Ka Nupepa Kuokoa, Volume VI, Number 3, 19 January 1867 — Page 1
KA NUPEPA KUOKOA.
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.
BUKE VI. HELU 3. HONOLULU, IANUARI 19, 1867. NA HELU A PAU 268.
KA NUPEPA KUOKOA,
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU
I kela Poaono keia Poaono.
$2.00 No na mahina he Umikumamalua!
$1.00 no na mahina eono.
ME KA HOOKAA MUA MAI.
NA OLELO HOOLAHA—aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.
NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA—ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora hana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.
L. H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)
KA "NUPEPA KUOKOA."
Is published in Honolulu EVERY SATURDAY.
$2.00 per annum, or $1.00 per six months, in advance.
ADVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.
KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.
PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.
ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M.
L. H. GULICK.
For the Publishers.
Volume I, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.
J. W. KEAWEHUNAHALA.
Loio! Loio!!
O KA POE MAKEMAKE I LOIO E KOKUA ma ka Hoopii ana, a pale ana ma ke Kanawai imua o o na Aha Hookolokolo o keia Aupuni, e kii koke i ka mea nona ka inoa e kau ae la maluna ; a e loaa no oia ma kona Hale noho i Kikihale, ma uka o kahi o J. KAHAI Esqr., a i ole ia, e loaa no ma ka Hale Hookolokolo i Honolulu, Oahu. Honolulu, Feb. 9, 1866. 219-1y
MOKU KUNA WAWIKI!!
E HOLO MAU ANA KEIA WAHI moku i Molokai i kela pule keia pule mai Honolulu aku nei. A ina he ukana hooili ka kekahi, a e holo ohua ana paha, alaila, e ninau no i ke Kapena oia o KAHALEMAKE. 266-3m
No HONOIPU me NAOHAKU.
Ka Moku Kuna
"KOHALA"
O HOWARD ke Kapena.
E holo mau ana keia moku ma na Awa i oleloia maluna, no na ukana a me na ohua. E ninau i ke Kapena, a i ole ia, ia KAKELA me KUKE. 6m
HE MOKU HOLO MAU
No Lahaina, a me Makena.
O KE KUNA KALEPA PAA maikai,
"Kate Lee."
O Fountain ke Kapena,
E HOLO MAU LOA ANA A HIKI MAI no hoi ma na Awa i olelo ia maluna. No na ukana a me na ohua, e nina i ke Kapena ma ka moku, a i ole ia ia C. BREWER &co. (BURUA MA) 228-tf
No Hilo.
KA MOKU KUNA
"MELE HILO,"
O Sebastian ke Kapena.
E HOLO MAU ANA KEIA MOKU I KE Awa maluna, no na ukana a me na ohua e ninau ia HULIPAHU, (L. L. TORBERT).
No Hana, Kaupo, a me Maliko.
KA MOKU KUNA
'MANUOKAWAI,'
O Merchant ke Kapena.
E HOLO MAU ANA KELA MOKU I NA Awa i haiia maluna. No na ukana a me na ohua, e ninau ia C. BREWER &co. (BURUA MA)
Na Buke i Pai ia e ka Papa Hawaii.
Eia na buke kuai, a me ke kumukuai.
Baibala nui no na Awai o na Halepule, $4 00
" Ohana, ano nui, me na kii, 2 50
a me na Moohana, 5 00
" Ohana uuku iho, me na Moohana, ili ulaula, 1 00
" Ohana, me na Moohana wale no, 62 ½
" Okoa, 50
Kauoha Kahiko, i paiia i ka M. H. 1838, 25
Kauoha Hou, me ka pepa lahilahi o waho, 12 ½
Kauoha Hou, hapa haole (Haw. Eng.) 25
Haiao, 25
Hele Malihini Ana, 25
Wehewehehala, 25
Lira Hawaii, 25
No ko ke Akua Ano, 25
Lira Kamalii, 25
Kumumua Hou, 12 ½
Moolelo Ekalesia, 50
Hoike Palapala Hemolele, 25
Himeni Hawaii me na Leo Mele, 1834, 25
Ninauhoike, 12 ½
Ui Kamalii no na Kula Sabati 12 ½
Kumu Leomele 12 ½
Haawina Kamalii, Buke1, a me 2, 12 ½
Haawina Kamalii, Buke elua i huiia, 25
Eia na buke i haawi wale ia.
