Ka Nupepa Kuokoa, Volume III, Number 37, 10 September 1864 — No ka Nane a Hunaikainoa. [ARTICLE]

No ka Nane a Hunaikainoa.

E ka Nupepa Kuokoa e; Aloha oe: ame kou Luna Hooponopono, eia kahi nianao, ua ike au ma kou Helu 36 Buke 111 o ka la 3 o SepatemBba, i ka olelo Nane a J. Y. H., o Apua, Honouliuli, Ewa. Eia malalo iho nei ua mau ninau la i ninauia mai ni ma ko'u inoa, ame na hoa e ae e noho ana ma ka la hiki ma Kumukahi. a ka la welo i Lehua. Sinau I. Eliia V i piha ai ka manu, haina, 5 wi i piha ai ka manu, (oia hoi keia V.) Xinau 2. Ehia hoi manu i piha ai ka h, hr.in», 4 manu i piha ai ka la, ('oia hoi keia IV.) yinau 3. Owai, hoi ua la nui la ? Ilaina, he elala gula, no ka mea, ina e hoonuiia ka hopuna olelo mua ana i manao ai e hoolilo i mau hua helu, nlaila, i e maopopo auanei he 4ka hua helu, a | ua kau iho hoi ouaoJ. Y. H. Hunaikai inoa ika hoailona hoi i kupono ilaila V, ] loaa maiaila, 5 ka hoailona e like me | kana i hooliloia i hua helu, alaila, hoonui ia e maopopo auanei ka loaa, a oia maoli no ka haina. A ina e noiia «nai ka wehewehe ana, aiaila, e kuu pau aku no auanei ka ipu hooheheemahu o Ulakoheo i ka oiaio, a me ka wehewehe ana mai ka mua a ka hope; no ka mea, ua huna oe* i ko inoa, nolaila, pono ia'u ke kapa aku i kou inoa j o Ilunaikainoa ame Makauwale, oku ! aku auanei ina pana iole a kekahi aoao, j mukiki iho ika wela, ke ekueku aku ia j nae hoi ka pana iole a Pikaiakaaiala, I a ioaa aku oe wi ko niho. Nolaila, mai noho a hoopukapuka Nane mai, a ninau helu hoi, he mea hilahiia ioa ia i iohe oe e ke hoa paaua. Nolaila, eia ko'u manao ia oe, a i hoole nmi oe i keia ninau, aiaila, he hoole manawaino iho ia. Aka, ua hana no au ! ma kekahi ano eae iloko o keia ninau, I aole nae piii na manu ame ka la iko | Hawaii nei, ma ka imi ana ame ka noonoo maoii ana iho oka Lunaikehala. A ina i hoole mai oe i ka'u haina, aiaila, ke olelo aku nei au, ina pela, aohe he nane, ! iie mea kaiakaiai iealea wale iho no. Ua pau me ka mahalo, ame ke aloha i ka poe paaua o neia mea he naauao. i Ka oukou kauwa hoolohe, S. W. B. Kaulainamoku. r Haliimaile, Honolulu Bept. 6, 1864.

( JVb ke Kuokoa. ] Mr. Editor ; Aloha oe :— Ua loaa mai ia'u ha manawa kuponoei kamailio hou aku ai, a e hnwanawana aku! ni hoi i ka lono i na pepeiao o na putika-i ni ioo ka iwi; mai ka helu nkahi a hiki' i l<a papa umikumamalua, o ka poe i komohia e keia Anela Nui, "Ka noiau monw'un a ine ke Ake-akamai." Oiai e nu-ne ana au ui'u iho me ke akaka ole ia'u o ka'u mea e manao ai he pono, no ka mea, he berita pau loa no paha ia. A no ka mea hoi, he pono paha ia kakou ke nana i ka like a me ka like ole o ko kakou puana ana i na hua leo kahi ; oia hoi keia, o A., E., 1., O , U., ma ka olelo Hawaii. Nolaila i waiho aku ai au i keia episetole imua o ka poe akaniai loa i na loina, a me na nuu o ka olelo Hawaii. (Aole nae au i manao o na hua leo kahi 0 A, E, I, O, U, na hua like wale no ma ka puana ana, he nui aku no na hua palua, pa-kolu, n pa-ha, &,c., aka, he mea luhi no ia kc noiiia.) Ma ka puana ana i kekahi o keia mau hua leo kahi, ua like loa no, a o kekahi hoi ua like ole. Ina paha ha mea hiki 1 ka poe naauao a me na Kakaoleio o ko kakou Aupuni nei, ke imi, a noonoo, a hooponopono hou ia na wahi, a me na hua like loa, e hiki io ana anei ke hookahuli ae, a ano e ae hoi na mea a kakou i puana ai ma kekahi mau hua like loa, aoie -paha, he mea paakilii paha ia a me ka luhi hewa, no ka mea, o ka haawina iho la no ia o ka kakou olelo lahui, a ka Mea Nana i haawi mai.

