Ka Nupepa Kuokoa, Volume VII, Number 28, 11 July 1868 — Page 1
KA NUPEPA KUOKOA.
KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII
BUKE VII. HELU 28. HONOLULU, IULAI 11, 1868.
NA HELU A PAU 345.
"KA NUPEPA KUOKOA,"
HOOPUKA MAU IA MA HONOLULU
I kela Poaono keia Poaono.
$2.00
No na mahina he UMIKUMAMALUA,
$1.00 no na mahina eono.
ME KA HOOKAA MUA MAI.
NA OLELO HOOLAHA—aole i oi mamua o 10 laina no ka hoopuka hookahi ana, $1.00; alua komo ana, he $1.50; hookahi malama, $2.00. E uku mua ia mai ke dala o na olelo hoolaha a pau e hoounaia ana mai e pai.
KANIKAU—he hapalua dala ka uku no ka aoao hookahi o ka pepa leta, oia hoi 4 keneta no ka lalani hookahi—penei: he 25 lalani, $1.00; 50 lalani, $2.00; a pela'ku.
NA UKU NO NA OLELO HOOLAHA—ka uku pepa, a me ka uku o ke Kanikau, e haawiia no ma ka lima o na Luna o ke Kuokoa, a i oleia, e hoouna mai ia Kauka Kulika.
O NA UKU PEPA A PAU E HOOKAA MUA MAI NO—aole e kauia ka inoa o kekahi haole a kanaka maoli paha, ma ka inoa o ka poe lawe pepa ke ole e hookaa e mai mamua. E pono ke hiipoiia keia mau rula, no ka mea, he emi no ka auhau no keia nupepa.
AIA KE KEENA O KA NUPEPA KUOKOA—ma ke kihi hema o ka Hale Hookipa Luina (Sailor's Home.) O na hora hana, ma ka eiwa o kakahiaka, a i ka ha o ke ahiahi.
L. H. KULIKA. (Luna Hoopuka.)
KA "NUPEPA KUOKOA."
Is published in Honolulu
EVERY SATURDAY,
$2.00 per annum, or $1.00 per six
months, in advance.
ADVERTISEMENTS not exceeding 10 lines, inserted once for $1.00; twice or $1.50; and $2.00 for one month; all advertisements must be paid for in advance.
KANIKAUS will be charged 1.00 per page, or 4 cts. a line.
PAYMENTS FOR ADVERTISEMENTS, Subscriptions or Kanikaus, may be paid to any of the Agents of the Kuokoa, or may be enclosed in a letter to the Publisher.
ALL SUBSCRIPTIONS must be PREPAID. No names, either of foreigners or natives, will be inserted on the subscription list, until paid for. This rule must be strictly adhered to, on account of the low subscription price.
THE OFFICE OF THE KUOKOA is in the South corner of the Sailors' Home. Office hours from 9 A.M. to 4 P.M.
L. H. GULICK.
For the Publishers.
Volume I, II, and III of the KUOKOA, bound, for sale, $3.50 each.
Persons having complete sets of the above, can have them bound by paying $2.00 each.
Ka Nupepa Kuokoa.
KA MOOLELO O NA KAMEHAMEHA.
NA S. M. KAMAKAU.
HELU 79.
NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI
MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA
O KAMEHAMEHA III.
Ua kaulana ka moku manuwa Viniseni
no ka oluolu o kona Kapena a me kona Kahunapule, a ua oluolu pu no hoi na kanaea maluna me ke ano haipule. Ua launa keia Kapena i ka Moi Kauikeaouli a me na'lii no a pau. I ka manawa i hoi ai na'lii o Maui a me Hawaii, ua hoihoiia lakou maluna o ua manuwa nei. O ka Moi no kekahi i holo pu maluna o keia manuwa, oia a me kona poe alii meia a me kekahi mau kahu. A noho o Nahienaena ma Maui, hoihoi loa no ka moku i na'lii o Hawaii, a noho o Kuakini ma ma Kailua, hoihoi loa no ia Naihe ma a hiki i Kaawaloa. Ua loihi no ka noho ana o keia manawa ma Hawaii nei me ka oluolu i na alii, a me ke kuka ana ma kekahi mau mea pili aupuni. A pau kona mau la maanei, hoi aku la oia i Amerika.
NO KA HOLO ANA O BO TI MA I KE KUA LAAU ALA.
Mauka no o Boti ma o Nuuanu kahi i noho ai i ka mahiai, aka, lohe ia aku la ua hele na Hulumanu o ka Moi Kauikeaouli i ke kua laau ala mauka o Wahiawa, Haleauau a me Lihue. Ua hoonohoia o Paki a me Aikanaka i mau Luna no na Hulumanu a me ka poe kalai laau no a pau.
