Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 2, 12 January 1867 — KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I. Na S. M. Kamakau. [ARTICLE]

KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.

Na S. M. Kamakau.

HELU 10. He keiki punahele o Kila na Moikeha, mamua o kona mau kaikuaana. O ka puni a Kila o ka hooholo waa liilii i ka muliwai o Waimahanalua, a i kona mahuahua ana o kona kino, o ka pakaka nalu i ka nalu o Makaiwa a me Kaohala. A i kona hookanaka ana ae, olelo mai la o Moikeha, e kii i ke alii i Kahiki, aia i kuahiwi kahi i malama ia'i, a no ka manao o na kaikuaana, e lilo laua i mau alii, nolaila, olelo mai o Moikeha, aia ke alii i Kahiki. Nolaila, olelo aku la o Moikeha ia Kila, "E kii paha i ke alii i Kahiki," ae aku la o Kila, "ae, e kii au." O ka hoomakaukau iho la no ia o Moikeha i na waa ona i holo mai ai, mai Kahiki mai. Ua ao mua no hoi o Moikeha i ke ano o ka holo moana a me ke kilo hoku, a kauoha no hoi o Moikeha ia Kila, e lawe pu i na kanaka ana i hoonoho ai. Hana iho la o Moikeha i hale no Kila i luna o ka pola, i wahi no Kila e moe ai, a e kilo ai i na hoku. Hoonoho aku la o Moikeha i na kaikuaana i mau alii no ka waa. I ka makaukau ana o ka ai a me na mea ai kupono o ka holo loihi ana i ka moana, alaila, hooili iho la na kanaka a me ka poe makaukau i ka holo moana, alaila, kau aku la o Kila iluna o ka pola a me na kaikuaana, na'lii o luna o ka waa, alaila, holo mai la lakou a loaa ka pohu o Waianae, a pili mai la ma Malae i Waianae; ike aku la na kanaka i ka lana mai o keia mau waa maikai, holo aku la lakou, a ninau aku la, "no hea ka waa?" "No Kauai." "He waa e holo ana i Kahikiku i Kahikimoe." "Owai ke alii o luna o ka waa?" alaila, olelo mai la kekahi kaikuaana o Kila, "Owau o Hookamalii, i kapaia i ka ili o Olopana." "No wai hoi kela waa?" "No'u no Haulaninuiaiakea, i kapa i na maka o Olopana." "No wai ka hale?" He hale kapa

no maua, alaila wehe mai o Kila i ka puka o ka hale, a olelo mai la, "o olua ia e Pokai me Moeke," "ka i ka loaa o ko maua inoa ia oe;" "owai kou inoa?" "Owau nei o Kila i uka, o Kila i kai, o Kilapawahine maikai, o kama au a Moikeha." "Ke ola la no o Moikeha?" "ae." "Ka wAlea ana." "I walea i ka hee puewai, i ke kaha nalu o Kaohala, o ka la hiki no a po ae, o ka lulu o Waimanalua, o ka laulu o Kewa, o ke kahuli mai a ke kalukalu, o na puu haele elua, e hii ana Puna me he keiki la, o kawalele o Waiehu, o ke kalo ku i ka haape, o kekee mai o ka nalu o Makaiwa. O ka wahine maikai o kuu makuahine o Hooipoikamalanai. I Kauai no Moikeha, a make wale, aole e hoi i Kahiki, o pulu na wawae i ke kai." "Ka" "kahaha nou ka-ka waa-he ae waa ou kaikuaana." Nolaila, holo pu aku la keia mau kanaka, a pela no Molokai a Maui, a hiki i Hawaii, a ma ka Lae ma Kau i Hawaii ko lakou holoana i Kahiki. I ko lakou hiki ana ma Kahiki, o Olopana no ke alii nui o Kahiki, o Luukia no ke alii wahine, o Laa ka hooilina aupuni, he mau aina momona, a he palaualelo ka lahuikanaka, nolaila, aole lakou i noho i Kahiki ma ka aua a Olopona,