Nolaila, ke poloai aku nei au i o'u mou 'hoa o ka iu o ka la, o ua mau wahi pu-ko-a nei o ka moana Pakifika, e hiki no paha ia knkou ke wae ae, a ke hoolilo, a hooponopono hou i ka nui o na olelo waiwai ole i pinaiia malalo o na huaolelo waiwai io, ina he mea hiki, ke hiki, a ina paha he niea hiki ole, ua oki no, oiai he wa naauao keia, ua hiki no hoi ia kakou ke hoolilo a kiola loa paha, a ke hookomo, a pakui hou mai paha i na huaoielo e like me ka hiki, ke ikeia he pono, no ka mea hoi, he olelo no keia i kapaia, He Olelo Kope," a peHa hoi ka nui o na olelo o ka Honua.

Mai kahaha, a kuihe ka manao no ka Lei o ka Olelo Hawaii, i hakuia e Rev. Lorrij) Andrews, ka buke i kapaia, ko " Andrews' Dictionary of the Hawaiian Lanouage," oia la ka mea e hiki ai ia kakou ke hilinai nui i ka pau o na puu a me na kee oka kakou olelo. Aka, he mea pono >no kakou e iawe nui ia Buke, no ka mea, he buke maikai loa ia, i hoomakaukau ia e ke kanaka naauao, a aloha hoi ika kakou olelo. Eia wale no ka mea i koe, i buke Grammar pu kekahi no ka oleio Hawaii, i kaupaona like ia ai na manawa o ka kakou olelo, ka wa hala a me ka wa ano, ame ka wa e hiki mai ana, a pela'ku, na ano lehulehu huikau o kakou olelo, no ka mea, ua loaa iki no hoi kekahi mau hua e kokua ana i ka loina o ka Piliolelo, e like me keia, " E haana wau," he mea keia e maopopo ai, e hoomaka ana oia e hana, a e hana ana 110 hoi ia nianawa, a ina paha au e olelo, " Ua hana au," he mea keia i maopopo, ua hana e au mamua o ka wa a'u i kamailio ai. Nolaila, oE, he wahi ano pili iki ia i ka wa ano, a o Ua hoi, he pili'na i ka waihala. A ina paha e hoolilo ana kekahi kanaka akamai i ka loina olelo, i kona manawa a pau, i ka noonoo nui, a me ka hooikaika e ake nui ana i pau pono mai na ano o ke kamaiiio ana, a me ka hoopololei ana hoi kekahi i na wa, a me ka manawa, a pela aku—alaila, e loaa hia mai 110 ka buke Grammar o ka olelo Hawaii ma o na la, a hoopomaikai ia no hoi kakou, ma ka hoopololei ana i ke kamailio ma ke ano maikai, * * *. Malalo iho nei, e pono e nana kakou i na hua leo kahi o A, E, I, O, U. lst A—O ka hua mua keia o ka Alepebeta, a me ka nui o na olelo o ka Honua. ■ *

2nd A—he aa } he wahi paa-a ; he pohaku ke ano. 3rd A—a-aa ana o ke ahi, a o ka mea ho-a ia paha. 4th A—he inoa o kekaki manu i kapaia he a. sth A—lie inoa o kekahi ia liilii oloko o ke kai. 6th A—e a e ho-a; e kipaku aku, e hoemu. 7th A—he iwi, he iwi a; o ke a luna, a me ke a lalo. Elua wale no ano leo o A. ma ka hoopuka ana i na leo kahi o A mai ke lst a hiki i ka 7th. He ikuikan me ka mama\ Mai ke lst a hiki i ka sth he ikaika ka puana ana i ko lakou leo ; a o ke ono a ine ka hiku, he mau leo mama ko iaua.