Haawina Baibala.
Ui.
Hoike Pope.
Palapala Liilii Helu - - - - 4.
" " " - - - - 6.
" " " - - - - 7.
" " " - - - - 11.
" " " - - - - 16.
Mai hana ino i na holoholona, Helu 17.
Ka Davida Malo Kumumanao.
Ka Moolelo o Batimea Puaaiki.
L. H. Kulika.
Kakauolelo o ka Papa Hooko o ka Ahahui Euanelio o ko Hawaii Pae Aina.
Ka Nupepa Kuokoa.
KA MOOLELO O KAMEHAMEHA I.
NA S. M. KAMAKAU.
HELU 11.
No na haole i olelo ia, "he maka alohilohi, ke aholehole maka-a-a, ka lawakea i moha na maka, ka puaa pukoa keokeo haole i ulaula na maka, o Pelekaulani, o Amaikalani, ka puaa haole ihi lipilipi-a-"
O na haole mua i olelo ia, ua hiki mai ma Koolau, o Oahu, aia ma Kaneohe a me Kailua. I ka wa o Auanini ke alii e noho ana ma Kapalawai, ma Kailua, a o Kaomealani ke alii me Muaokalani kana wahine, e noho ana laua ma Kaopulolia i Kaneohe. Ua ku mai kekahi moku makai o Mokapu, o Ulupana ka inoa o ua moku la; o Molo Lana ke kapena, a o Malaea ka wahine. A o ka inoa o na kanaka, oia hoi o Olomana, o Aniani a me Holokamakani; aia no ko lakou mau inoa ua kapaia ma kekahi mau aina a me na puu kaulana. Na kela mau alii i kapa i ko lakou mau inoa a hiki i keia la
Ninau aku la na kanaka, "Auhea ko oukou mau makua?" Olelo mai la lakou, "Aia i ke kia la, i ka uka wao koa la, i ka uka lilo la, aole i ike mai makua la." Ua holo hou aku no paha aole paha, a ua noho loa no paha i Hawaii nei.
Ua manao ia hoi, oia ke kumu o Paumakua i holo ai i Kahiki, no ka mea, o Paumakua, oia ka moopuna a Auanini; a o lakou pu no paha kekahi i holo me Paumakua, a lawe pu mai ai o Paumakua i na kahuna keokeo, oia hoi o Kaekae a me Maliu, a me Malela.
Eia kekahi poe haole i holo mua mai i Hawaii nei i ka wa o Wakalana ke alii o Maui, a o Kauai kana wahine. Ma ka olelo hoi a kekahi poe i ka wa o ke alii o Kakaalaneo ka hiki ana mai. A olelo hoi kekahi poe, o Kukanaloa ka haole i hiki mai i ka wa o Kakaalaneo.
Ma Wailuku ka hiki ana mai o Mamala ka moku, o Kuluiki a Manu ke Kapena, a o Masawell, o Neleiki, o Malaea Haakoa, o Hika. A o keia poe, he mau kane a he mau wahine.
Ua olelo ia nae, ua lilo o Neleiki ia Wakalana, a na laua mai o Alooia ke 'lii mahope iho o Wakalana. A i kekahi olelo ia, no Kauai no ia. Oia paha na kupuna o ka poe ohana kekea, he kanaka keokeo ia, a ua alohilohi na maka; he nui no ia poe ma Waimalo i Honouliuli. Ua kahuli loli e ko lakou helehelena mai loko mai o ka lahuikanaka Hawaii. O ka manawa ia mamua aku o ka makahiki 900.
NO KUKANALOA.
Ma ka wanana, a ma na pule a me na mele a ka poe kahiko i ke au o Kakaalaneo ka hiki ana mai o Kukanaloa. A ma ke Kaao o Kukanaloa, ua hiki mai no i ke wa o Kakaalaneo. A o Kanikawi, o Kanikawa, oia kekahi mau haole kahiko i hiki mai i Hawaii nei, a ua kapa ia aku mamuli o na pua nani a Haumea. A no ke kani paha o ka olelo me he manu la, a ua like ka lale o ka mauna, he manu leo palale. Penei kekahi mau mea kahiko i hoomaopopo ia.
