikaika ana no ka kakou.  LEI.  E like me kahiki kupono ia makou ke hana pela makou e hooko aku ai, me ka nana ole ae i na olelo hooiloilo a kekahi poe a e hoomanawanui hoi me ka pauaho ole i na kuia e alalai mai a na ma ko makou alahele a hiki i ka nee mua loa ana.

UA KU MAI

 

Na @lona i ikeia ma ka Uwapo—Na Ma

            Hora 3 o ka auina la onehinei, ua hoikeia mai la ua ikeia ka Waialeale mawaho aku o Kalaeloa.  Ma ka hora i ua piha kuineki aku la ka uwapo i na kanaka he nui a ake ana e ike a e loho pono i na mea e pili ana i kela nuhou o Kalalau.  I ka hora 1:30 ua hookomo mai lu ka Waialeale, a hoopili ae la ma ka uwapo o Likelike no ka hoolele ana i na ho, ka ohua, a me na ma`i he umikumamalima ana i lawe mai nei me na kokua ekolu mai Kalalau mai.  I ka wa i pili mai ai ka moku i  ka uwapo na lohe ia aku la na leo o no kanaka e olelo ana no Koolau, a pela wale aku.  E ake aku ana kekahi poe ike i kona mau heleheiwa na ka mea, oia ke kaeaea na@ i ki @Luna Makai o Waimea.

            Ua hora ae ka peresidena o ka Papa Ola ma ka uwapo, a nana papa i na makai aole e ae ia kekahi poe o uka nei e nii iluna o ka moku e kuka olelo pu me na ma`i.

             O ke keikiahi Kunuiakea ka mea mua loa i lele mai i uka nei, a nana i hoike mai i na mea e pili ana i kela poe ma`i.  Wahi ana i olelo aku ai nana o Dole a me kekahi poe e iho, ua hele aku oia e hooko i kana hana a ua hoi mai oia me kekahi o ia poe, o ke hupanui no uae ia, aole aua hana i koe.  He mau helehelena hauoli kona i ka wa @lele mai ai.

            Mahope o ka hoolele ia ana o na lio, na hoohee ia mai la he alapii e iho mai ai na ma`i.  O ka mea mua loa i iho @ me ka pua hele ia e na kanaka elua, oia no ka lunakanawai i pau Mr. Kauai o Waimea. Ua a@ ia oia a maemae, me ka papale iwaiwa ma koua poe me, ka lei pikake.  He mau makaaniani kona e kau ana.  Ua hele oia a nawaliwali e hiki pono ole ai ke hele.  He 60 paha ka nui o kona mau makahiki.  Mahope mai ona o Kapahee, ke kanaka au moana kaulana. He keikimahine mai. 9 makahiki @ nae a ino no.  He hepe o la makahiki.  He hookahi wale no mea ola maikai iwaena o ie poe, he wahine e hele ana nae oia e kokua i kaua kane nawaliwali.

            Ua lawe ia lakou no uka o Kalihi maluna o ke kaa e Sam Ku, a malaila lakou e noho ai a lawe ia aku no Kalawao, ke lakou luakupapau hope loa.

 

KE KU ANA I KALALAU

 

            Hora 5:45 o ke kakahiaka Poaono, Iulai 1, ku ka moku i Hanalei.  Ua lele o Lasena i uka me Wilikoki a me kekahi poe e iho, a e ka lakou hana mua loa, oia no ke kukala ana i ke kanawai koa.

            Mahope o ia manawa ua loaa mai la ka lono no ka hiki ana mai i Haena o kekahi poe mai Kalalau mai, nolaila, ua kau hou aku la o Lasena ma iluna o ka moku a holo awiwi aku la no Haena.  Ua lele aku la ka waapa i uka me na ohua Lasena, Wilikoki, Lalana a me kamea kakau nupepa Hoo@ a pae maalahi aku la. Ua halawai pu ake la kena poe me Pa, he kamaaina no Kalalau, a nana i olelo umi ua pee he 12 poe ma`i iloko o ka nahelehele, o Koolua pu kekahi.  Aia pu me keia poe he 5 wahine a me 3 keiki.

            Ua ninau ia aku ke kumu o ko lakou haalele ana ia Kalalau, a na hoike mau o Pa, no ko lakou makau i ka make ia Koolau me kona mau hoa.  Ua hoike mai o Pa oia he eha poe ma`i ma kahakai o Kalalau kahi i kaii ai no ka hiki mai o ka moku a lawe mai ia lakou.

            Ua nana o Lalana i keia poe i hele mai mai Kalalau mai, a ua ike oia aole he ma`i i kau iho maluna o na poe.  He 31 ka nui, o na kane, wahine a me na keiki.  I kela manawa na nui aku o Lasena ia Pa e hele pu me lakou a e kuhikuhi mau i kahi noho ai o kela poe ma`i.  Ua makau o Pa o make ia Koolau, noluila aole oia i ae e lawe i na koa a hiki i ke kuahiwi, ua ae uae e hele pu a kahi kupono e hiki ai ke holopono ka lakou hana i manao ai.  He elima poe e ae i hele pu a na hookau ia lakou maluna o ka Waialeale a holo aku la ka moku no Kalalau. Oia ka moku e hookokoke aku ana i Kalalau, ua olelo aku la o Lasena i na mea a pau oluna o ka moku, aole ona makemake e hoopoino wale ia ke ola o na ma`i i ko lakou wa e hoolele ia ai iuka. I ke ku ana o ka moku, ua hookuuia iho la ka waapa me kekahi poe koa a holo aku la iuka, aole he mea i hoopoino ia.  Ua hoi hou mai ka waapa a kau aku la o Lasena a me kekahi poe a holo aku la iuka.