A no keia lohe, hoi mai la o Bo ti a me Kuini Liliha ma i kai, a noho iho la ma ko laua pa ma Pelekane, i Honolulu. A hoomakaukau iho la o Boti no ka hele i ke kua laau ala i Wahiawa. Hai ae la oia i ku lohe i na kaikaina alii a pau, a me na ohua a pau o Kalanimoku, a me na aialo a pau o kona mau hoahanau. Ohi aku la oia i ke koi o kela a me keia ano i kupono no ke kalai laau ana, mai loko mai o na halekuai o na haole. Ohi pu aku la no hoi oia i na lole huluhulu a me na kapa mehana o kela a me keia ano, a haawi aku la i kela a me keia 'lii, a i kela kanaka keia kanaka.
I ka makaukau ana o na mea a pau e hele ai i ke kua laau ala, a makaukau pu no hoi no ka hele, ia wa, ku mai la kekahi moku no Beritania, o Kapena Makapaa ke alii moku. (No ka makapaa no o kekahi maka kona mea i kapa ia aku ai pela). O keia Kapena no hoi ka mea nana i lawe mai i na poo o na'lii o Nu Zilani i kamailio ia iho nei e kakou ma na helu i hala.
I ka lohe ana o ua Kapena nei e hele ana o Boti i ke kua laau ala ma na kuahiwi o Hawaii nei, alaila, o kona olelo ae la no ia imua o na haole i ka nui o ka laau ala i loaa iaia ma kekahi mau mokupuni ma ka hema aku o ka Poaiwaena.
A lohe o Mr. Robeti a me Keaka Makapaula, he mau wahi haole laua na Boti, a e noho ana no hoi laua iloko o ka halekuai o Boti ; o ko laua hele no ia a kamailio ana ia Boti.
A no keia lohe ana o Boti, ua kauoha koke ia ua Kapena nei e hele mai imua o Boti, e hoomaopopo pono mai no kana mea i ike ai, ina paha he oiaio kana mea i ike ai.
A hiki mai la ua Kapena nei, ninau aku la no o Bo ti, "Ua kiiia aku nei oe e hele mai e olelo pono no na aina laau ala i loaa mai nei ia oe, a e kamailio pono mai oe i ka oiaio a me ka ole." Pane mai hoi o Kapena Makapaa, "O ka Pae Aina laau ala i loaa ia'u, oia no ka Pae Aina o Nanapua, a o Ainawahi nae ka aina nui, aia ma ka aoao hema aku o ka Poaiwaena. Ua ku makou malaila, a ua lele kuu poe kanaka e oki wahie no ka moku o makou ; ua lawe mai lakou a pau a komo ka waapa i ka wahie, he laau ala wale no nae. A o ka nui o ka laau ala, ua ulu no mai kahakai a hiki i kuahiwi. (Hoike mai la no hoi ua Kapena nei i ka pauku laau i poke ia ai i wahie.) Ina e holo i ka hau ala i kela aina, e komo ana na moku !" Ninau hou no o Boti, "Pehea ke ano o na kanaka o ia mau aina ?" Pane mai ua Kapena nei, "O ke ano o na kanaka, he poe hihiu. A o ka pono nae, e hele me ka makaukau loa i na mea kaua."
I ka lohe ana o Boti i keia mau olelo,o ka loli ae la no ia o ka manao mua i hoomakaukau ai a lako no ka hele ana ma na kuahiwi o Hawaii nei no ke kua laau ala, a o ka liuliu koke iho la no ia no ka holo ana i Nanapua. Wae ia ae la na kanaka kupono, o na koa, kekahi poe koa o ka Okaka, ka Aiohia, ke Uouo, ka Nukumoo a me na koa e ae. O ka haawi koke iho la no ia o ka pu, ke kahei pauda, ka elau, ka pahi, a me na lako kaua a pau. Haawi ia iho la no hoi na lole kahiko kaua.
I ka nana maoli aku i ke ano, aole no ke kua laau ala ka hele ana, no ke kaua no, a no ko Boti manao paha kekahi e noho alii aku oia ma ke aupuni okoa, a malaila e huna ai i kona mau iwi, no ka mea, o na iwi no ka mea i makau loa ia i ka wa kahiko, o hoomaewaewa wale ia na iwi i ke ao.
I ka lohe ana o na'lii kaikaina o Boti, o Hinau ke oho o Kekaulike, o Kaleohano ka leo o Kanekili, o Boti ka lilo a Kahekili, o Kawahimoku ka hoahanau o Boti. O Manuia ke kaikaina punahele o Boti, o Kahuhu ke alii kaua o na koa, a o Kapokini ke alii kaua o ka manuwa Kamehameha a me kekahi poe kanaka koikoi o ka aina.