"Puka mai o Kanikawi o Kanikawa,
O na haole iluna o Halakaipo,
Puka mai nei Kukanaloa,
Kupuna haole mai Kahiki,
Puka mai nei Kakaalaneo,
Me ka leo iki o Kakae,
O Kaualua ia o Kaihiwalua,
O Kelea o Kalamakua,
O Piilani ia o Laielohelohe."
Ua olelo ia, ma Waihee i Maui kahi i pae ai, o Kealaikahiki, aia no ma Waihee, a o Kiwe kahi i pae ai; o Kahahawai kahi i haha ai laua - kiao ka laua olelo. He nui no lakou, aka, elua nae mea i kaulana, o Kukanaloa me Bete, oia no o Peleie ma Waihee, o Komaliloha ka inoa o ka moku, nolaila, ua lilo laua ia Kakaalaneo.
Ma ka olelo a kekahi, aia ma Keei i Kona Hema, Hawaii, kahi i pae mua ai o Kukanaloa i ke au ia Keliiokaloa ke'lii o Hawaii. Eia kekahi mea hemahema, elima hanauna mamua aku o Keliiokaloa, a loaa aku o Kakaalaneo. Aole no hoi he mau wanana a ka poe kahiko no Keliiokaloa a me Kukanaloa. O Kahoukapu ke alii i kulike ke au me ko Kakaalaneo.
I ko laua pae ana i ka po, a i ke ao ana ae, ike ia aku la laua, a holo aku la na kanaka e hoihoi mai ia laua i kauhale, a hanai aku la ia laua i ka ai, a hoaahu hoi i ke kapa. Ninau aku la nae na kanaka ia laua, a olelo mai laua, "Aia i Kahiki-la, aia iloko lilo loa-la." He aina maikai no nae paha ko olua? "He aina maikai loa-la, he aina momona-la, he nui na huo ono loa-la, he nui na holoholona-la." He mau makua no ko olua? "Ae-la, aia i ka uka-la, i ka uka lilo-loa-la, i ka waonahele-la, aole ike mai makua'la." I ko laua ike ana i ka auia, i ka ulu, i ka ohia, alaila, kuhikuhi ae la ko laua mau lima i uka, me ka i ana, "Aia i ka uka-la, i ka hua pi-ai-la, ai a ka manu la, ai kuhikuhinia-la."
Ua laweia laua e na'lii, a ua hoopunahele loa ia, aole wahi kapu o na'lii ia laua; a mahope iho, ua moe i kekahi alii wahine, a ua lilo i mau kupuna no kekahi mau alii, a i kupuna no kekahi mau makaainana. Ke noho nei no kekahi pua a Kukanaloa a hiki i keia wa.
Ma ka moolelo o ka noho alii ana o Kualii ke alii o Oahu, ua hanau o Kualii i ka M. H. 1555. I kona hanauia ana, ua nui na mele inoa no Kualii e pili ana i na haole, no kona wa nui a no kona wa elemakule, a hiki i kona make ana i ka makahiki 1730. Me he mea ua kamaaina ka poe kahiko me na haole, a ua lilo io no kekahi poe haole i mau kupuna no kekahi poe o Hawaii nei. Penei kekahi mele inoa no Kualii.
"Nowai Kahiki? No Ku no,
O Kahiki moku Olopona,
I waho ka la ilalo ka aina,
O ka welowelo o ka la,
Ke hiki mai, ua ike oe,
Ua ike hoi ha wau ia Kahiki,
He leo pahaohao wale Kahiki,
No Kahiki kanaka,
I kii a kuamoo o ka la,
Kilohi iho nana ia lalo,
Aole kanaka o Kahiki,
Hookahi o kahiki kanaka,
He haole la he haole,
Me ia la la he akua,
Me a'u la he kanaka."
Penei no hoi kekahi no Kualii:
Aia paha ko'u hoa e like,
O Keaweikekahialiiokamoku,
"Haku o Hawaii-la,
Ae paha, aole paha,
Aohe hoa e like ai o Ku,
He alele Ku mai ka lani,
He haole Ku mai Kahiki."