alaila, olelo aku la lakou i na olelo a Moikeha, i kii aku lakou ia Laa, e hoi mai i Hawaii nei. Hoole mai o Olopana, aole oukou e lawe ia Laa, aia, a make au, alaila, holo aku, no ka mea, o ka hooilina no ia o ke aupuni. Nolaila, hoi mai la o Kila me na kaikuaana, a pae ma Puna Hawaii, a ma Hilo i noho ai o Kila, a lilo no i alii no Hawaii. Ina e ike oukou i ka mookuauhau o Nanaulu, a e nana iho malaila, e loaa ia oukou na mamo a Kila, oia hoi o Laakapu ka wahine a Kahoukapu a o kekahi o kana mau mamo, oia no hoi o Kapukamola, ka wahine a Makakaualii. A o kekahi o kana mau moopuna, oia no hoi o Piilaniwahine; ka wahine a Kamalalawalu ke alii o Maui, nolaila, ua lilo o Kila i kupuna alii, no na 'lii o Hawaii a me Maui a me na makaainana. Ua noho o Hookamalii ma Ewa ma Oahu, a ua komo kana mau moopuna ma ka mookuauhau ma o Punaimua, e nana ia Maelo, ka wahine a Laulialaa, ka makuwahine o Kahuoi. O Haulanuiaiakea, ua lilo oia i kupuna alii no na 'lii a me na makaainana o Kauai, e nana i ka mookuau- hau alii o Kauai, a e loaa no kana mau mamo, oia no o Kapoleiakauila, ka wahine a Kalanikukuma, ka makuwahine o Kahakumakaliua, ke alii i hanau iloko o Holokoloku ma Wailua i Kauai. O LAA—Oia no o Laamaikahiki, no ka holo ana mai, mai Kahiki mai. Mahope iho o ka make ana o Olopana, ua hooili ia ke aupuni maluna o Laa, a no ka lohe ana o Laa ia Kila ma, he aina momona ka poe aina Hawaii, he lahuikanaka ikaika i ka mahiai, ua hanai ia na ia iloko o na loko, o Oahu ka aina oi o ka momona, nolaila, ko Laa manao ikaika e holo mai i Hawaii nei. I ka holo ana mai o Laa mai Kahiki mai, eia ka poe i holo pu mai, o Kaikaikupolo ke kahuna, o Kukeaohoomihamiha ke kilo, o Luhaukapama, ke kuhikuhi puuone, o Kupa ka hooheihei pahu, o Naula ke Kaula, he kanaha kanaka lawelawe o ka waa. I ka holo ana mai a ike ia Hawaii ma ka aoao hema e kau ana ka ihu o ka waa ma Koolau o Maui a ma Koolau o Molokai, me ke kani o ka pahu i ka moana. E noho ana kekahi kanaka i Hanauma o Haikamalama ka inoa, a lohe oia i keia mea kani i ka moana haohao kona manao, he aha keia mea kupanaha, o ka leo o ke kani o ka pahu, he leo mele ka leo iloko o ke kaeke, alaila, hooholo ae la o Haikamalama i kona umauma e hookapalili ana i ka welau o kona lima ma ka umauma. "E Kai-e~kai-kupo-lo. E Ku-pa-e kupa -e. E Laa, e hooheihei ana i ka moana." O na mele a pau i loko o ke kani o ke kaeke, ua pau loa ia Haikamalama. E kani ana ma ka moana o Koolau; nolaila, holo aku la o Haikamalama a ka Lae o Makapuu, a ike aku la e holo ae ana ma ka moana, nolaila, hele no keia mauka a hookomo ka waa ma Kawahaokamano, manao iho la keia e pae ana ka mea ma Kaneohe no Koolaupoko, i ka waa no a lana i Waihaukalua, ku ana keia ma uka, me ka hookapalili o ka lau o na lima me ke mele pu i ke mele a Kupa.

I ka ike ana mai a Laa me na kanaka o luna o ka waa; kahaha ino la lakou, me ka olelo ana, ua loaa ko kakou mau inoa, ua ike no ka hoi lakou i ke kaeke. Hoolei iho la o Laa i ke one i wahi e kau ai na waa, ua kapaia kela wahi ahiki i keia manawa o Naonealaa aia ma Kaneohe. I ka pae ana o na waa, a kau ana na lima iluna o ka pahu, a kau-kau-kaha-le-ou-ou-ka leo o ka pahu, o Opuku, olelo mai la o Laa, ua ike no ko oukou aina i keia mea, he pahu kaeke, ae aku la o Haikamalama, "ae" "ua ike kamalii me ka wahine." Aole oiaio o ka Haikamalama olelo, aka, ua makemake ia e ike pono i ka hana ana o ka pahu. I kona komo ana i ka hale kamaaina, kapili iho la i ka ili mano i ka umeke a lawe aku la imua o Laa, a ike mai la o Laa, ua oiaio. Ma Kualoa no Koolaupoko kahi i noho ai o Laa, a no kona holo ana mai, mai Kahiki mai, ua kapaia kona inoa o Laamaikahiki. I kona noho ana ma Kualoa, ua hoao oia ekolu, wahine Alii, o Hoakanuikapuaihelu o Waolena a me Mano. Eia ka mea kaulana a kupanaha hoi, ua hapai like na wahine ekolu, a ua hanau like i ka la hookahi. O ka wahine mua i ha-

