Ka Nupepa Kuokoa, Volume XIV, Number 46, 13 November 1875 — HE MOOLELO KAAO NO KAHIKINAAKALA KA MEA NONA KA OLELOIA ANA, KA HIWAHIWA O KA LA HIKI MAI! [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KAHIKINAAKALA KA MEA NONA KA OLELOIA ANA, KA HIWAHIWA O KA LA HIKI MAI!

(Ki manao oka mea kakau Moolelo.) E d« makamiki a me na hoa'loha e noho ana raai ka U hiki m% Koinukahi, a ka pa. leinn ana a ka la i Lehua, Aloha ouko<). Eia mai ka IMoolelo o K auikinaakah, kekahi kaikamahine ui opiopio n iihiii hoi kona kulana, a he hiwahiwa boi ia as kooa mau inakua. 0 keia kaikamahine alii a nani hoi, i awili pu ia me ka lneiiie. Aulo no ia' no ioko uei o na p-ilena o keia pae aiua, aka, no i 1 uwaii uku uei nae ka makuakane. Ua hele ou kein Uanaka mai keia mau pao mo ku aku, a hiki mu i ka ama niulalo pono iho o k»a la, oia hui o Kaliikiniiakala, a uoliiila mai no ka inoa o keia kaikamahine i kapaU'i. Aole no hoi he nani ioiae ma ia iiina a pnni, v iike me kona ano kulana, ka nani enaoli no a me ka iwaiwa ; a mt» he mea la e i uiai ana imua o na poe ui o ia kulaua, ma ke mele penei :

Naui iiiluu ka luna o Kawaikini, Kilakila oi kela ka ui e Kalalua, Ka maawe kikohu ula o ka pua i ka laan Ke lei haaheo la mai la e na lohua o KuIli honi inaeele iloko ka manao, ( pakoili Ke aiwaiwa o ka inakeinake, eia—la, Eia mai ua mea naui ia he aloha—e, Nolaila, e hoomanio ka poe heluhelu i ke ia inooluio, oiai be mea ia e hoonanea ai ia kakou ; a maanei kakou e hoomaka ai e olelo nona, a e lilo la i lei aluha na ko kakou inaa puuwai a pau e lini ai, a e īke ai uo hoi i kaua oiau haua. OKAUILA ka maknakane, o Nealiilapalapa ka makuahine, uu hauau mai na iaua he kaikamahine, a ua kapaia koua inoa o Kahikinwakala, a noua hoi keia moolelo. A i koua hanan ana, nee mai la ka ua noo, loku iho la ka ua koko, pio ae la ke anuenue, e like la no hoi me ke ano mau o ko na ? Lii nui hanauia ana mai ka po mai. 0 kona kulana, he kulana nani a ui no hoi, i oi ae m;imu;i o na mea a pau o kona aina hauau. He wahine aīii oi aku ia imua o na maka o ka poe e ike aku ana iaia. Ua hanaiia oia me ke kapu loa, a ua hoohiki iho kona mau makua, aohe e pono ia laua ke naua pono aku i ka laua kaikamahine alii. Ia laua nao e lawe aku i kana mea ai, oia hoi ka pala he-i, imua no na maka, a kuemi hope ka hele ana, me ka pea'e o na lima ma ke kua, e paa aua i na pala he-i. A peia no inawa a pau loa, a iiiki wale i ka nui ana o ka laua alii, e like no me ke ano o ko Hawaii nei poe alii, pela no kona hanaiia ana. 0 ke ano nae o ia ai ia lakou, oia no ka papaia ia kakou, a oia uo ka ai mau oia aina. Ina e paia ka papaia, wauia a hookomoia iioko o na umeke pohaku. Oia no ka ai mau o ia wahi i na kau a pau, oiai aohe o lakou ike i ka ai ana o ke kalo, uwala, maia, ko a pela aku, no ka mea, ua manao lakou ia mau mea ai. he mau uiea ai make wale no, a he make loa ke ai, wahi a na kanaka. 0 ke kalo o ua aina nei, ua hele ia la a makaole, o ka uwala hoi, e hua ana i ka mukakae, o ke ko, moe a ala mai, ua noke ia i ka ai īa e ka iole, o ka maia hoi, ua hele a palaku, noke ia iho hoi e ka manu a ku iho ilalo ; aole nae lakou e kii ana i kekahi o ia mau mea e ai, no ka mea, he uiau mea ai make. a make loa, aohe e ola. He lahui kupanaha maoli no keia, me ka ike aku no hoi aohe make ana o ka manu a me ka iole, eia ka he mea make iho la na mea ono ia lakou, a o ka papaia iepo i-i, o ka iakou mea makemake loa iho la ka ia. Oia ko lakou i se ole. Aia nae he wa loihi ma ia hope mai, na hoao liilii lakou ma ka ai ana. a hoao nui, a mahope, na ike lakou a pau i ka 000 o ia mau mea ai a me 4ra maona no hoi; me ka olelo iho, "He ai maona, he kukuhi, heliliha, a hemeaono,a heono loa no." oko lakon wa nae i ike ai he mau mea ai keia, oia no ka wa i hiki aku ai o ko Hawaii nei alii mai iaoei'ku. 1 kona hanaiia aua nae, aohe mea o ua aina la i ike i kont* hanaiia aua i kona wa opiopio ; aia nae a hiki i ka umikumahiku makahiki, ia wa ua pii mai kona ui a me ka nani hiwahiwa oi kela, oiai oia ka oi o ia mau I», a nona ka nani i kikohuia e na helehelenrf oka eehia a me ka haehae i na manao a me na puuwai oka aoao oolea. AJta nae, ua tai maikai no kona knlana, a be hiehie no hoi ma ka nana ana i kona mau ouli a pau. a me he mea la e hea mai ana ma ke mele penei :