Ma ka moolelo o Kawau kekahi alii kahiko o Hawaii, he wahi alii kuapuu, a ma Hilo kahi i noho ai, a mamua aku o ka wa ia Umi a me Liloa. Ina e holo ua wahi alii nei i ka lawaia, a hoi mai, a hiki i ka nalu o Huia, he nalu ia mawaho ae o Piihonua a me Punahoa, alaila, puana ae la oia i na huaolelo penei,
"Ku mai ku mai, ku mai,
Ka nalu nui mai Kahiki-ea,
I Wawau-e, i Uapou-e,
I Helani-e, i Kekuina-e,
I Ulunui-e, i Melemele-e,
I Uliuli i Hakalauai-e,
I Bolapola-e, i Nuuhiwa-e,
I Hoanekapua-e,
Hoe-hoe pae, pae au-la,"
Ha nui loa na pule a ka poe kahiko o Hawaii nei, e kuhikuhi ana na hua pule i Kahiki; a penei kekahi mau hua: "Ou mau kino e Lono i ka lani, he ao loa, he ao poko, he ao kiei, he ao halo, he ao ho-opua i ka lani, mai Ulili, mai Melemele, mai Bolapola, mai Nuuhiwa, mai Hakalauai." Penei hoi kekahi: "E Manini, e manini, elekuho, e manini, e manini elekuho, e manini mai Kahiki, elekuho, e manini kau hou, elekuho."
Ua nui na wahi i kuhikuhiia no Kahiki, a ua maopopo loa, aka, hookahi nae hemahema i ka poe hou o keia wa, oia hoi ko lakou kanalua me ka ninau iho, "Auhea ko lakou waa e hiki ai ke holo i Kahiki?"
Ua make o Peleiholani i ka makahiki 1770, a he kanaiwakumamaono makahiki a hiki i keia wa. O kona mau waa kaua aupuni, oia hoi o Kaneaaiai ma, a ekolu kanaha (120) kanaka e holo maluna oia mau waa. Ua olelo ia mai no hoi e ka poe i ike maka ia mau waa, he mau waa ku-i, a he mau waa apana laau i humuhumu ia a pau i ka aha. Pela aku paha ka waa o ka poe kahiko o Hawaii nei. O ka nana hoku ko lakou panana e hiki ai ke holo i ka moana a me na kai lipolipo, a o ka maua pu o ke Akua kekahi e kokua.
Ke ninau nei hoi kakou, "Mai hea mai na haole i hiki mai i Hawaii nei?" Ma ke kuhikuhi nui o ka Baibala, ua loaa mua ka aina o Kina ia Aberahama, a ua lawe mua ia ke silika. A ua hana iho ke alii naauao o Solomona me ke alii o ka Iseraela i moku ma Ezionatebera, ma ke Kai Ula, e holo i Obira i ke gula, oia paha o Amerika i keia wa. Aole nui o ke gula ma Obira ma Sepania. Ina ua holo mua na haole keokeo o ka poe Iudaio ia manawa, alaila, ua hiki mua no na haole i Hawaii nei, a oia hoi ke kumu i kulike ai kekahi mau kapu Iudaio me ko Hawaii nei, a me ke kanawai no ke okipoepoe ana.
Ina hoi e huli ae kakou e nana i na moolelo mamua aku o Paumakua, aole no he okipoepoe ana ia manawa, aka, mahope mai o Paumakua a hiki mai ia Kakuihewa, alaila, ua kaulana ka poe keiki alii, i ke oki ana o ka piko, moku ka omaka i ke okipoepoe ia, kani ka pahu, ua ka ua, olapa ka uila, alaila, he Hoalii. Aole no hoi he pahu mamua aku o Paumakua. O ka aha kapu o na'lii, mahope mai no o Paumakua - E hooana i ke au o Haho.
Ua olelo mai o Kuaniu me Kauhi, ua ike no lakou i ka moku i ka moana i ko lakou holo ana i ke kaua maluna o Kaneaaiai, ka waa kaua o Peleioholani, a o ke alii pu kekahi, e hoi mai ana lakou ma Koolau o Molokai, oia ka makahiki 1740.