I ka kelu ana i ka huina o ka poe i holo pu me Boti, na'lii, na koa a me na kanaka a pau, o na ohua ponoi o kela a me keia alii. He umi kanaka ponoi no kelu a me keia alii. He elima haneri a keu ka huina pau.
E noho ana nae o Manuia ia manawa i ke kua laaau ala ma Puukuua, mauka aku o Honouliuli. A lohe oia e holo ana o Boti i ke kua laau aia i na mokupuni o Nanapua, o ka hoi mai ia no ia mamuli o ke kauoha ana aku a Boti e hoi mai.
Uluku ae la ka manao o na kanaka. Olelo mai la o Boti i na kana a me na'lii kaikaina a me ka poe koikoi, "E holo kakou i ka Pae Aina o Nanapua i ke kua laau ala." Hooho like mai la na'lii a me na kanaka a pau, "Ae no hoi paha, heaha la hoi auanei ka hewa, he hana o no ka hoi, aole paha e emo kaa ka aie a ke alii—ke ku ae la no ka hoi ka laau ala mai kahakai a hala i kuahiwi." Pane oe la hoi kela kanaka keia kanaka, "E holo no hoi paha kakou i ke kua laau ala, e emo hoi kaa ka aie a ke alii, a o ke koena iho, kuai aku no hoi ka kakou laau i ka lole, a i ke dala, oia hoi e he alii e, eia no ka hoi o ke alii lokomaikai. I aha no la hoi ka uku o ka ke alii hanai ana?—oia hoi o kana mai o ka laau ala o kela mau aina, o ke ku no ka hoi ia mai kahakai a hiki i kuahiwi."
Nana aku i ua kanaka iloko o ia mau la, ua liolio ka manao no ka hele wale no, aohe wahi mea a ike wale iho, ua haualili loa ka manao no ka hele ; aole no hoi he kanaka koi ole ole i ke alii no ka hele, aka, na ke alii wale no ka hoonoho mai, a no ka piha maoli no hoi kekahi o na moku i kanaka.
Iloko oia mau pule elua, hoomakaukau iho la ke o o ka holo ana i ka moana ; hoolako ia ka ao, ka aihe, hoopihaia na pahu i ka poi, lako i na pahu barena, palaoa, raiki a me ua mea ai a pau. Lako no hoi i ka puaa, ka bipi, ka i-a maka a i-a maloo, a me na ano a pau o na mea io, a lako no hoi i ka wai.
I na la nae mamua aku, ua ane oluolu iki ko Boti manao, aohe hoi he kuulala loa i ka lealea a me ka ona rama.
I ke awakea o ka la 28 o Novemaba, hoopuka mua aku la ka moku manuwa Kamehameha, me kona mau pu kuniahi he 18, me kona mau alii, na koa, me na ohua ekolu haneri maluna. He moku nui o Kamehameha, ua haahaa na kia o na kiakolu malalo o kona. He ano haaheo kona ano, aka, he hanohano no nae i ka nana aku. A o ua la nei nae, o ka Poaono no ia, a he halawai nui ma ia la maloko o ka hale halawai, a ua akoakoa nui ae na'Lii, na hoahanau a me na kanaka, a malaila pu no hoi o Boti. Ku mai la nae oia a olelo mai la imua o ke anaina, "Auhea oukou e na'lii, na kumu, na hoahanau a me ka poe hooikaika, e hoolohe mai oukou i ko'u manao—Ua ike no oukou i ko'u mau hewa he nui, a ua ku ko'u pilau mai Hawaii a Kauai. Ua nui loa ko'u mau hewa, aole nae na hai mai, aka, na'u ponoi no. Ke hele nei au no ka aie o ke 'Lii, aole nae he hele kolohe ka'u—E pule hoi oukou i ke Akua no ka'u huakai."
I ka lohe ana o ke anaina, a ilaila pu no hoi ka poe kaikuahine, oia o Kinau ma. Auhea ma, a ua lohe i ka olelo ana a Boti, "Ua ku ko'u pilau mai Hawaii a Kauai." A no keia olelo, aohe kanaka waimaka paa, e kahe nui ana me ka uwe ana no ke aloha iaia.
(Aole i pau.
HE MOOLELO
—NO—
HAMANALAU,
HANAI A HAWEA.
I laweia mailoko mai o na kaao kahiko o
Hawaii nei.
HELU 14.