"fle aloha no pua rose, Pua oi keh o kauaui, Ua liele a ula weo, L'a pilia i ke onaona, Ke ala ku'u i honi, Koiuo e ke kuko iloko, L »ku haua i ka puuwai, Oia ia e lioue uei. ?J I kona noho ana, aole nae oia e hui aku me kekahi poe e ae, aka, me kona mau makua wale a me kona wahine lawelawe a hooponopono hale hoi. Pela mau wale no kona noho malu aua a hiki i kona ike ana ike kane. Aole nae.i loaa ke kaue alii o Hawaii nei iaia no kona maikai, aka, me ke ano uo o keia aina i ka wa kahiko. Oiai i kekahi la malie, i wehe mai ai ka lani i koua mau ao pauopauo, a ikeia aku la na hoailona «lii ma ka lewa, tie anuenue ame ka ua koko, ka ua noe, e hikiipaa inai ana maluua o ka aina o ua Aliiwahine nei. Ia mauawa iho la nohoi, pau inai la ua makaainana i ka hoi mai uka inai, me ka auamo paluhei ma ko lakou mau kun. Ua hele a kaumaha, no ka mea hoi, o ko lakou ai inau uoiai na wa a pau. No ka mea, ua pono ole lakou ke ai i ke kalo, ka uala, ka niaia, no ka mea, ua kapa lakou ia mau ai he ai make he keu o ka naaupo, a me ke kuhihewa muoli oia poe. Aia nohoi na makua alii o na kaikamahine la iloko oia poe i hoi mai ai mai uka lilo mai, me ko kauuiaha, pela lakou i hana ai i na ia a pau.

Pela uo ko lakou noho ana a hiki wale i ka hele ana aku o kekahi keiki kaulana o Hawaii nei ma iaaina, o Kuohaimana koua inoa he hanai na Limaloa, he 'Lii no Kauai i mahuka malu nae ka hele ana o keia Alii mai anei aku.