NO KE KU MUA ANA MAI O KAPENA KUKE MA KAUAI.
He kanaka huli aina o Kapena Kuke no ke aupuni o Beritania, a ua holo pinepine oia i ka moana, a hoi hou no hoi i Beritania. A mahope iho, holo hou oia e imi i na Aina Moana Hikina Hema. Holo mai la oia ma ka Lae Kuke Hope, a me na aina ma ka hema o Nu Holani, a hiki i Nu Zilani, a holo Hikina Akau, a loaa na aina o na mokupuni o Bolapola, oia hoi o Tahiti, a huli akau mai la, a loaa kahi aina niu, ma ka hema aku o ko kakou mau aina nei - a ua lawe mai lakou i na niu he nui loa.
I ka manawa mua o ko Kapena Kuke ku ana mai ma na pae aina o Hawaii nei, he kanawalukumamawalu makahiki mamua aku nei, o Kaeo ke alii o Kauai, a o Kahahana ke alii o Oahu a me Molokai, o Kahekili ke alii o Maui, Lanai a me Kahoolawe, a o Kalaniopuu hoi ke alii o Hawaii.
Ma Waimea i Kauai ke ku mua ana mai o Kapena Kuke, i kapaia aku hoi e ko Hawaii nei o Lono, (oia kekahi akua kahiko loa i holo i Kahiki) ua ike ia e ko Waialua a me ko Waianae ka moku, ma ka aoao hema mai ka pii akau ana mai, a no ka papu loa paha o ka mokupuni o Kauai, nolaila, ua kiola mua iho oia i kona heleuma ma Waimea i Kauai, ma ka malama o Ianuari, A. D. 1778. I ka po nae ke ku ana mai; kekahi poe kanaka o Mopua ma, i ka moana lakou i ka lawaia kukaula, a ike lakou i keia mea nui a kiekie loa e nee mai ana, a he ahi ko luna e a mai ana, a holo ino aku la i uka me ka pupuahulu, no ka makau hoi i keia mea kupanaha, me ka haalele ana paha i ko lakou mau pono lawaia.
Ia lakou nae i pae aku ai i uka, hele aku lakou e olelo ia Kaeo a me na'lii o Kauai, no keia mea kupanaha a lakou i ike ai. A ma ke ao ana ae, ike ia aku la ua moku nei e ku mai ana mawaho aku o Kaahe, ma Waimea. A ike aku la na'lii a me na kanaka i ke ku mai a keia mea kupanaha, a he mea kamahao loa ia i ka manao o ko Kauai poe, a kahaha iho la lakou me ka pioloke, me ka makau a me ka uwa o kekahi poe, a piha pu ke awawa o Waimea i na leo kupinai e hooho ana, no ka ike ana aku i ka moku a me na kia, a me ka hihimanu o na kia i na ia, a aiwaiwa loa ka uwa. Olelo ae la hoi kekahi i kekahi, "heaha la hoi kela mea manamana?" Pane mai la hoi kekahi, "He ululaau, ua nee ae la i kai." A o ka kekahi hoi, he auwaalalua na ka Olohe o Mana. A o kekahi kahuna hoi o Kuohu kona inoa, olelo ae la ia, aohe kela he mea e, o ka heiau no kela o Lono, o ka anuunuu no kela o Keolewa, a o na lele kela o ke kuahu. A nui loa ae la ka pioo me ka uwa ana.