[E ka poe heluhelu i keia moolelo no na la i hala aenei ! Aloha oukou ! ua haohao paha oukou no ka hiamoe ana iho nei o Hamanalau i keia mau mahina i hala aenei, ae, haohao io no. Eia nae, ua kuhi au ua hoowahawaha oukou i ka moolelo no ko oukou ike ana i ka J. D. Kulanakauhalealii mau hoopohala, a me ka S. M. Kamakau, a me ka Kalaiopuna i kapa mai ai ia makou i ke kuhikee. Nolaila, a-ua no hoi au i ka'u lohe, a hookuu aku no au na lakou no e hoopau loa mai na ka poe kuhikee ole, oiai he mea luhi no ke kakau ana a me ke kope ana'ku.
Eia no keia, o na Luna Hooponopono, makemake no e hoopuka i ke kaao, me ko'u iho pinepine no i na Poaono a pau malaila, eia no ka ke waiho lakee mai nei he olelo hoopohala, he hoeueu hoopaapaa i mea e lilo loa ai ka manao ma ia hoopaapaa waiwai ole. Nolaila, he makemake ko'u e lohe mua mamua o ka hoolaha ana i kumu no'u e hoopaapaa ole ai mahope, a e molowa ole ai paha i ka hoopuka ana'ku i ke kaao. Mamua nae, hele aku a ike ka lehulehu he moolelo ane hoonanea i ka poe heluhelu, a mahope hele hou aku he moolelo kuhikee, he uuku wale no kahi hewa, no ka waki, ua kuhikee ka moolelo a pau, o ka pau aku no la hoi ia he mau helu no koe, alaila, kalai mai ka moolelo, i hookuuia aku nei hoi ka hana, aole hoi he kalai pinepine ana mai.
J. KANEPUU.]
A he me olioli no ia i ka ike ana mai o Hamanalau i kona kupunawahine e hoi aku ana, a launa pu hou no laua, a ke nana ae la o Hamanalau i kona mau makua alii, a me na makaainana e haiamu aua me na maka hoihoi, i hoohaiamu ia aku i ko lakou mau onohi no ka ike ana mai i ka nani lua ole o ke keiki makahiapo a ko lakou mau alii. A ke nana iho la na malihini hele mai, ua pihoihoi no lakou no ka halawai ana'enei o Kaiaka a me Puaena me ka laua kaikamahine, a me ka laua keiki. A ke hoapono wale la no o Luukia a me kona mau hoahele, a me Kaili, a me Uluhoaloha ma, a me ka poe i alualu pu mai ai mai Kahana mai, a mai kekahi mau aina i hui lokahi mai ai e hele like me keia poe huakaihele wahine maikai, a keiki kane maikai hoi, o ua poe la he punahele wale no lakou ia Kaiaka ma, aole no e pololi, ua lako kela mea keia mea, aohe wahi e olelo ae ai a kama-aea o kahi no e nui ana ka ai a me ka ia, o kahi kupono iho la no ia o kamahele e noho ai.
KE ANO O KEIA MOOLELO.
E na hoa heluhelu moolelo, ua ike aenei kakou eia o Hamanalau i ka lai o Waialua kahi i noho ai me kona mau makua, a he lehulehu nae na mana e hele ai, ke manao kakou e hoomaopopo pono i keia moolelo.
Ina e hoolilo ia ko kakou hele ana ma ko Kauluhuaikahapapa ma me kana kane no Puna mai i Hawaii, a me ka mana ma ko Kaheakulani hoao ana me kana wahine no Kauai oia hoi o Kukalaakamanu, a e hapai paha kakou ma ka hanaiia ana o Kukona a nui a me ka huli ana mai i kona mau ma kua i Oahu nei, a me ka hele pu ana mai no me Kaihuauwaalua, a me ka hiki ana mai o kekahi mau kanaka huli wahine na ko laua Haku mai Kuaihelani mai, oia hoi o Puhikakaino a me Kupalii, i hele mai i wahine na Hoomaileanu-e, a loaa ai o Kukona, ka hoao ana o Kaukanapokii me Luukia, a o Kaili hoi me Uluhoaloha, ka noho ana o ka mea nona keia moolelo, a hiki i ka wa i loaa ai o kana kane, aka hoi, no ka manao ia e moe kahi ka hele ana o ka kakou moolelo i wahi e pau koke ai, he pono no hoi ia, oiai mamuli hoouluhua wale paha keia moolelo loihi ia oukou, a uluhua wale mai o J. D. Kulanakauhalealii, no ka paa loa o na kolamu o ka Nupepa ia Hamanalau, a komo ole hoi ka i'la moolelo, a he moolelo hoi kekahi no keia mau keiki kanaka maikai o Waialua e hoohie ana ia Hamanalau, aia hoi o Kanailoa a me Kauaala, a me ke kii ia ana o na makua o Luukia i Keanae a hoi mai e noho pu me Luukia i ka lai o Waialua, a me ko Kaili mau makua no hoi, a me ko Uluhoaloha, ua ulua ae na maka hoaloha a hiki i ke ehukai olalo. He hoailona paha ia no na keiki a oukou ka poe mea keiki e ulua aenei a ma kahi o Rev. O. H. Gulika, a he, mai ka wa kahiko mai no ka, Nolaila, ke hoakaka wale nei no au ia oukou me ka manao e hoopuka pau loa aku, aka hoi, ina he mea e make ai ka pepa i keia moolelo kuawili paha wahi a oukou, alaila, he mea makehewa ka hookuu ana ku i ka loa.