A ma keia wahi hoi e ka poe heluhelu ke poloai ia aku nei ko oukou lokomaikai piha, e aui ae kakou e nana i ke keiki Alii o Hawaii nei i haalele i kona «tina hanau, a me kona ohaua oia iioi o Kalanikapu. Aua haalele aku ia lioi kakou i ka olelo ana no ke kaikamahine alii o Kahikinaakala. Eia hoi kakou, maanei e olelo ai no ko liawaii nei Aiii i holo mahuka stku a liiki i uaaina ia.

Oiiii, e 1;ko no me ke kapu kaulana o ko Hawaii nei papa Alii hanau mai ka po mai. Ikala o Maheaiani, apo iho, i ka wa o ka mahina e kau ana ma uka. He mahina hiki aumoe ia ia kakou, o ka wa noia o ua keiki Alii nei i ahai ai o pupuhi o ka heo ana kela, o keia keiki Alii, o Kaianikapu, no Kona i Kaiialuu, kona aina hanau, aole nae i hoike ia mai ka iuoa o kona mau makua.

Elua waiii nolio ai o keia keiki Alii o Kona, a o Mana ī Kauai, a e lua nohoi inoa i kapa ia ai oia no ka mea, ua ula weo kona iii e like mo ka pua rose opuu hou. PeU iho lu ka ula puni o k<>na i 11, aua kapa ia kekahi inoa ona, o Kaohaimana, uo ka mea, he hanai oia na ke akua ke hoi i Kauai, o kona wahi mau nae ia, lie hapa ka hoi ana i Hilo Laupahoehoe, a he poo kahu alii nohoi kekahi i hanai iaia. Mahope iho o ka hala ana o na la e walu, hiki mai la i ka po kapu o Mahealani, i oielo ia maluna, iho aku la ia, a hiki i ka ae one o kahi i kapaia o Luhi, ma Waimeai Kauai. Aia hoi e kau ana he wahi waa wiliwili uuku no ka poe iawaia oia wahi. He wahi waa keia hookalii no noho aua, hookahi no hoe, a me kahi ka iioko o ka waha o ka waa, ao ko ia nei panee aku la noia a lana ana i ke kai, a kau iho la keia, a o ka holo aku la noia me ka ike ole ia mai e na mea a pau. laia nei e holo ana, aohe i npu iho, hiki mai la keia mawaho ae o Kamaiie i Waimea i fca hiki ana i ka hora 9 paha ia o kakahiaka ia kakou nei, halawai mai laua keiki Alii nei me na waa elua, he mau waa lawaiahi-ahi. ahookani ana keia me ka i aku, 'Me eka hoi ua ia a olual" He oiaio, ua ike aku la keia, ua helea kuku ka hiu oka ia iluna. Aka, o ua mau lawaia nei nae, aia no na poo ilalo kahi i kulolou ai, me ke ea ole ae iluna a nana mai ia ianei.

Oiai no keia e nanea ana i ka lana la lawaia mai, apo ae la kekahi ahi nui launa ole i kekahi lawaia, o ka haki mai la no ia a hiki i ka niao o ka waa, o ka moku aku la no ia o ua ia nei, a hoi aku ia no i ko ia la wahi oioko o ke kai. Aia nae iloko o ia wa, huii mai la ua kanaka nei a nuku mai la iaianei, "I moku hoi paha kuu ia ia oe, no kou pakole mai." 0 kooa hoomaka mai la uo ia i ka ouku me ke kuleana oie, a hoopuka mai la i ua plelo ino ma kooa waha, aka, pane mai kona kokooiua, "Mai olelo ino aku oe i ke keiki, anoai he hana ka ke keiki maluua o kahi o kaua, o oe ia e noku aku nei, aole nae o ia la wab» mea a paoe mai, noiaiia, mai paue hou aku oe i ke keiki, oiai aole i ike ia aku oloko o kooa manao." Pane koke mai la no nae ua kanaka nei, u Ka-ha-ha. o keia wahi keiki uuku la, o ka mea iho la ia e ma-

kau aku ai, o kela kamalii iwi liilii pope wale, hookahi no paha uwi aua a kua lima, o ka p«ki liilii no ia. n Me keia inau olelo moakaka a ua kanaka nei, paue aku la keia, "He manao hakuka ka paha kou e ua kanaka elemakule hilahila o!e i ka nuku walo mai tio in makou, nka, aole no au e hopo nna no kou liui, nolaila, e hoao no nae ka pouo e hakaka me kamalii iwi pepe, wahi au e pane m ii nei. f '