Kena koke ae la ke alii i kekahi mau kanaka e holo i ka moku i ike pono ia ai kela mea kamahao, nolaila, holo aku la o Kaneakahoowaha iluna o ka moku, a holo pu aku la hoi me ke kahuna, oia hoi o Kuohu, a me kekahi alii o Kiikiki, a me kekahi poe kanaka hoe waa. I holo aku lakou ma ke ano a ke kahuna he palaoa. I ko lakou ike maopopo ana i ka moku a me ka hao e pili ana mawaho, a ma ka palekai o ka moku, olioli iho la lakou me ka olelo ana, "aole no hoi o kana mai ka nui o ka pahoa," no ka mea, ua kapaia e lakou ka hao he pahoa, oia hoi ka pahikaua a ka poe kahiko o Hawaii nei. Pii aku la hoi lakou iluna o ka moku, a ike aku la i ka nui o na kanaka o luna o ka moku, ua keokeo ka lae, ua alohilohi na maka, ua alualu ka ili, ua kikihi ke poo, a ua pakake ka olelo, a ua a ke ahi ma ka waha. Hele aku la hoi o Kiikiki ke alii a me Kuohu ke kahuna, ua kaei ia i ke oloa ma ka hope, a ua kaei ia i ka mea ulaula ma ka a-i a pupu ma ka lima hema; a hele aku la imua o Kapena Kuke, a kuemi iho, a kulou aku - he pule i ka waha, e namunamu ana, alaila, hopu aku la i na lima o Kapena Kuke, a kukuli iho - a noa ae la. Ua haawi mai o Kapena Kuke ia Kuohu he pahi, a ua kapa iho i ka inoa o kana kaikamahine o Kuapahoa -a o Kahulukaaumoku - Oia paha ka makana maka mua a Kapena Kuke i ko Hawaii nei.
Ua kapaia ka inoa o Kapena Kuke e lakou o Lono; a i ko lakou ike ana i ke kanaka huki hae, kapa aku lakou o Kukalepaonionio, oia ke kii iwaho o ka humu o ka heiau. A ike aku la hoi lakou i ka a mai o ke ahi baka i ka waha, kapa aku lakou o Lonopele. A ike hoi lakou i ka nui o ka niu e waiho ana iluna o ka moku, olelo iho la lakou, "o ka hua keia o Niulohiki, ua make mai nei keia kupueu o ka moana." A ike hoi lakou i ka ili o ka bipi mamua o ka moku, olelo iho la no lakou, "ua make no keia kupueu o ka moana, oia hoi o Kuilioloa - malia no paha lakou nei i puka mai nei iwaho nei, ua pau loa mai nei na kupua ino o ka moana." Hoi aku la hoi lakou a hai aku la i na alii a me na kanaka, me ka hai pu ana aku no hoi i ke ano o na kanaka o luna o ka moku, a me na hana a na kanaka, a me ka lakou olelo, a me ka make ana o kekahi mau kupua o ka moana, o Niulohiki a me Kuilioloa, aia ka hua a me ka ili iluna o ka heiau. O ka pahoa ka mea nui o luna o ka heiau, aole o kana mai, he ahu wale iho no, (ua ike mua no ko Hawaii nei i ka hao) a o kanaka hoi, he kekea, ua alohilohi na maka, ua lapalapa winiwini ka ihu, ua kihikihi ke poo, ua amo mai na maka iloko.
A lohe ihola na'lii a me na kanaka, olelo iho la lakou, "he oiaio no keia, o Lono no kela me kona heiau, mai loko mai nei o Moaulanuiakea, ua kekeleau mai nei maluna o Manawainuikaioo." A manao iho la no kanaka, ua noa ka pule a ke kahuna, a ua noa ka hai ana, olelo aku la ke alii i ke kahuna, me ka ninau aku, "Aole anei e poino ke holo iluna o ka heiau o ke akua?" Hoole mai no ke kahuna, me ka i mai, "aohe e pilikia ke holo i ka heiau, ua maikai ka'u hana. Aole nae make kalohe i na mea a pau a ke akua." Holo aku la kanaka i ka makaikai. O kekahi kanaka puali koa o ke alii, (Kaeo) o Kapupuu ka inoa, i kona lohe ana i ka nui o ka pahoa o luna o ka moku, olelo aku la oia i ke alii, "e holo ana wau e hao i ka pahoa." Olelo aku ke alii, "ua hoomalu mai nei ke kahuna, aole e hao wale i na waiwai o ke akua, mamuli pilikia." "O ko'u aina no o ka hao." Ia oe wale aku no ia, wahi a ke'lii.
(Aole i pau.)
Nu Hou o na mea Kahiko.
PUAKOLIKO MANUA KAHEHUNA, Ianuari 15, 1867.