            He nui na kanaka ma kahaone e noho ana ia wa, aole lakou i hoopoino wale mai, ua lako i na lio.  Ua hookau ia ka ukauao na koa maiuna a na lio a pii aku la iuka he mile hookahi ka mama@ mai kai mai.  Ua kukuluia na halelole malaila e noho ana no hoi na kanaka a puni na halelole. E ku kiai, ana no hoi na koa.  Ua hoouna ia kekahi mau koa e hele e huli i na ma`i, ua hele keia mau koa e huli i kekahi hale e ku ana i ka puu a ua loaa aku o Kauai e pee ana malalo o ka moe.  Ua haawi pio mai oia imua o na koa. Ua loaa aku ekolu poe ma'i iloko o na aua ma na lae kahakai.

     I ke awakea, ua pau pono na hemahema no ka hoonohonoho ana i ke kulana pale o na koa imua o ka enemi Koolau.  Ua huki ia ka hae Hawaii iluna.  I ke ahiahi na paa iho la i ka hopuia o Wahinealoha.  Ua nieniele aku la o Lasena iaia no kahi e noho ne o na ma`i, a ke lawe nei paha oia i ai na lakou.  Ua hoike mai o Wahinealoha @ hoaloha maikai nona @@ mai, a aole ane i maope @@@ ko lakou wahi i pee ai.  Ua kiai paa ia oia ia po.  He wa hiamoe keia no na koa.

     La Sabati, Iulai 2.  Ua aia ae la na mea a pau, holei na maka painakakahiaka.  O na mea ai i hanaia no ia kakahiaka, he bipi me na papaa palaoa @ooloa, me he pohaku la. kope, kalo, naia, ipu, a pela aku.  Ua pololi ino loa na koa.  Ua kuka olelo pu o Lasena ia kakahiaka me Wahinealoha, no ka hiki ke helo aku a hoike imua o na poe ma`i e pee nei ma na alualua ua kukalaia ke kanawai koa a ina aole lakou e haawi pio mai iloko o 18 hora, e kaua ia aku no lakou.  Ua ae mai o Wahinealoha, a pii aku la oia me elua mau mea e ae maluna o na lio.

     Ma ka hora 9 ua haawi ia aku la ke kahoha i na koa e maki aku no uka loa o ke awawa, he hookahi mile hou aku kamamao, a malaila i ku hou ai na halelole a hea iho la o Lutanela King i ka inoa o "Kahua Hoomoana Dole"  Aole i ukali ka paoa i ka lakou huakai, ua loaa no he poe ma`i ia lakou.  Ua naua o Kauka Cooper a me Lalana i kekahi poe kanaka he 30 kane a me @ wahine.

     I ke kakahiaka ae ua @ ia he poe ma`i e kekahi o na kiai.  Ma ke awakea, ua hoea mai la o Wahinealoha a hoike mai na ae he eiwa poe ma`i e haawi pio.  Aole he ae o Koolau e haawi pio.  O ka pee i ae e haawi pio, ua makemake lakou e ike ia Wilikoki a i ole, o ke keikiahi paha.  Ua kau koke laua ma na lio a holo pu aku la me Wahinealoha no ke awawa a na ma`i e noho ana. Ua hele mai keia poe ma`i e kuka eluolu pu me Wilikoki, a koe wale aku no o Koolau.  Ka wahine a me ke keiki.

     Mamua o ka haalele ana o keia poe ia uka ua hoouna ia he elele e hele imua o Koolau e no@ haawi pio mai.  O ka pono i loaa mai, "aole au i makemake e haawi pio, aole au e hele mai keia wahi aku.  Ina lakou e makemake aua ia`u, e pepehi mua ana au i ka`u wahine me kuu keiki, alaila, owau aku."  Aole no oi hoi oia i ae e ike ia Wilikoki.  He paakiki ka loaa o Koolau, olai ua noho aku la oia i ka nihinihi e hiki ole ai ke loaa.

     O na poe i haawi pio mai, o Paoa [k], Kalaina [w], Olala k. Huluhulu k. Kahuamele k. Hekekia k, Kinoulu w. a me Kepola w.

     O na poe i loaa mua ae hoouna ia aku ana ma ka Waialeale no Honolulu, o Kupahee, Kauai. Pauwahine w. Mele w. Kio w. Ailau W. Kamaliu@i k. Keawe k. Hakau k.

     He aha poe ma`i e poe nei ma ke awawa o Hanalei, ua lako me na mea kaua.

     O ka lono hapa loa, aia e Koolau ke hoomakaukau @ i @ona mau pono kino a hele aku no kekahi wahi mamao e hiki ole i ke loaa i na koa.  Ina pela ka manao o Koolau, he mea maopopo ua pau ka manaolana ka hiki e loaa o Koolau.  He hoka ku hopena.

 

    Ma ke awakea o ka Poalia o ka pule i hala Iune 29, ua pau i ka a ia e ke ahi ka halekuai @ama liilii o lao, ma ka aoao mauka o ka uwapo, ma ke kahawai o Wailuku, i Maui.