Ka Nupepa Kuokoa, Volume LIX, Number 12, 25 March 1921 — Page 4

Page PDF (1.60 MB)

This text was transcribed by:  Maile Martinez
This work is dedicated to:  To my partents John & Sue Caberto

Ka Nupepa Kuokoa

KE KILOHANA POOKELA NO KA LAHUI HAWAII.

 

4                      NUPEPA KUOKOA, HONOLULU, T., H.,  POALIMA, MARAKI 25, 1921.

______________________________________________________________________________

NUPEPA KUOKOA

S OLOMON HANOHANO, LUNAHOOPONOPONO

HOOPUKAIA I NA KAKAHIAAKA POALIMA APA U

POALIMA                                                                                                     MARAKI 25, 1921

 

AOHE KUMU MAIKAI E  HOI MAI AI O KUHIO

 

            Ma ka Poalua iho nei i apono ae ai ka aha senate i kekahi olelo hooholo hui. e kauoha ana i ke kiaaina. e nei aku i ka Elele Kuhio, e hoi mai no Hawaii nei no ka waiho ana mai i na hoakaka imua o ka ahaolelo kuloko, i na hoololi kupono i manaoio no ka lika hoopulapula. elike me ia a ke komite i ke senate. o ka ahaolelo lahui i manao ai ua kupono me ia mau hoololi, e waihoia aku ai ka bila hoopulapula no ka hooholo ana mai o ka ahaolelo lahui.

            Ua koheia ka Elele Kuhio e ka hapanui o na @  o keia Teritore, no ka noho ana ma @ ku e kona. e makaala ai i ka pono o keia Teritore ma na hooponopono ahaolelo apau i pili ia @ nei.

            Ua kuakaua ae ka Peresidena Harding, no ka @ mai o ke kau kuikawa o ka ahaolelo lahui,@ ka la @ Aperila ae nei, nolaila ua makemake @ a ka Elele Kuhio e noho oia ma Wakinekona.

            Ke hana hiki loa i ka Elele Kuhio ke hoouna @ ma ka leka i na hoololi apau i makemakeia @ o ka bila hoopulapula, i kulike ai me ka @ o ke komite o ke senate; ua hiki pu no iaia @ hoouna mai ma ke kelekalapa i na mea apau i @ ikemakeia ai no ka pono o kela bila, me kona @ mai i Hawaii nei ,a e hoohemahem i kana hana@ ma Wakinekona.

            Ma loaa ka ike i ko Hawaii nei poe, no na kumu @ hooholo ole ia ana mai nei o ka bila hoopulapula i na Hawaii maloko o ka aha senate; ua maopopo pu no i koonei poe, na kahua a ke komite @ o ke senate. i waiho ole ae ai i kana hoike maluna o kela bila a o ka mea oi loa aku, ua hoomalamalamaia mai na hoaloha o na hoa o kela komite, no ke bila elike me ia e ku nei i keia manawa; nolaila i ka huli hoi mai o ka Elele Kuhio, mamuli o ka i ikemake o ka ahaolelo kuloko, he hana hoopau manawa wale no ia me ka maopopo ole o ka waiwale a waiwai ole o ia hoi ana mai.

            Ua hiki loa i ko kakou ahaolelo kuloko. ke ninau @ u i ka Elele Kuhio ma Wakinekona i na hooloii @ makemakeia e hanaia aku me ke apono o ka ahaolelo a mau ninau e ae paha no ka pono o kela @ e hoonoho aku no iaia ma Wakinekona, no @ mea he pono iaia ke makaala i na hooponopono @ a olelo apau e oili mai ana ma keia kau ae, i pili @ Hawaii nei. a e waiho mai i koonei poe, e hoo@@ akaukau i na hoololi i manaoia no kela bila hoo@ lapula.

            Malia paha e lilo ana ka hoea kino ana mai o ka oia Kuhio i Hawaii nei, mamuli o ka mana o @ ka olelo hooholo hui. i mea kokua mai i na hoa@ o ka bila hoopulapula, aole nae ia o ka mea @ nui i o kahi o kana hana, aia ma Wakinekona, @alola oia e pono ai e noho paa, a e keehi aku i a olelo i kipehi ma uia aku iaia. no ka hoohemahema i ka hanohano a na makaainana i hookau aku ai maluna ona, no ka pono o Hawaii nei.

 

KA OIHANA KANU MAIA MA HAWAII NEI

 

            Eia na hana hoiueu i ka oihana kanu maia, ke i ahola nei iloko o ka aina i keia manawa; a me ke kanalua ole ke olelo ae, o keia aku ana kekahi o na hana hoowaiwai iloko nei o ka aina, ma keia mua aku. mawaho ae o ka oihana kanu ko ame kanu kalakahiki.