"Pulelo ke ahi iluna o Hahaiole,
Ke a la i ke pili o Laukupu,
Ua wela ka pali o Nuukauila,
Pakele Kaohikaipu i Kamaomao,
Hookokoke iki ae Manana iuka,
O ka pau no ia o ka pali Koolau,
Hoolalau ana ke aloha i Kualoa,
Pii ana iluna o Kanehoalani,
-Ho-i-a-"
I ko'u hakupeoi ana, e kaukaoi mai kuu wahi home nui kahiko o Kapiipiilani, ke liilii nei no ka na hakue o ka iole. Ike aku la au i kekahi apana pepa i lele mai i ka makani; hakupehehakupehe aku la au a loaa, a kilohi iho la au e nana i ka waiwai o loko, aia ma ka olelo Hikapalale, hioluaiki, a walawalaki ae la au, a ike iho la au i ka waiwai nui iloko, lele ae la au e like me Lonomuku; he lele kaumaha kona, lele ko'u no ka olioli; a no ka hoihoi o kahi manao, i ka ike ana i ka waiwai e waiho ana iloko o ua wahi apana pepa nei, oia Nu Hou o na mea kahiko. Heaha ia waiwai? Heaha ia waiwai? He dala anei? He gula daimana paha? E noonoo iki kakou i maopopo ka'u mau mapuna olelo. He waiwai no i oi aku mamua oia mau nani i ike maka ia.
I kuu nana ana maia apana pepa, ike iho la au i kahi i holo ma i o Pilikaaiea o Paao o Makuakaumana. Manukau, kahi o Lonopele; o Awanui me Awamuku kahi o Paao i kapili ai i na waa o Kanaloamuia ma. O Mauna Kaukahi me ka pali Kaakoheo, kahi o ka poe Kaula i kahea mai ai ia Paao. I ko'u ike ana i keia mau inoa i hai ia maluna. Aole o kana mai ko'u haalipolipo i ka olioli. Ua kapa iho o Paao i ka inoa o keia mau wahi ma Puuwepa me Kokoiki, ma ka pali kahakai; aia ma Puna, ia wahi e hoomanao ai i kona aina hanau.
O ka inoa o ua apana pepa nei i loaa ia'u.
The Weekly News. No 97. Vol II Auckland N. Z. Septemaber 30, 1865. No Nu Zilani ua apana pepa nei, aia ma Nu Zilani kahi a'u e olelo nei. O na inoa a'u i hai ae la ma luna, aia ma Nu Zilani, he inoa haole o Nu Zilani. Aka, o na inoa maluna, he inoa kamaaina kahiko ia.
Ua kokoke na mokupuni o Nu Zilani i na aina o Sawaii, nolaila paha o Keliikinolua; no Laiakea paha o Kumuhea, i na moku o Bolapola, ma ka parau ana ke ano kupono, nolaila. Penei ka parau ana. "E Keliikinolua taata maikai e ku i ke alo o Aui. Heaha kau parau e Mahuiki a Kapea e kulukului a Malei la? E parau aku ana au ia oe, ua poia au i ka maa. Eiaha oe e parau mai. O ka'u no ia i parau aku ai ia oe. E noho oe i ko kaua aina ia Sawaii ke uka, ia Sawaii ke akai, ia Sawaii Doutau atu, ia Sawaii tautau mai, e kapai te alii o Mahu, ia noho ae oe i ta hale o taua o Maruruhale, me ta hare o ta wahine a taua o Hooipoipo, me na taikuahine o taua o Hinapiolo laua o Piilani, o oe no ke noho, owau no ke au i ta hinaaro o ta taua wahine, ua poia au i ka maa."
I ko'u halalo ano iho i keia mau mea a'u i ike ai. Ina he oiaio keia mau inoa, aia no ma Nu Zilani, a me na moku e pili pu ana i keia mau mokupuni. Alaila, ua maopopo loa, nolaila o Paao ma, a me ka nui o ka poe i hiki mai i Hawaii nei.
Eia ka mea nui, ua lilo ka moana i ala hula ia lakou. Ua holo o Paao ma, mai Nu Zilani i Sawaii, a mai Sawaii i na aina o Kahiki, a mai na aina o Kahiki i Nuuhiva, a hiki ma ka hikina o Hawaii ma Puna.