nau o Hoakanuikapuaihelu ma Kuloa, o ka lua o Waolena ma Kaalaea, o ke kolu o Mano ma Kaneohe. I ka lohe ana o Mano, ua hanau kela mau alii, e pai ae ana kela i ka opu oili ana ke keiki i waho, nolaila, ua kapaia ka inoa o Mano. O Manoopupaipai. Penei. Kalaikuahulu, "O Ahukai o Laa, O Laa-o La-a o Laamaikahiki ke 'lii, O Ahukini a Laa, O Kukona a Laa, O Lauli a Laa makua, O na pukolu a Laamaikahiki, He mau hiapo kapu na Laa, Hookahi no ka la i hanau ai. Poha mai ke 'we ka nalu ka inaina, O ahulu mai ka piko, Ka piko alii ka pikopiko iloko, Ke 'ewewe alii ke 'we o ka lani." Ua lilo o Laamaikahiki i kupuna alii no na 'lii o Oahu a me na makaainana, a ua lilo no hoi i kupuna alii mai Hawaii a Kauai. E loaa no ia oukou ma ka mookuauhau o Nanaulu, me ko Punaimua, a me ko Hanalaanui. O KAHAI A HOOKAMALII. O Kahai kekahi i holo i Kahiki. O Kieleinahulu me Malaihanee o Ko-Lina o Wou-kohi he poe nui no keia i holo i Kahiki. Ma Kalaeloa ka holo ana i ka aoao hema i ka makaikai ia e lakou, a no Upolu mai ka ulu i lawe ia mai i Hawaii nei, oia ka ulu kanu a Kahai ma Puuloa. O KALANINUUNUIKUAMAMAO me Humu a me Kamaunuaniho, ua olelo ia mai Kahiki mai lakou, a pae ma Kahahawai ma Waihee ma Maui, a noho mauka o Wailua, a ua lilo o Kamaunuaniho ia Kalana i wahine, nolaila, ua hoi hou o Humu i Kahiki, a ua hanau mai ka Kalana me Kamaunuaniho oia o Hina. O Hina keia i lilo ai ia Olopana ke alii o Kahiki i holo mai ai a noho i Oahu nana ka Haiau o Kawaewae ma Kaneohe, a nona no ke kaikaina o Kahikiula, a na Olopana me Hina ke keiki o Kahiki, o Honuakele, a na Kahikiula me Hina o Kelekeleiaiku oia no o Kelekeleiaiku a me Kama, ua kapaia ko lakou mau inoa ma ka inoa Kahiki, no ka mea, no Kahiki mai lakou, aole nae no Kahiki Bolapola, o Kahiki i kapaia o Keolewa, o Haenakulaina a me Kauaniani. Aia la mahea keia mau aina, aia paha i ka aina o Keenuiakane. O LONOKAEHO. Ua olelo ia ua holo mai keia kanaka mai Kahiki mai, me kana ilio nui o Kuilioloa, a he kanaka ikaika ma kona moolelo, ua huli imi mai i kona kaikuaana ia Nane, nana no i wawahi ia Kapalihookui ma Kailua Koolaupoko a nana i hou i ka pali o Kanehoalani ma Kualoa ma Koolau, a nana no i oki o Kahuku, a kaawale o Kahipa, i uka, a ma Waialua i loaa ai kona hoahanau o Nana, ua kiola ia kona hoahanau iloko o ka luapa-u, aia i Paalaa e kokoke ana i Kuone, a ua hoihoi ia i Kahiki. O KA MOOLELO O NA AKUA. Ua olelo pinepine ia ma ka moolelo kaao a ma na pule, a ma na mele a ka poe kahiko a pau, mai Kahiki mai ke akua, a mai ka lewaalani mai, a no ka lani mai. O ka moolelo o Kane a me Kanaloa, a o laua paha na kahu akua mua i hiki mai i Hawaii nei, a no ko laua mana,

ua kapaia laua he mau akua. A ua kapa mua ia o Kahoolawe o Kanaloa ka inoa no ka hiki mua ana mai ma Kealaikahiki. Mai Kahoolawe aku laua a hiki i Kahikinui, na laua i wawahi ka loko ia a Kanaloa aia ma Lualailua, na laua ka wai o Kou ma Kaupo, na laua i hoomake kahuna aia o Koino ma Kikoo i Kipahulu, a na laua i hoomake ka moopuna a Waianu ma no ka hoohaumia i ka wa ai, a na laua i wahi i ka pohaku a puai mai ka wai, he wai kahe momona, aia ma Waihee ma Kahakuloa, a ma Lanai, aia ma Waiakane ma Punakou ma Molokai, aia ma Kawaihoa i Oahu. Pela no a puni keia pae aina, aia ma Kapua i Hawaii ke ana i Kahoupo o Kane, a me Keonelauena a Kane. A pela o Ku me Lono ma ka moolelo o na poe Lonopuha a ka poe lapaau ma Kahiki mai ke akua a ma Kauai i pae mua mai ai, a malaila i lalia mai ai ke akua. Ma ka moolelo o Pele ma; ma Kauai i pae mua mai ai aia ma Kalihi no Kauai, a malaila mai a ka Lae o Kaena, a ma Moalua i hoomaha ai i ka paakai, aia ma Kauhako ma Molokai, aia ma Aleamai, a noho i Puna i Kilauea a me Kau no Hawaii. Pela o Kamohoalii, o Kaneikokala o Kauhuhu. Uukanipo he nui wale na akua i olelo ia no Kahiki mai lakou a me ko lakou mau moolelo o ka hele ana mai. O na akua ma ka lani i oleio ia. O Kanehekili o Kanewawahilani, o Nakoloilani a me Kauilanuimakehaikalani. Aole i pau.