            Ua ku he hui kanu maia i keia wa, me kona mau makaukau apau no ka hoonee ana aku i na hana inua i o ka mea wale no i makemakeia, o ia no ke kanu ana aku i ka maia, me ka nui maoli e hiki ai ke hoolawa ia Hawaii nei, a hoea aku ma na aina mamao.

            E lilo i’o aku ana ka maia i mea waiwai loa; aole wale no ma kona hua, aka o na kumu maia kekahi ame ka lau.  Ua hapa loa ka maia i keia manawa iloko nei o ka aina, no keia hapa, ke kuaiia nei ka maia me ka pipii maoli o ke kumukuai, me he mea la. he huaai keia aole i kanuia ma Hawaii nei; ua eneane aku no elike me ke kumukuaii e kuaiia nei ma kekahi mau wahi ma Amerika.

            Ma na hoike i hoea mai i keia keena, eia ka hui kanu maia o ke ku ana ae nei. ke makemake nei i na kanaka Hawaii, e hoi maluna o na aina o ka hui. no ke kanu ana aku i ka maia ; o ka keia pepa e hoeueu aku nei. ina he poe Hawaii kekahi o na kuaaina. i makemakeia aku ai lakou e hoi ma kela hana he mea pono no ia lakou e noonoo me ke akahele loa. a e hoomanao pu hoi, aia iloko o na lunanui o kela hui. na manao makee no na Hawaii. e lilo ia lakou ka pono mua loa, o ke komo ana ma kela hana, ina e hoohemahema ana lakou i keia pono. alaila e haawiia ana i na lahui e, ke kanu ana i ka maia.

            I ka nana aku iloko o keia manawa e nee nei, o ka hana kanu halakahiki, kekahi hana e nee nei imua ma na wahi like ole apuni keia Teritore, oiai nae mai ka malie mai ka nee ana o ka oihana kanu halakahiki, ahiki i ka lilo ana i oihana kanakamakua maoli iloko nei o ka aina, ke hoolawa nei o Hawaii. i ka halakahiki ma na aupuni like ole o ka@@pua nei; pela aku no auanei ka maia, e nee aku ana ia mai ka liilii aku ahiki i ke kau like ana aku me na oihana e ae iloko nei o ka aina.

            Ina he mau aina waiho wale ko kekahi poe i keia manawa, i kanu ole ia i na meakanu e pomaikai ai. e hoomaka koke aku i ke kanu ana i ka maia. e hoea mai ana ka la, aole i loihi loa mai keia manawa aku e kokoke mai ai ke dala ma ka ipua o ka hale. no ka mea ua ku a hoaa maoli i ka maia i keia wa. me ka hiki ole ke hoopiha i na kauoha kuloko a kuwaho.

 

KA HOIKE A KE KIURE KIEKIE

 

            Ma ka hoike a ke kiure kiekie o ka hoihoi ana ae, e hoakaka ana ia no ka nui o na hana karaima hakihaki kanawai e lawelaweia nei ma keia kulanakauhale, aole a kakou hoohewahewa ana no ia mea, ke hele laula nei ka poe hakihaki kanawai, ma kela ame keia wahi. me ka holopono loa o ka lakou mau hana: o ka kakou i makemake ai, o ia ka waiho ae o ke kiure kiekie i na ike, e hiki ai ke paa ka poe kolohe i ka hopuia, a e hoemiia mai ai hoi na hana karaima ma Honolulu nei.

            I ka nele ana o ke kiure kiekie me kekahi mau hooiaio, no ka ili aku o na ahewa ana maluna o kekahi poe, no kela mau hana hakihaki kanawai, ua aneane no e waiwai ole kela hoike; ina aia i’o he mau karaima i hanaia. a ua loaa mai hoi na ike maopopo loa i kela kiure. o ka hana i koe, o ia ke hoolo ana aku i ke kanawai malina o lakou, a e kauia aku hoi na hoopa’i ko’iko’i maluna o lakou, ke ahewaia, ma ia ano, e kau ana ka weli i kekahi poe e ae, a ma ia ano auanei, e hoemiia mai ai na hana karaima o na ano like ole.

            E hoakaka ana kekahi hapa o kela hoike a ke kiure kiekie, no ka hookauia aku o na hana limanui maluna o na wahine; ina o ka mea oiaio ia, a keia pepa nae e manaoio nei, he mau hana lehulehu kekahi o kela ano i lawelawe mau ia e ka poe kilihe, alaila, ua hoea mai i ka wa e laweia ae ai na keehina wikani apau, no ke kinai ana aku i ka ino e pahola nei ma kela kulanakauhale.