He mea kupanaha ke akamai, a me ka hohonu o ka ike i ka poe kahiko o Hawaii nei. Aole lua e like ai ma ka kakou ike aku, no ka mea, ua hou loa ka loaa ana o na aina o Amerika ia Koloma, oia hoi o Kolumebusa. Ua kahiko loa ko Hawaii nei, i kaapuni i na aina Tahiti. Ke olelo mai nei ka fapaa; he haaware ke taata Hawaii. Ke kokua ae nei ka poe opiopio i ao ia ma na kula a ka fapaa, he poe wahahee ka poe kahiko, ia laua e olelo ana pela, haule iho la laua ma ka uapo o Ainahou, a poholo iho la i ka hohonu, e ole e kokua ia e ka poe ike i ka au, a pakele ko laua ola. Pela i koe aku ai ke akamai lua ole o ka poe kahiko. Ke hooio mai nei ka poe opiopio i ko lakou akamai. Ke koe aku nei ke akamai o ka poe kahiko o Hawaii nei.
I ko'u pii ana i na kahakahana hanahanai pali e kiei aku ai ma na kai aulu o na nuu maluna aku, ike hou aku la au i keia mau hai inoa e kau mai ana. Penei. "Saupo, Wairau, Ahuriri, Mataura, Waimea, Waaruru, Anaroa, Waawaa," a he nui loa na inoa kulike me ko kakou nei, alaila, opiopi mai la au i ua apana pepa nei, o lele i ka hoolele lupe, a malama iho la; malia paha o hiki mai ka poe akamai i ka hikapalale, a o ike iho i na olelo maloko o keia haiakea ana. I na aia ma Nu Zilani keia mau wahi i olelo ia, he mea kupaianaha loa keia kulike me ko Hawaii nei mau inoa, oia ka'u haohao loa, i na aia ma Nu Zilani a ua kapaia ma ko laila, a o ka inoa ia o kekahi mau aina. Ua akaka loa, nolaila mai na inoa o kekahi mau aina o kakou, a i ole ia no kakou aku paha. Alaila, hoomanao ae la au i kahi mele wanana o Kualii ke alii kahiko o Oahu.
"No wai o Tahiti? no Ku no,
O Tahiti moku o Olopana,
Iwaho ka la, i lalo ka aina,
O ka welowelo o ka la ke hiki mai,
Ua ike ae oe ua ike,
Ua ike au ia Tahiti,
He leo pahaohao wale ko Tahiki,
No Tahiti kanaka i pii a luna,
A kuamo o ka la,
Kilohi iho nana ia lalo,
Aole kanaka o Tahiki,
Hookahi kanaka o Tahiti he haole,
Me ia la he akua, me a'u la he kanaka."
I kokakou heluhelu ana i keia mele kahiko. Eia na mea maopopo, o ka waiho aoao ana o ka la, me he mea la, ua ike ka poe kahiko i ka welau akau loa, a i ka welau hema loa paha, e kaapuni, aoao mai ana ka malamalama o ka la. E nana aku i na lalani malalo iho o na lalani maluna, ua like ka la me he moku la i ka ili o ke kai e kaapuni ana i ka Aina, o ka welowelo o kona malamalama oia ke hoomalamalama mai i ka Aina. O ka lua, o ka haole me ka leo, he pahaohao, hohonu launa ole ke akamai, a me ka ike o ka poe kahiko. Aole kuleana e loaa ai ko lakou akamai ia kakou i keia wa, a ke minamina loa nei au.
Eia kekahi, o na mele a ka poe kahiko, he mau mele ano nui, he mau mele wanana, he mau mele pule, he mau mele kaua, he mau mele aina noho wale, a he nui wale ke ano. Aka, o na mele o keia wa a ka poe opiopio, he mau mele hooipoipo ka nui, he mau mele hoohiehie hoalaala puuwai. Mapuna hou mai la keia wanana o Kualii.
"No wai ke kai? No Ku no,
Inu kai i Tahiti,
I piha kai i ka moana,
I poi ke kai i ke kohola,
I nehe ke kai i ka iliili,
He kai lihaliha ko ka puaa,
He kai likoliko ko ka moa,
I kiki ke oho i ke kai,
I ehu ke oho i ke kailiu,
I lelo ke oho i ke kailoa,
He kai heenalu ko Kahaloa,
He kai hopuni ko Kalia,
He kai au kohana Mamala,