lst E—O ka mua keia o na hua pilimua o ka olelo Hawaii e !ike me keia " E liana " " E holo," &c. Nolaila ua pono ke kapaia o ka mua o na hua pilimua, a oka lua hoi o iui hua ma ka Alepebeta o ka olelo Hawaii a me kekahi mau olelo e ae o ka Honua. 2nd E—he ae, ae ana aku, hooia ana, o ae ke ano. 3rd E—he leo kahea e like penei; E! heie mai; E ! mni hoi paha !! &c. He mau leo ikaika wale no ko lakou ma ka pu-ana ana; aka, he oi aku ke kauo o ka leo ina ke. kolu o na E. lst I—O ka mua keia o na hua inawaena; a o ke kolu hoi omi hua Alepe'beta ma ka olelo Hawaii. 2nd I—he inoa i kapala kekahi poe koa o ka wa kahiko. r ' 3rd I—he inoa o kekahi laau hua ai i kapaia i na inoa okoa-ekolu, penei; u papaia, milikana," he-I. 4th I—he inoa o kekaki laau ulu 'haahaa i kapaia he-i, a he iii. sth I—he ae o na'lii o ka wa kahiko loa. i. a i oleloia l-o. Ua like wāle no ka ikaika o ka leo I; ma ka lima nae o na hua I he kau-o loihi ka leo. Ma ke kolu ona hua I, ua manao au e pono i I nui ma ia wahi a e hookaawaie aku no iioi mai a he aku, no ka niea, ina e huikau laua, alaila, e kuhihewa ia, he hei kaula paha, a i ole ia he he-i iaau iiiiii. • lst O—O ke kolu o na hua Alepebeta 0 ka olelo Hawaii. 2nd O—he o he mea e ai ai i ka ai, a 1 ka i-a paha. 3rd O—he o he me e hou ai i ke kohola. 4th O—he o he mea paahana a ke kanaka mahiai. sth O—he koo no ka waa pea, he laau e koo ai i ka pea. 6th O—e hou e, pahu aku paha ike kui a me na mea iike. 7th O—e o i ka lima ma ka paiahehe, he o lima ana, a he kanaka iapaau. Bth O—e o hooleie paha i kekahi mea, e o i ka iupe. 9th O—he kahi-o, he niea omau iauoho no na wahine. 10th O—i-o, o-o, ma-o. 1 lth' O—he ieo kahea, e hea aku, a o kekahi, he ieo e-a mai, ina e kahea ia ka mea nona ka inoa. 12th O—he o, lie leo wawalo o ka beie, a o kekahi inea kani oe ae. 13th O—he ai i hoomakaukauia noke alanui, e ka poe huakaihele. Eiua no ano leo O, he ikaika a me ka mama, mai ka mua a hiki i ka umikumamakahi o na O, he ikaika wale no ko lakou leo, a o na O i koe elua, he inau leo maina ko laua ma ka puana ana.

Ona hua O, mai ka 2, 3, 4,6, 9, he okoa loa ko lakou inoa pakahi ma ka olelo haole ; aka, no ke aha la ke kumu i hoohuikau ia'i ko lakou inoa ma ka olelo Hawaii, i o wale no ? He mea pono ole anei ke kapa kapakahi ia kela mau o huikau, a kakau ma ko lakou mau inoa o ka olelo haole ? Aole paha ea ? Aka, i kuu manao, he pono no, eia ka hewa, ua maa loa keia mau inoa o iwaena o kakou ma ke kamailio ana, a peia aku. Ist U—o ka ha ona hua A!epebeta raa ka olelo Hawaii, &c.

2nd U—he ae, a i kekuhi «a, ua kapaia he ae na kamalii. iird U—he auwe, he kaumnha no ka manao, a he mihi paha, heeha nna no ka naau. 4th U— he waiu, he ai kupono nona keiki i ka wa uuku. I ka puana ana i na leo o U, he ikaika mni mua a hiki i ke koiu, he mama ka leo oU,-ma ka ha ona U. Oke kolu 0 na U, i keknhi wa, he kau-le-le-le oia, penei: U ! aloha ino !a i kekahi wa he haina, penei: E u ana ika lua mihi ole &c. Oka lua hoi onau he ae io no ia 1 maa mni ka wa kahiko rnai a ua kapnia ka ae o na kamalili. Penei i maopopo ai, ina i ninau ia kē keiki. "Uanioe ?' 'U ' ( Aole oe iai ?' 4 U." O keia mau u elua a ke keiki ka mea i kopaia'i, he ae na kamalii, he u-lua. Aka—hoi ; i ko'u manao, he mea makehewa wale no kela u i pinaiia'e malalo o Ae, no ka mea, aole no he kohu. Eia maialo nei nn hopuna olelo, o na hua leo kahi o A, e hoomaka ana mai ka lua mai ona A. Penei ka hoomaka ana. 1. Keao Kahikinui, a me Kaupo. 2. Ka a anu o ke ahi. 3. Ke lele ae la ke a. 4. Ke a e holo nei. j 5. Ke a nei au. 6. Ke a keia o ka Hoki. Eia ka ninau: He maopopo no anei i ka mea e heluheiu ana i keia ko lakou ano a pau ? Ae, ua maopopoio no paha; na ka mea, ua hoakaka ia'e nei mahope. a ina au e olelo penei: i; Ke a., Ke a, Ka a, Ke a, Ke a, Ke a." he niaopopo anei i kekahi ke koho mai e iike me ka lohe maopopo ana i keia mau mea ? Ka hale, ka lio, ka bipi, &e. Ke manao nei au aole, a he paakiki io>no paha ia kakou ke imi i inea e maopopo ai ko iakou puana ana, ma elua mau mamala—olelo vvale iho no. Maanei i hooki ai au i kuu kamaiiio ana no keia mea, aia a maopo ( po .ioa iii'u ka hiki kupono ke hooko i kuu mea a'u i manao ai, aiaiia, e haiawai kino hou auanei kaua. 'Ke waiho aku nei hoi au i ke aloha weiawela no oukou a pau, a j | niau moeuhane maikai pu no ko oukou 'mau po moewaa ; me a'u hoi ka hniiaiia aloha, ame ka alo. aku i ke kuia loa o Paikaiani- koheoheo. " Ke hihio ihonei au, I loaa o liiku i ka nahele." G. WILLIE. Hana, Maui Hikina, Aug. 18, 1864.