O ka okalakala koke ae la no ia o ua kanaka nei, a haalele iho la i kana inau ukana lawaia a me kona hoa, a au aku la iloko o ke kai, e hooko i kana mau olelo maluua oke keiki. Aka, ooa ke* iki alii nei, ua makaukau oia e hakaka lima me ua kanaka nei ; a i ka hakaka io ana, uiake iho la ua kauaka nei, a iho aku la kona kino kupapau iloko o ka opu o ka uioana.

Haawi aku la keia i ke aloha i kekahi kanaka, a o ko ianei holo mai la no ia a pae ana i ka auina la ma Makolea i Kahaluu, kona aina hanau, a komo no i ka heiau, a kani no ka pahu a na kahnna, u oie ole-hala ka waha uiaula o ke akua, i hamoia me ka hili, na mea hooluu hoi o Hawaii nei i ka wa kahiko.

A hala na la kapu heiau, noho iho la oia malaila no na anahulu elima, e like no me ke ano mau o ua'iii ; a o ka uuii kumamalima no hoi o kona mau makaliiki mai ka hauauia ana mai. Aole nae oia i launa nui aku me na kanaka iloko 0 ia manawa ana i noho ai malaila, a hiki waie i kona mahuka hou aua niailaila aku, a holo aku la iloko o ka moana i na po ewalu a me na no ewalu, a pae aku la i ka wanaao, ma ka aina malalo pono iiio o ka la. Kauo aku la oia i kahi waa ona iuka, a waiho iho la malalo o kekahi ulu maia nui e pili ana i ka aekai o ua aina la, a lieie lalau waie aku ia no keia ma o a maanei, a hoea ana i kekahi hale e ku ana ma knapa o ka ioko, a kiei ana keia ma ka puka, aia hoi, he elemakule ke noho mai ana ma kuono, aloha aku la keia, a aloha mai la no hoi ke kamaaina. Ninau aku la no keia, 4 'o oe wale 110 ka ko kou h;ile ?'' Pane mai ia kela, "Ao la la.*' Niuau hou aku no keia, "Aia ka hoi paha i hea ko oukon poe oka hele ana ?" Pano mai la no ua elemakule nei, "Aiaiuka la, i ka pala he-i la, iai na makou la." Huii ae ia nae ua keiki nei, a ike i ka ulu mai o ke kulo, ka uwala, ka maia a me ke ko, 1 aku la keia, "He nui loa hoi ka ai e ulu mai nei, a kupono loa hoi ke ai ia." Pane mai ka elemaknle, "Aohe pono ia makou ko ai i keia mau mea ai a pau, no ka mea, he ai make, a he make ioa. Aohe e ola ke kauaka ke ai i keia mau ai ino a pau." Nana ae la ua keiki nei a o ka palaku oka maia, lalau aku la keia aai ae la, a haawi aku la i kekahi na ka elemakule, a ai no hoi kela, a pela no hoi i ke ko ; ai no kela a ike i ka ono, aoie nae he make. Ano ko ianei manao no hoi e hauai i na auo ai a pau i ka elemakule, nolaila, kaka iho la oia i ka wuhie ; a no ka nele o ia aina i ke ahi ole, laiau aku Ia keia i kekahi pauku laau, a hia iho la, a a ae la ke ahi, ho-a keia i ka imu, a hele aku la e eli uwala, a loaa he miu kauua, a pela no hoi i ke kalo, a hoi aku ia a kaiua. Ai ka moa ana ae o ka imu, hoomaaiili ae la keia i ka uaia a inaalili, a hanai aku la no i ua eiemakuie nei ; a o ke kalo, ihi keia a pau ka ili, kui uo hoi a wali, a hookomoia iloko o ka umeke pohaku, hoowali no hoi a wali, a hanai aku la i ua eiemakule nei. Aia nae a ike ua elemakule nei i ka ono o na mea ai a pau, aoie no hoi he make, pane ae la oia, "A make ka'a ono la, a he onoloa la, a he kuhikuhi loa la, ahe liliha la." Pane aku la ke kekii, <4 Kupanaha maoli no paha ko ookou na* auponui, o na mea ai knpono i haawiia mai i mea ai na ke kanaka, he mea make iho la ka ia ia oukou, a o ka ai hoi a ka holoholona, o ka oukou ai iho la ka ia o ka manao ana."