KA HOI NUI ANA O HAMANALAU MA ILUNA O KAALA.
Ua hala paha he mau makahiki elua o ka noho ana ilalo o Waialua, ua makemake ae la o Hamanalau, e hoi e ike i kona home. (wahi) noho kuahiwi. Nolaila, pane aku la o Hamanalau i na makua, e hoi paha wau i kuu wahi i hanaiia ai. Ae hoopalaimaka mai la no o Kaiaka a me Puaena, oiai hoi, he mea oluolu no i ko laua manao ka noho pu ana mai o ka laua mau keiki, a poe keiki hoi a laua. Aka, ma ko laua manao mana ole iluna o ka laua mau keiki, nolaila, aole o laua kuleana e a-ua ai, aia wale no o Hawea ka mea olelo, aka hoi, ma ko Hawea manao uluhua, no ka hoi pinepine iluna o "Kaala, a ilalo o Waialua, e ake ana o ka pane ae o ua moopuna e hoi iluna o Kaala, o ko ia la olioli noia. Ilawa no a ho-eu aku o Hamanalau ia Hawea, o ko ia la ae-koke mai noia. O ka hoomakaukau iho la no ia e hoi, aka hoi, ma ko Kaukanapokii manao makemake nui no e noho ilalo o Waialua, i kahi maikai wahi ana, i kahi anu ole, oiai hoi, akahi no ia a ike iho he mau makua no ka hoi ko laua e noho 'la mai nei, ana i kuhihewa ai, aole o laua mau makua, o Hamanalau a me Hawea wale no la, me ko Hawea hai ole mai no hoi e he makua kona aia no la i Waialua, ae, aole no o Hawea i olelo ia Kaukanapokii, ua olelo nae ia Hamanalau. A ma ia manao kanalua ona, ua olelo aku la no ia imua o kona mau makua a me Hamanalau, a ma ka nana hoomaopopo ana mai o ua kaikuahine, kulou iho la o Kaukanapokii ilalo, a e-a ae la e nana mai ana no ua kaikuahine. A ma ia ea hou ana ae a Kaukanapokii, Pane mai o Hamanalau. E manao ana oe e noho ilalo o Waialua nei, ae, pela ko'u manao, wahi a Kaukanapokii. Pehea, heaha ko-lakou nei kuleana iluna ou, o ka hanau wale ana iho no ka na makua nei o kaua ia oe a me a'u, eia wale no ka mea kuleana iluna o kaua, o ke kupunawahine nei o kaua, a ooe hoi, i hanai keiki ia no hoi oe e a'u, a me ka poe a kaua i ike ole aku ai. Nolaila, e u-hoi kaua a kahi i hanaiia o kaua, a malie o kala mai na kupuna e-epa o kaua i ko kaua mau hewa, mamuli o ka hoomalielie ana a ianei (kuhikuhi ia Hawea,) alaila ku hoi o ka pono ia, he mea hoi la mai no paha o lalo nei o Waialua. Aole ka hoi oe i nono aku nei i Hawaii me ko hoa noho mehameha o ka nahelehele o ke kamalei a kaua, ko luhi hoi o ke kaikamahine, eia ka hoi kau wahi e hoololohe ai, aole paha o'u makemake e noho oe, e u-hoi pu ae no kaua, a me keia poe hoi a kaua i alakai mai nei, a ina i hoihoi ole lakou ia wahi anu, he mea hoi ia mai no paha o lalo nei o Waialua e noho pu ae ai me na makua o kaua. A i ka pau ana o ka Hamanalau olelo ana, o ka ae koke mai la no ia o Kaukanapokii, ae, e u-hoi kaua, ma kau wahi e olelo mai ai malaila wale aku no au. I ka makaukau ana e hoi o 1 Hawea, 2 Hamanalau, 3 Kaukanapokii, 4 Kaili, 5 Luukia, 6 Uluhoaloha, a he poe kanaka e iho no kekahi, he 10 paha, a me na hookele no o Hawaii mai, aohe kanaka mai o Waialua.