            I wahi nae e hoemiia mai ai na karaima o kela ano, ua ili aku ke ko’iko’i maluna o na wahine, ka hookaawale ana ia lakou iho mai na puulu mai o ka poe kolohe. ka poe i nan wale no, no ka hoopoino ana aku ia ha’i; a ina no ko lakou hele pu me kakahi poe kupono, me ka lakou mau kane paha, aole hele hookahi a elua paha, no ka mea aia mau ka poe hoohalua o ka po, ma na wahi pouliuli o na alanui, kahi i hoomahua mai ai me ka makaukau mau i na manawa apau, e hoolilo aku i na wahine, i mau pio na ko lakou mau manao lapuwale.

            Ua koi mai ke kiure kiekie ma kela hoike, e hookaawale ae ka papa lunakiai i kekahi waihona dala, no ka hoolimalima hou ana i poe makai, no ka makaala ana i ka poe hakihaki kanawai; he manao maikai no kela, aka nae, e lilo ana no ka hoonoho ana i kekahi mau makai no ka po, i mea waiwai ole, no ka mea aole no e lawelaweia ana na hana karaima, ma kahi e makaalaia ana e na makai, aka ma na wahi a ka poe hakihaki kanawai i ike ai, e lanakila ka lakou mau hana.

            Ma ka pule aku nei i hala, ua kuhikuhi aku keia pepa. i kekahi mau hana e hoopakeleia ae ai na wahine mai ka hoopoinoia aku, o ia no ka lawe ana i na ulili a na makai; pela hoi ka poe he mau home ko lakou, e waiho i na kukui uwila e a ma na home i ko lakou wa e hele ae i kahi e; ina e laweia keia a’o a malama, he mea maopopo loa, e hoohokaia aku ana ka poe kolohe ame ka poe aihue; a e hoopakeleia ae ana hoi he heluna mahuahua o ko kakou mau makaainana.

 

E HOOMANAWANUI MAI

 

            Ma ka pule aku nei i hala, i hoopuka aku ai makou i na manao hoakaka o ka Lunakanawai Robertson. e ku-e ana i ka bila hoopulapula i na Hawaii, elike me ia ana o ka waiho ana aku imua o ke komite teritore o ke senate o ka ahaolelo lahui, e hoopuka mau aku ana makou i kela ame keia pule ahiki i ka pau ana o kona mau manao, no ka hoomalamalama ana aku keia i na Hawaii, i na kahua i ku ai o kana mau ku-e ana i ka bila.

            Aia a pau na manao hoakaka ku-e o ka Lunakanawai Robertson, alaila e hoopuka aku makou i na manao hoakaka kakoo o ka Rev. Akaiko Akana, maluna o kela bila; nolaila e hoomanawanui mai no ko ke Kuokoa poe heluhelu. me ke komo ole iho o na manao hoohalahala, no ka waiwai ole o keia mau manao; aka e heluhelu me ke akahele, ame ka hoomaopopo pono, aia iloko o keia mau hoakaka na mea e hoonaauaoia mai ai kakou, me na ike laula, no na mea pili ia kakou na Hawaii, ame Hawaii nei.

            Mamuli o ka nui loa o kela mau manao hoakaka ua hiki ole e pau iloko o ka pika hookahi ana, a elua ana paha, e hala ana he mau puka lehulehu ana aku, mamua o ka hoea ana aku i ka hopena, a makou nae e manaoio nei, e heluheluia ana kela mau manao hoakaka me na manao makee e na Hawaii.

 

            Ua waihoia ma ka papa ka Bila Helu 25 o ke senate, e ka hale o na lunamakaainana, ma ka Poalua iho nei, mamuli o na ku-e ikaika ana a ka Mea Hanohano Jarrett.  He bila keia e papa a e hookapu ana, i na hoa o ka ahaolelo mai ka paa ana he mau oihana aupuni lehulehu, ina ia no ke kalana a teritore paha.  Mamuli o kela ku-e ana, e hiki ole ai ia kakou ke hoohewahwa, aia iloko o ka Mea Hanohano Jarrett, ka makee no kona hoi hou ae no ma kona kulana. he kokua kakauolelo kalana, no ke Kulanakauhale a Kalana o Honolulu nei, me kona paa pu no i ke kulana he hoa noloko o ka hale o na lunamakaainana.

 

            Ke manaoio nei keia pepa,  ma o ka holo kino ana aku o na komite ola o ka ahaolelo i Molokai, e wao, e loaa ana i kela mau komite na ike, no na hemahema ame na pilikia o na ma’i malaila, e loaa ai na hooponopono ahaolelo kupono, a kaulike no ka poho o ko kakou poe iloko o ka popilikia e noho mai la ma ke kahuama’i o ka aina o ka ehaeha.