Ma ka po, moe iho ua keiki nei me ka elemakale, a i ke ao aaa ae, paina iho la laua a maona, pane aku ke keiki, "Ua ike iho la oo oe i na mea ai a me ke ano o ka hana ana, a e hele ana au i ka makaikai." Aka, aua mai la no nae ua elemakule nei, aole nae keia i noho, puka aku la no keia a heie aka la, a ike aku-Ia keia i kekahi hale nani, a hookokoke aku la oia i ua hale nei, eia ka o ka hale ia o ke kaikamahiue alii. Hele aku ia nae keia a kupono loa i ka puka, aia hoi, ike mai la ua kaikamahme nei i keia keiki oi, pee ae la oia maloko 0 ke pani ; a o ua keiki nei nae, hele akn la no oia a wehe aku la i ka puka, a komo ako la no iloko o ka liale. A ike ua kaikamahine nei i ko ia nei komo loa aoa iloko, huli ae la oia a aloha mai la i ka maiihini, a alakai ioa aku ia 1 ka rumi hookipa. Oiai iaua e uanea ana, pane mal la ua kaikamahine nei ma

ka olelo o ko lakou aina, nie ka ninau ' ana mai, ka malihini i hoouuiikai..». ano. ko ninau akn nei an ia oe, oiai ao!o he kanaka ma ko makou aupuni noj e liko me oe, a ke haohao nei au, malu a mai Ia oe ? ,f Pane aku la ua keiki iu i oi« ka leo akahele, "Ma ke kai mai tui no hoi au. M "Ae," wahi ake kaikamahine. Ninan akn hoike keiki malihin:, "Mehameha maoli koo wahi, a ooe \vale no ka ko kou hale nani nei?" Ua ae koke mai la ua kaikamahine nei f me ku i ana mai, "Owau wale no, a oko uiakou poe, ua pau i ka pii iuka i ai na makou, oia hoi ka pala he-i, aia la i ka nka lilo loa." Pane aku hoi ka malihini, "lio uiea kupaianaha ia a'u e lohe nei i ka oielo mai a oe mai t no ka ai, no ka mea, ke ike lea nei ko'n man maka, he nui loa ka ai e ula mai nei, aia ke kalo, eia uo hoi ka uwala, aia no hoi ka maia a mo ke ko, na lako loa oukou i na mea tii, eia ka aohe oukou ai. oka ai hoi a oukou o manno nui la, ho mea mii loa ia ma ko makou aina, he mea ai ua ka ilio, aoheai nui o kanaka." Pane mai ua kaikamahine nei, "Aole makou e pono ke ai i keia man ai, no ka moa, wai ko makou mao knpnna mat a hiki ia makou, aole no I ai ia keia maa mea ai au e olelo mai iiei, no ka mea, ua ole* loia, ina e ai ana kekahi i keia mau ai, he oiaio, e make ana ia, a he make loa no, no ka mea, ua akaka ia i ko makou ike, he ai make, a he make loa no.'' ( Aeile i pa u.)