I ka pii ana a lakou nei a hiki iluna o Kaala, ua oi aku ke anuanu a me ka maeele o ka poe malihini no ka makena maoli o ua mea he anu. A i ka hiki ana aku i kauhale, he oi aku ka paulehia a me ka pioo o ua poe malihini nei no ko lakou ike ana i keia aina nani a maikai i lako i na mea ai a pau, (e nana i ka moolelo o ka poe i kii mai ai a lawe malu mai ai ia Hamanalau,) o Kaili no kekahi, he kamaaina mua paha laua ke kuuihewa ole au. Ua lealea ka maka o ka poe malihini no ka nana ana ma o a maanei. Ke uwa wale la lakou a ha ka leo, me he mea la e a wale aku ana no, aole hoi pela ma ko lakou kuahiwi, he oi aku hoi keia, me he mea la o Edena maoli no, auwe, mai hewa ae la wau i ua kanaka olelo haole nei o kakou ia "Kalaiopuna East Kauai." I ka hiki ana'ku i ka hale, ua makaukau na mea a pau, ho-a ke ahi, hoopumahana ka poe malihini, kaulai ke kapa wai, o ka loaa ana mai la i ka noe, hue-ia mai la ke kapa maloo mailoko mai o na hale ukana, i kau wale iluna o na hooleiamoa, hele wale no a makaala wale ka pa-u, na kuina kapa moe, na moena i hele wale a nuanua wale, hele a hamama ka hu-i o ka moena a me ka pa-u, oia no oe i ka pela uea la, ke kau aku ka oe iluna, me he mea la e hoohapahapaia ae ana.
KA HANA A HAWEA A ME NA KAIKUNANE ONA
NO HAMANALAU A ME KAUKANAPOKII.
I ka hiki ana'ku a lakou a liuliu iho, ua hoomakaukauia na hailona, na mea e hanaia ai o Hamanalau a me Kaukanapokii, no ke ano o ko laua noho ana aku, a me ka haumia o Hamanalau, a me ka hoino ana o Hawea i ua mau moopuna, (e nana i na olelo hoino a Hawea) a ina keia hana ana e pau loa ai ia awaawa. Ua pau io no, a ua hoapono loa ia no nae o Kaukanapokii, a ua haumia ole no oia, a o Kaukanapokii ka mea o laua e hiki ke aoia i ka oihana ano kilokilo a kahuna o ka wa kahiko, me ke kuhikuhi ana i ka loina o kela hana keia hana, a me na kanawai e hewa ai oia hana a mau hana paha a ke kanaka e hana ai, na loina o ka lani, ka honua, na moe uhane o ka po, a oia no paha kekahi mau hana a na Kahuna e hana ai o keia manawa, he mea makehewa paha ia'u ke hai aku i kekahi mau hana kupanaha. A oia mau hana kahiko no a lakou, ua ewewe mai i na mamo a hiki i ka wa i hiki mai ai ka olelo a ke Akua, ua hoohioloia na kapu o Hawaii nei, a no ka maa mau i kekahi poe ke hoomaopopo nei no, ua manaoio no nae kekahi poe kahiko ia mau loina, a ua ko no e like me ko lakou manaoio ana. Ua pakuwa paha i keia manawa. He mau Buke okoa paha ke kakauia, ke lohe nei no au ke hoomaopopo nei kekahi poe i ka moe waa, moe auaukai, moe lelepali, halawai me ke kuapuu, me na kanaka ane kupanaha, pio o ke anuenue mamua mai, kahea-kua, opea-kua, hookua-kii, a me kekahi mau ano lehulehu wale aku. Ua pau ia mau mea ia Kaukanapokii i ke aoia mai, a me na loina, ua kokoke makahiki paha ke ao ana, me ka hoomaluia o Kaukanapokii ma na hana haumia, me ka ako ole ia o kona lauoho, a hiki i ka wa i hookuu ia mai ai oia mai kana noho oihana ana. Ua hookuuia oia me ka hoomaikai ia ; a mahope iho oia wa, ua hoomakaukauia he ahaaina nui no ka la e hoao ai ua poe iwa nei o ka ulunahele, ilalo nae o Waialua kahi i hoao nui ai. (Makehewa paha ia'u ke hai aku ia oukou i na moe ino a me na moe maikai o ka po, a me na ouli o ka hele ana o ke ao, a me na ano o ka noho ana o ke kanaka, i ao ia ai ia Kaukanapokii, he poe e ae no kekahi i aoia i kulike me ia, a oi ae kekahi a emi mai no hoi kekahi, aia a mahope paha.)
KA HOAO ANA O KAUKANAPOKII ME LUUKIA, A
O KAILI HOI ME ULUHOALOHA.