 

Nuhou Kuloko

 

            Ma ka Poakahi ae nei, e holo aku ai na keiki o ke Kula Kamehameha, no ka hoohala ana i kekahi mau la hoomaha ma Maui.

           

Ma ka Poalua nei i waihoia ai ma ka papa ka bila helu 25 o ke senate, e koi ana aole e hiki i kekahi hoa o ka ahaolelo ke paa i elua oihana aupuni i ka wa hookahi.

 

            I ke kulana kauhale iho nei o Mr. Robert Naipo o ka Makani Apaapaa o Kohala, a ma ka Mauna Kea o ka Poakolu nei i huli hoi hou aku ai oia no kona home.

 

            E malamaia ana ke anaina haipule kakahiaka maluna o Puowaina, ma keia kakahiaka Sabati iho, no ka hoomanao ana, i’ke ala hou ana mai o Kristo mai ka make mai.

 

            Ma ke kakahiaka o Poakahi nei i loaa aku ai ke kino make o Frederick Aki, e lana ana ma kahi kokoke i Kalaeloa, kona wahi i piholo ai iloko o ke kai, ma ka auwina la aku o ke Sabati a make.

 

            O Mr. J. K. Mokumaia ke holo aku ana ma ka huaka’i a na komite ola o ka ahaolelo no Molokai, ma ke ano he meakakau no ka Nupepa Kuokoa.

 

            No ka pili o ka hewa holo nui i hoopauia ai ka laikini hookele kaa o Shong Kim, me ke kau pu ia ana mai o ka hoopa’i o umi dala maluna ona, me kona hoomaluia aole e hookele kaa hou no ekolu mahina.

 

            I kulike ai me na mea e hoolalaia mai nei, mamua o ka pau ana o keia makahiki, e weheia aku ana no ka hookuonoono, ma kahi o ka 6,600 eka aina aupuni ma kela ame keia wahi apuni keia Teritore.

 

            Ma ka po o ka Poalima aku la i hala i loaa aku ai i na luna oihana federala he 125 galani okolehao maloko o ka home o kekahi Kepani mawaho ae mei o Kamoiliili, me ka paa ana mai o ke Kepani i ka hopuia, no ke ku-e i ke kanawai hookapu a papa waiona.

 

            He keiki Pake o ewalu makahiki a nona hoi ka inoa o Y. Yuen, ka i hooku’iia ae e ka otomobile, e hookeleia ana e Y. Singaki, ma ka auwina la o ka Poakahi iho nei, o kahi nae o ka laki, aole i ko’iko’i na poino i kau aku maluna o kela keiki uuku.

 

            Ma keia po e haalele iho ai ua komite ola o ka ahaolelo kuloko me na hoa o ka ahaolelo, no ke kahua ma’i ma Kalaupapa ame Kalawao, no ka ninaninau pono ana i na hemahema o na ma’i malaila, a ma ka po o ka la apopo e huli hoi hou mai ai no Honolulu nei.

 

            No ka pulapu ana i ka lehulehu, ma ke ano he makai oia, me ka hoonuinui ana i ka poe malama okolehao, e paa aku ana lakou i ka hopuia eia, ke uku ole mai ielima dala iaia; i pili ai ka hewa ia Holokai Wahakoele, ma ka Poakahi nei, a kauia mai ka hoopa’i o hookahi haneri dala maluna ona, e ke kahu o ka aha.

 

MAKEMAKEIA KE AWAWA O WAIAKEAKUA I PAKA.

 

            He noi ka i waihoia ae i ke Kiaaina McCarthy a i ka Meia Wilson e noonoo no ka wehe ana i ke Awawa o Waiakeakua i paka no ka lehulehu, me kekahi haawina dala kupono no ka wehe ana i alanui mawaena aku o na apana aina e hoopuni ana ia wahi. I kela au kahiko he wahi ia e malama mau ia ai kekahi mau papa ahaaina e na Hawaii ame na haole pu ma kapa o ke kiowai aliali e like me ka hiu, no ke Teritore o Hawaii ia wahi a o ke kumu mai hoi o ka wai nana e hoolako ae nei i kekahi mau wahi o Honolulu.  He makemake kekahi poe e hoohala i kekahi poe e hoohala i kekahi manawa ma ia awawa, o ka pilikia nui oia na aina e alai aku ana a wahi he mau kuleana a he mau aina i hoolimalimaia o kekahi poe e hiki ole ai ke komo aku ilaila me ke ku-e ole ia ma no ke komohewa a ua maka’u kekahi poe i ke komo aku ia wahi me ke ku-e ole ia mai.