I ka pau ana o ke aoia ana o ka oihana akamai ia Kaukanapokii maluna o ke kuahiwi oi kelakela o Kaala, o ka uhoi nui mai la no ia ilalo o Waialua. A ma ia noho ana iho a lakou, ua hookaulana ia aku la ka hoao ana o na keiki a Kaiaka ma; a ua hoolaha ia aku la ka lohe mai o a o, ua hiki aku la ka lohe i Keanae i Maui, ua hele mai la na makua o Luukia a me kona mau lehulehu a pau me na makana kupono e pani aku ai no ka la hilahila o ka hoao ana o na keiki, a pela no hoi ko Kaili mau makua o Halawa i Molokai, a pela no hoi ko Uluhoaloha mau makua, a lehulehu hoi o Kahana i Koolauloa aenei no hoi, ua ulua mai no lakou i pau, a ki-ki-koele o keiki o ka makua, he nana'ku no hoi ua hoohiwahiwa ana a na makua, aohe e loaa aku ; akaka no hoi ua keiki mea makua, he oi loa aku no hoi na makua o ka kakou mau moho, no laua keia moolelo kaao. Aohe no he nana nui mai o Kaiaka ma ma keano waiwai o na makua o Luukia, aole no, oiai aole o Luukia he wahine hoopahu maoli na Kaukanapokii mai ka wa uuku mai, e manao ai ia na makua e huli mua a hanai mua i keia mea he waiwai no ka la hookahakaha o ke keiki; ina no ua waiwai ole no o Luukia ma, ua pono no wahi a Kaiaka, oiai hoi, he makemake o Luukia no ko Hamanalau ma la pilikia o ka pae ana a oluolu paha ma Keanae i Maui, (i pae makaikai mai no,) a ma ke ano helehelena wahine maikai a nani hoi o Hamanalau, malaila wale no o Luukia i hookipa hale aikane ai, a ikeia ae ai, he poe keiki papa okoa no hoi no Puaena i ke ehukai o Waialua.
Ua pau like mai la na mea a pau, ua hele a pihakui o Waialua i ua mea he hoolaukanaka nui wale, i ka hana hoi o keia mau kaeaaa. I ka makaukau ana o kela a me keia o na meo hoao, ua kukalaia o ka po a me ka la i o Kaloa-kulua, ka malama o Kaaona, oia na la e hoao oi. Ua kukuluia kekahi hale nui no lakou e noho ai ke pau ae ka hoao ana, ua hanaia he auolo ahaaina, a me kahi akea kupono, aia no ma kela kaha o Puaena; a ua hanaia he mau manele okoa eha no lakou, ko Luukia poe, ko Kaili,
ko Uluhualoha, ko Kaukanapokii no hoi ko ke keiki kamaaina. I ka hookupu ana iho no i ko kela a me ko keia aoao, aohe no he waiwai a ku-e mai, ku ke ahua, he pookela no o Kaukanapokii i na waiwai ano pa e-epa Hawea o ka uka kuahiwi kiekie. Ua hana ia he mau manele, aia o Lukia a me Uluhoaloa e noho ana ma kela aoao o Puaena makai loa, eia no hoi o Kaukanapokii ma keia aoao maluna aku o ka muliwai laua me Kaili, me ko laua mau manele i hanahaia a maikai a nolunolu i ka hua o ka moena makalii, a me ke kapa ka pa-u, ua kau ia iluna o ka manele, a pela no hoi ko na wahine. Ua hoahu okoa ia no kekahi mau ahua kapa ma kahi a lakou e halawai ai, he nana aku no hoi i ka mare ana oia wa aohe no hoi e loaa aku ua mea he hiehie launa ole, me he aha la la ka mare ana o keia wa, (koe aku no nae ka poe waiwai.) I ka la i mare ia ai, ua oi aku ka hanohano a me ka malie launa ole, ua mehana pono ka la, ua kalae pono na kuahiwi, ua ike pono ia mai o Kaala. A me he la o na ululaau a me ka leo kekahi o na manu ahiu oia uka e nana pono mai ana, a e hoomaikai mai ana i ka la e hoao ai ko lakou hoanoho oia uka a ka nani i noho ai. Ua kupono ae la i kiekiena o ka la, ua hoomakaia mai la ka lawe hookahakaha ia ana o ua mau iwa nei oia lai, he mea e ka hoihoiia, a me ka uluaoa ana a na kanaka mai o a o, hewa i ka wai no hoi ua mea he nui o na kanaka, ke nana aku la oe i ke one o Maeaea, hakinuanua lua i na kanaka, me he mea la e hahi aku ana no kekahi maluna o kekahi, a ua kohu pilikia launa ole no kekahi poe, o ka poe no hoi e kuku