            Ma ka hoakaka nae a C. S. Judd, ka mana hooko o ka huro o ka oihana mahiai ame ululaau, ina io ke komo wale aku no o kekahi poe na ia wahi me ka hoopoino ole i na laau aole ia he komohewa, aka, ina no ko akou hoopoino i mea ulu, luku i na o amulaau a hana ma kekahi ano e hoopino ai i na mea ulu e ulu ana ma ia wahi, e lilo ana ia hana i mea ku-e kanawai no ke komo hewa ame ka hoopoino pu i na waiwai o ke aupuni.

            O ka apana aina namua mai o ia wahi ua kapaia ka apana aina o Boyd a no ka mea ua hoolinalimaia ia wahi e Boyd a he 25 a oi aku makahiki i koe alaila pau ka manawa o ka hoolimalima, e hoi hou ae aia ia apana aina i ke aupuni, a o ke no iho ka hooliloia o ia wahi i paka ua hookahuaia maluna o keia manao e hanaia kekahi alanui i hiki ai ke komo aku i Waiakeakua maluna aku o keia apana aina, a i ole e hoopii hoahewa paha i kekahi hapa o ia aina i hiki ai e hanaia i alanui maluna aku o ia apana aina.

______________________________________________________________________________

 

Nuhou Kuwaho

 

            EL PASO, Mar. 17—He kaua hahana ka i hooukaia mawaena o na luna aupuni Amerika ia lakou ka mana e hookomo mai ai i na lahui e iloko o ka aina ame kekahi mau koa e kiai ana ma ka mokuna aina mawaena o Amerika ka po nei ma kapa o ka Muliwai Rio Grande. Elua mau koa Amerika i eha a pahia ka poka ma ke poo o kekahi o na luna aupuni Amerika.  Ma ka lono hope i loaa mai aia no ke hoomau ia mai la ke kaua mawaena o na koa Amerika ame na Mekiko powa.

 

            HELSINGFORS, Mar. 17.—Mamua o ke auhee ana aku o na pualikoa kipi ua hoopa-hu mua ia ae e lakou na mokukaua Petropravlovsk ame ke Sebastopol, na ke Kenerala Koslovski i hoike mai ia mea i hanaia, ke alakai o ka poe kipi, a o ke kanaka hoi i hoea mai i Finalana nei i keia la.

 

            LITTLE ROCK, Mar. 17.—He elua mau alahaka kaaahi o na alanui kaaahi Missouri ame ke alanui kaaahi Arkansas Akau, i puhiia elike me ka lono mai ka Luna hoohana Nui Phelan i ka Lunakanawai Trieber, a ua hoopaneeia ka holo ana o na kaaahi mamuli o keia hana ku-e kanawai a olohani a na limahana Uniona.

 

            SAN FRANCISCO, Mar. 17.—Ua hoakaka ae o G. H. Fairchild, ka luna hoopuka o ka Nupena Manila Times maanei i keia la a ma ia hoakaka ana i noi mai ai oia no ke kukuluia aku i aupuni teritore no na mokupuni Pilipine.  Wahi ana o kekahi makeke i hana hou i ae ma ke ano hou loa no ka hoopuka ana aku i na waiwai oloko o ka aina iwaho ka mea kupono loa e hanaia no ka pomaikai holomua o na mokupuni Pilipine, aka wahi hou ana, o ka mea oi aku o ka pono oia no ka hoomahuahua ia ae o na oo ko maloko o ia mau mokupuni.

 

            WASHINGTON, Mar. 18.—O ka huina nui o na loaa no na waiwai i puka mailoko aku o Amerika i ka mahina o Feberuaru he $489,000,000 ke hoohali keia me $655,000,000 iloko o Ianuari No na waiwai hoi i hookomoia mai ua hiki aku ka huina i ka $215,000,000 e ku-e ana i ka huina o $209,000,000 no ka mahina o Ianuari.  O ke kumu paha i nui loa ai ka huina loaa no ka mahina o Ianuari mamuli no ia o ke koena mai ka mahina mai o Dekemaba.

 

            WASINGTON, Mar. 10.—O  na lilo na ka poniia ana o ka Peresidena Harding he $1500 wale no mailoko ae o ke $50,000 i hookaawaleia no ia hana e ka ahaolelo, elike me ka hoike a Elliott Woods, ka lunahoohana nui o ka Hale Kapitola ame na kahua e hoopuni ana i ka Hale Keokeo.

 

            CAMDEN, N.J. Mar. 22.—Ua hoolanaia aku i ke kai i keia la mai na pa kapilimoku aku o na hui ma Nu Ioka ka mokukaua nui loa a oi aku hoi o ka ikaika i kapiliia maluna o ka Muliwai Delaware.  He mokukaua ke Colorado i like aku me ka maoulikaua Merelana, a o kekahi hoi o na mokukaua ikaika loa a Amerika i hoolanaia.  O kona mau tona he 3,3600 ke kaumaha me kona mau papu nunui o ewalu mau pu kuniahi 16 iniha a he 14 mau pukuiahi kani alapine o 5 iniha. O kona loa he 624 kapuai a na ka uwila ia e hooholo.

 

NA MARE.

 

            William Ellis ia Maria Pihaleo, Mar.12.

            Chris. Holt ia Annie Kaui, Mar. 14.

            Joe Ah Kong ia Lily K Leialoha, Mar. 16.

            Kaukami H Helela ia Miss Kalaui Kaina, Mar. 22

            Ed. K. Wongham ia Maria H. Peters, Mar. 19.

            Haenry W. Kaaikaula ia Annie Kualaku, Mar. 23.

 

NA HANAU.

 

            Na Mr. ame Mrs. Abraham Keaulana, he kaikamahine, Mar. 8.

            Na David P. Paiaina ame Emma Kamai, he kaikamahine, Mar. 10.

            Na Mr. ame Mrs. Hennessey, he mau mahoe kane, Mar. 17.

            Na Mr. ame Mrs. Samuel Kalani, he keikikane, Mar.18.

            Na Antone N. Bright ame Emily K. Thomas, he keikikane, Mar. 19.

            Na Harry Martin ame Helen Kalama he keikikane, Mar. 21.

 

NA MAKE.

 

            Louis Kapahi,  na ke Awawa o Pauoa, Mar. 18.

            Frederick Aki, ma Kalaeloa, Mar. 20.

            Margaret K. Manewa, ma ka Halema’i Moiwahine, Mar. 21.

            Kaleikahua Luwai, ma ka Lanakila Tract, Mar. 21.

            Kualaula Nawahine, ma ka Halema’i Moiwahine, Mar. 22.

 

KAA IA PUNAHOU KE EO O NA HOOKUKU.

 

            Mailoko mai o na hookuku hooikaika kino, o na kula he elima ka nui, o ka malamaia ana ma ka auwina la aku la o ka Poaono i hala, ua ahai ae ke kula o Punahou i ke eo, ma o ka nui o na helu i loaa i kela kula, a ukali aku hoi ke kula McKinley mahope ma ka helu elua.

            Iloko i na lealea hooikaika kino apau o ka malamalamaia ana ma kela la, he ekolu mau manawa i paa ma ka moolelo, i hoohauleia iho, o ia hoi o ka pahu heihei kukini o 100 i-a, ua hoohauleia iho ka manawa mua o kela pahu, e Tin Luke o ke kula McKinley, he hookahi hapa-lima ka haule mai o kona manawa, i ka manawa mama loa i ikeia no kela pahu.

            No ka pahu hoi a 880, ua hoohayleia iho ka manawa mama loa e paa ana no kela pahu, ma kahi o elua-hapa-lima sekona e Deverill o Punahou.

            O ke kolu o na manawa i hoohauleia iho, a i ae ole ia nae, mamuli o ka pololei ole o ke anaia ana o ka pahu, o ia no ka pahu o hapalua mile, ma ka heihei paku’iku’i.  Ua kaa ke eo o keia heihei i ke kula Kamehameha.

            He elua mau heihei piha me ka pihoihoi ma kela la, i kau a mea o ka hahani loa o na keiki o na kula like ole, o ia ka heihei o 440, ame ka heihei paku’iku’i.

            Ua hoea ae na moho o kela ame keia kula, me ko lakou mau holaloha me na manao paa no ke kaa o ka lanakila o na heihei o kela la, ia kakou pakahi, aka mamuli o ka neepapa i ka loaa o na helu kickie ia Punahou iloko o na heihei mua, ua hiki loa ke ikeia aku o kela ke kula nana ka lanakila o ka la.

            Ma ka hapalua nae o na lealea i malamaia, ua kaulike na kula o Punahou me McKinley, a ia hoomaka hou ana aku, ma ke koena o na lealea, ia wa i emi mai ai ka loaa ana o na helu i ke kula McKinley, pela iho la i oni aku ai o Punahou imua ahiki i ka aha’i ana i ke eo ma kela la.

            O na helu i loaa i kela ame keia kula pakahi penei no ia:  Kamehameha 18, Punahou 42, St. Louis 22,  McKinley 31, Mills 8.

 

KAA IA KINJO KA LANAKILA O KA HAKOKO.

 

            O ka hakoko mawaena o Kiujo, ka moho o Hawaii nei ,ame SamClapham, ka moho hakoko Pelekane, o ka malamaia ana ae ma ka po o ka Poaono aku la i hala maloko o ka halekoa, ua aha’i ae o Kinjo i ka lanakila ma kona aoao, mamuli o ka loaa ana o ka ulia i kona hoa mokomoko.