ana ma nae, maloo ka lau nahelehele i ka wawae o na kanaka, (aole o keia manienie e ulu nei i keia wa, he mauu hou wale no ia,) ke amo ia nei na alii mamua, ke hahai hele mai nei no na poe kanaka makaikai mahope; oi papa aku na luna aohe malu iki. O Hamanalau hoi, ke noho ae la oia maloko o kekahi lanai e koke ana ma kahi e halawai ai na kaikunane me na aikane, aia no ia iluna o kona wahi kiekie i hanaia a maikai, i hele no hoi a hamama ka hua o ka moena, ke kana, ka pau. Ua hele wale a luhe ka pua i Hauola, i ke aka lawe kaaiele e Maluaka ; ina o oe kekahi ilaila, ina ua mahalo oe a pau ka makemake. I ka halawai ana ae a ua mau poe hookahakaha nei a kakou, he mau kane elua, a he mau wahine hoi elua, ua ku iho la na manele, elima paha anana a oi aku, malalo mai o ka umi paha la, ua kuuia iho la ilalo, a ke noho la no nae lakou la iluna, ua halii mua ia o lalo i ka moena, ke kapa no hoi, ua waiho alapii ia me he alanui anuunuu la, i wahi e iho mai ai ua poe haaheo nei, a pela no ka hoohiwahiwaia ana a pau lakou eha. I ke kahea ana a ke kanaka nana e kahea, oia ko lakou wa e iho ai ilalo, a hoohalawai pu na kane a me na wahine. Aole i pau.
Palapala mai Kaleponi mai.
NO KA AUHAU ANA O NA HOLOHOLONA MA
CALEFONIA MEI, A ME NA PILI.
E KA NUPEPA KUOKOA E; Aloha oe:
Ke koi mai nei ka manao no kela mau hua e kau ae la ma ke poo ; no ka auhau ana o na holoholona ma Calefonia nei, oiai ua ike iho au ma ka nupepa Kuokoa, Buke 7, Helu 10. Oiai e kahea mai ana na makaainana o Kona Hema e pau ka auhau ia ana maluna o na Lio, a maluna o na Bipi ka auhau, a e kahea mai ana hoi e no-a na kai o na Konohiki i na kanaka a pau malalo o ke aupuni Hawaii.
A! ma keia kahea a na Makaainana ou e Kamehameha V. nolaila ke wehewehe aku nei au i na hua e kau ae la ma ke poo; Oia hoi, Lio, Bipi, Hipa, Puaa, Moa, Palahu. Hookahi no auhau ana o keia mau holoholona, ina hookahi 100 Lio a Bipi paha o kekahi kanaka, a oi aku paha a emi mai hoi, alaila e hele mai no ka Luna auhau a ninau mai e hia ou Lio. Hookahi haneri? Heaha ka uku o ke poo hookahi? Alaila e hai aku no oe e like me ka mea au i manao ai he pono. He umikumamalima $15.00 dala o ke poo. A ! ehia hoi dala iloko o na poo he 100, he $1,500. Alaila e lawe no ka Luna auhau ma ka hapa haneri, a pela i kela a me keia holoholona, hookahi no uku ana e like me maluna ae.
NA KAI LAWAIA.
He mea hiki ia'u ke wehewehe iki aku no ka Lawaia ana. Oiai he Lawaia ka'u hana ma ka Muliwai o Kakalameko nei, he 25 mile mai ko'u wahi aku nei a i ke kaona, mai manao mai nae oukou he kai maoli keia; aole he wai maoli no; aka, ua ane like pu e like me oukou la ke kiina o na i-a a me ka paa hoi i na Konohiki, no ka mea o kela aoao a me keia aoao o ka Muliwai holookoa ua paa i na haole : a o na Konohiki iho la no ia o ka aina ma kahi maloo; A ! o na wahi a pau o lakou i komo iloko o ka wai aole o lakou kanawai ma ia wahi; e hiki i kela a me keia mea ke lawe mai i ka lakou mau upena a kuu aku ma kahi e lana ana ka wai. Aole nae i pili keia olelo no na Loko oiai he nui na ane Loko ma keia wahi i ka wa maloo: me na Konohiki ka olelo no ia mea i na ma ka makahiki ka uku oia iho la.
Oia iho la na leo wehewehe no na kahea maluna ae; a oia iho la hoi ka auhau ana a ua aupuni nui nei. A ! he nui no na auhau a'u e ike nei, a ua oluolu no ka poe ilihune. Aole i pau ko'u manao no ka hai aku no na auhau o ua aupuni naauao nei, aka ke oki nei. Me ka mahalo i ka ilina olelo o na Lehulehu o ke Kuokoa. E aloha auanei.
J. KAPU.
Ve rnan Sutter. Co. Calef. Ap. 4, 1868.