            He hakoko ano e ma keia, o ia hoi, ina e hina o Kinjo ilalo i kona hoa mokomoko iloko o hookahi hora me umikumamalima minuke, no elua mauawa, alaila ua kaa ka lanakila ma ka aoao o Clapham. a i hina ole iloko o kela manawa, alaila ua kaa ke eo ia Kinjo.

            Ma na ano apau ke nana aku i ke kulana o na moho hakoko, aole he hoohewahewa ana no ka makaukau maoli ko ka moho Pelekane ma kela hana, aka nae aole no i nele ka moho o Hawaii nei, ia haawina hookahi, elike me ua mea oiaio i ikeia, i ko laua wa i hoomaka maoli ai e hakoko.

 

Hina Mua ia Clapham

 

            Ma ka bora eiwa o kela po ka hoomaka ana o na moho e hakoko, a iloko o na minuke ekolu wale no, i paa ai o Kinjo, i ka pulikiia ma ke poo e Clapham, eia nae, iloko o ka mauawa pokole loa, ua hemo hou ae la oia, a ku ana na moho a elua ma ko laua mau wawae, me ka haka pono ana aku o kekahi i kekahi, me he mau ilio bulu la.

            I ka halawai hou ana ae o na moho i kahi hookahi, ua paa aku la i Clapham i ka hopuia e Kinjo ma kona kino, he palamimo ana nae, ma ka aoao o ka moho Pelekane, o ka hemo ae la no ia, me ka paa hou ana aku o ke poo o Kinjo i ka hopuia, a me ka eleu no o Kinjo i hooikaika ae ai, o ka hemo aku la no ia.

            Ua hahana maoli ka hakoko ana a na moho, mahope mai o kela manawa, e haule like ana laya a elua iluna o ka papahele, maluna a malalo, me ka hele a kahe ka hou, e paa pono ole ai ke hopu aku, aka nae i ka piha ana o na minuke he kanaha-kumamaono me kanaha-kumamakahi sekona, ua hina aku la o Kinjo ilalo a pili kona poohiwi i ka moena, o ke kaa ae la no ia o ke eo o ka hina mua ana i ka moho Pelekane.

 

Haawiia ke Eo ia Kinjo

 

            No ka hele a pau ke aho o na moho, ua noi okoa mai la o Kinjo i kona hoa mokumoku, e loaa iaia he iwakalua minuke e hoomaha ai, mamua o ka hoomaka hou ana o ka hakoko, he noi hoi i haawiia aku ka ae e Clapham.

            Aole he nui o ka manawa i koe a na moho e hakoko hou ai, no ka mea ua kaupalenaia, ke manawa a ka moho Pelekane e hoohina ai ia Kinjo, a i ke ku hou ana mai o ua mau moho nei, ua hooikaika kela ame keia e kula’i i kona hoa elike me ke akamai i loaa iaia, pela no hoi kekahi, e hoao ai e hoopakele ae iaia iho, mai ka hina ana ilalo.

            No ka ike nae o Kinjo, ina aile e hiki ana ia Clapham ke hoohina iaia iloko i hookahi hora me umi-kumamalima minuke, alaila e kaa ana ke eo iaia, e hoeena mau ana oia iaia iho, mai ka paa ana aku i ka hopuia e ka moku Pelekane, a i kona wa i paa aku ai i ka hopuia, na noke ae la oia i ka kupaka, i wahi nona e hemo ai, ma ia hana ana nae, i peku mai ai oia a loaa ka papa auwae o Clapham, o kona hooikaike mai la no ia ma ka hoohina ana ahiki e ka pili ana o ka poohiwi o Clapham ila lo, oiai nae kela moho iloko o ke kula na poniuniu, a o ke kaa ae la no ia o ke eo ia Kinjo, no ka mea aole i hiki ia Clapham ke hoohiua iaia iloko o hou kahi hora me umi-kumamalima, minuke.

            Ma ka manaoio o ka poe apau i hoe ae no ka makaikai ana i kela hakoko. ina aile i loaa ka ulia i ka moho Pelekane, ua hiki loa iaia ke hoohiua ia Kinjo, iloko ka manawa i kaupalina ia; a iloko no hoi o kela manawa hoi kahi, ua nui ko lakou mahalo i ka me ho o Hawaii nei, no kona piha mao me ka makaukau ame ka eleu, ka mea nana i hookahaha aku i ka manao o ke kahi o na moho kaulana loa ma ka hana hakoko.

            Ma na ano nae apau, o kela kekahi na hakoko maemae loa i ikeia ma keia kulanakauhale, aole he mau hana ma ke aoao o na moho, i ku-e i na rula o ka hakoko ana.

 

AIHUEIA KE SUAIPA.

 

            Eia hou no nei meahou i Kauai, eu ke ma ka hoakaka a ka Nupepa Garden Island o ka Poalua aku la i hala, a e hoakaka ana penei:

            Ua holopuni ae kekahi lono a i hoe keia mai he nui ke suaipa i hiki e loaa ma na wahi apau o Wailua, ma Kauai nei, kahi o kekahi mau hana nui i hanaia a i nui ai ka makewai o na kanaka hana.

            Ma kekahi manawa kokoke i hala aku nei ua lohe mahu’i na keiki he mau barela suaipa kekahi i hanaia a hunaia maloko o ka malako kokoke mai na kahi o na kanaka hana, a na keia mau keiki i hoike aku i ka lohe i na kanaka makewai i kahi e loaa ai o ka mapuna wai wela.  I ka lohe ana o na kanaka hana a i ka pau ana o ka lakou hana, a oiai o ko lakou aho no ia o ke koma o kahi oolopu wai wela, ua motio polo. lei ae la ka lakou hele ana no kahi o na barela suaipa a lakou i lohe ai a malaila lakou i ai kipalale ai ahiki i ka pau loa ana o ke suaipa oloko o na barela.

            I ka hele ana aku keia a ka mea nana ua mau barela suaipa la e nana, o na pahu wale no ke ku mai ana, o ka waiwai oloko ua pau i ke kahe iloko  o na opu o ka poe na lakou i kokua ia lakou iho.  Ma kekahi la ae ua hoikeia aku la ka ona nana ia mau barela auaipa i ka lina nui no ka aihueia ana o kana mau waiwai, a e pono e hanaia kahi mea i ka poe na lakou i ihu kolohe ia mau pahu suaipa ana.  Ua kokua mai ka luna nui i kona manao a kauoha mai la iaia e hele ae e ike i ka Makai Nui Rice, a ma ia wahi kunana ka ona nana ia mau waiwai i puehu, no ka mea, aohe mea hiki iaia ke hana aku, ino no kona hoike aku i ka Makai Nui, e paa mai ana oia i ka hopuia no ka hana waiona ku-e i ke kanawai hookapu waiona.  O ka pane a ka mea nana ia mau barela suaipa i pau i ka inuia aohe oia i ike i ka makai nui.

 

HE HANA HEWA LOA KE KOI ANA AKU E KU-E I KE KANAWAI

 

            Oiai he hana kupono loa na na luna aupuni e hooko ana i ke kanawai ke noi ana aku i kekeahi kokua a kekahi, e mea e paa ai ka poe hana hewa i ka hopuia, no ke ku-e i ke kanawai hookapu waiona, wahi a ka Lunakanawai Vaughan, o ka hoakaka ana ae ma ka Poalua nei, eia nae he hana kupono ole ma kekahi mau hihia ke koi okoa ana aku i na kokua a kekahi me ka manao e hookomo pu aku i kekahi poe e lilo ai i poe hahaki kanawai.

            He Kepani nona ka inoa o Kisaka Kasaki ka i hopuia, no Waialuu, mamuli o ka loaa ana aku o kekahi omole okolehao malalo o kona malu, ua ae oia i kona hewa a ua hoopa’iia he $100. Ma ka hoakaka a Kasaki imua o ka aha, he koa ka i hoea aku i kona wahi a noi aku la i okolehao, ua pane mai oia i ke koa aohe ana okolehao hookahi wale no kana a i malama no hoi oia ia nona.  No ke koi hoomano loa aku o ke koa ua haawi mai la ka oia iaia a ua haawi aku ke koa iaia he elua dala, a ia manawa koke no na kanaka o ke aupuni federala o ke komo ana aku a paa oia i ka hopuia.

            “Ua loaa ke kuleana i na luna aupuni o ka oihana loaa keloko a o ka lakou hana no hoi ia o ka huli a hopu aku i ka poe ha’iha’i kanawai, aka nae aole au i manao he hana pono na lakou, no ka hooko ana aku i ka lakou hana, ka hookikina a koi ana aku i kekahi mea e hahaki i ke kanawai.  aole o’u makemake e hoahewa aku i na luna aupuni a i ko lakou mau hope paha, koe wale no a he hana ka lakou. i hana ai e kupono ai ke ahewa ana aku.

            “Ma ka manawa a kekahi koa i hoohanaia ai i mea e koiia aku ai kekahi e kuai mai, ke manao nei au ua oi loa aku ia hana mamua o ke kupono, a e pono aole e hoomauia aku ia ano hana. He hana maikai ole a hewa loa na kekahi kanaka o ke aupuni ke koi okoa ana aku i kekahi e ku-e i ke kanawai a mahope huli aku la a hopu iaia no ke ku-e ana i ke kanawai.”