Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXI, Number 45, 9 November 1922 — KE MELE AME KE KAONA O IA MELE I HAKUIA. [ARTICLE]

KE MELE AME KE KAONA O IA MELE I HAKUIA.

Ka manao nehehiwa o ka mea haku mele e hoike ana na olelo i ka mea i hanaia he mele hoaeae, hoouweuwe. Aloha ka uka i ke onaona, I ke kahuli alohi a ka lau o ke kuikui, Ua kuhi no au eia i ka poli kuu lei rose Eia ka ua lilo i ka manu inuwai pua, He manu punua ia na ka la i hanau, Na ka ua no i hanai a nui i ka nahele, Ua kino a manu he keiki na ka hau, Ua noho a pumehana i ka poli o ka makani, I lohe mai au i ka alae kani leo lea i ka wai, Eia o Ewa la ua haunaele i ka Moa'e, Ua ohi wale ia ka I'a Hamauleo o ka aina, Inaina loko manawaino i ka Waikoloa, Ke hehikuia mai la ke kai la'i o Kuhia, Kuhikuhi ke kai ma Puuloa ke ala Loaa koke aku no i ke kula i Kanehili, E waiho ana i ke kaha o Kaupe'a, Ua nononoke a luhi moe i ka ohai, I ikea i ke kukui ahi a ka naulu i ke kula, I nua ma ka puka makani a ka Maluakele, Waiho wale mai la ke kino o ka manu o Kaiona, Nana aku ahu kupanaha ia Puuokapolei, I ka waiho no a ke kula ke ku no a ka Ma'oma'o. O ka luna i Puukuua ka'u e aloha nei. Ka mea nana i wehe i ke kikipani a kuu makemake, A he wahi aloha, no lala i ka poli he hau ke kapa. O keia mau lalani mele maluna ae, e hoike mai ana no ia mau lalani mele, i ka noeau kuliu ame ka loea o ka mea nana i haku, a na ka moolelo i hanaia e na mea kino eha (4), na ia mau mea e hooiaio mai, i na huaolelo o ke mele, a o ke kumu hoi o ke mele i hakuia ai, i kapaia he kaona no ia mele. Penei ka moolelo i puka ai keia mele: Eia i ka huikau o ke kaona nei, e noho ana kekahi mau mea, he kane, ame kana wahine ma kahi e o nei ka inoa o Kahehuna, ka heana i hanaia, e pili kokoke ana i ke alanui Ema; ia laua e noho ana, ua hapai a hanau ka wahine i ka laua keiki he kaikamaine. Hanai iho la na makua, a ua nui no hoi ke kaikamahine, o ka ai aku no hoi koe i kana loaa, make iho la ka luau'i makuakane. Noho kokoolua iho la ka mama me ka lei a laua. O ka hana a ka mama he holoi lole no na haku haole. Ua makahiki paha ia noho koolua ole ana o ka mama, loaa iho la kona kokoolua hou, no Hawaii o Kona, keia kapena boy o ke Kahulihuli, a huikau ae la na pe'aheke. Ia laua i noho ae ai he kane a he wahine, ua lilo no keia kaikamahine i mea punahele i keia papa hou. He luau'i makuahine ko keia kane hou, a i ka loaa ana o ka hunona, ua hoi mai la ka makuahine a noho me na keiki. Elike me ke ano mau o kupuna, he pulama i na moopuna, pela no keia kupunawahine, ua lilo keia kaikamahine i mea nui iaia, aole ona nana he papa okoa ko keia kaikamahine, aka ua kau aku no kona manao makee moopuna, elike hoi me ka lilo ana o kona mama i kaikamahine nana. Ia lakou nei e noho nei, ke hele ae nei ke kino o ua kaikamahine nei i ka nui, a ke pii pu ae la no me ka u'i o na la opio, oiai nae, ua aneane e ekolu makahiki ka noho ana o na makua i keia manawa. O ka inoa o keia kaikamahine o Helena Kalanilehua, a mamuli o ka u'i o keia kaikamahine, ua hoopiiia ke kuko iloko o (Aiwohikupua), makuakane kolea no ke kaikamahine a kana wahine, me ke kane mua, a laua no hoi i hanai iho la a nui. Mamuli o ka nui o kela kuko, ua hooko iho la keia makuakane kolea i kona manao, puuwai ole, a moku ae la ka piko waiwai ole o keia kaikamahine, o ia paha ka mea i olelo ai kahiko he hanai puaa, maloko ka uku. Aole nae i ike ka makuahine i keia mau hana poupounohoni'o a kana kane, a pela pu hoi me kahi mama o keia lawakua pohu. I kekahi ahiahi, e ku ana na kaikamahine nei ma ka puka-pa, nana iuka, ike aku la oia i keia keiki hapa-haole e iho mai ana mauka mai o ke alanui Ema, he palule ahiahia kona oluna, a he lolewawae eleele, me ka hainaka silika omaomao lau, e lei ana i ka a-i. I ke kokoke ana mai o kela keiki, ma kahi a Helena e ku nei, ua olelo hoopaani mai la oia ia Helena: "E ka U'i o ke ano ahiahi, e naue paha kaua makai o ka Nekina e ike i ka huikau o ke kaona?" "Aole au e pono ke hele pu me oe, mahope auanei pakalaki kau huakaihele ia'u," wahi a Helena. Mamuli o ka pane hoomahie a keia u'i, ua ku iho la ua keiki nei mawaho mai o ka pa, me ka hilinai ana mai a olelo mai la: "Ina hoi

ha pela, he hoi no ka laau lapaau, heaha auanei hoi ka waiwai o ka hele ana, ua loaa iho la no ke oioina o oe!" "Aole pela, anoai paha hoi, he laki kou, o ko'u ku maanei, kuia kau huakai." Nolaila hoopau loa ae la keia keiki i kona manao hele, a ku iho la malaila me ka olelo ana mai, "anoai o ka laki iho la no ia, ua loaa ka hoa papaleo, e haupuupu ai o ka noonoo." Ua ike mua keia keiki ia Helena, aole nae i papaleo, hoohua hoi keia hele ana, a ike i ke ku o Helena, a i kumu e pili ai o neia manu hulu nani, kapae ka hilahila. Ia laua nei e hoohanini ana i na olelo i ke kula o Maili, i na ma-na pani a Lualualei, a e manao ana e inu i ka wai o ka niu haohao o Poka-i ike aku la o Helena i ka makuakane e hoi mai ana. Aole nae ia he mea na ke keiki e maka'u ai, oiai aia ka hoowahawaha iloko ona no keia eleao aipaka o Puunui. Ua ike mau keia makuakane i keia keiki i ka hele ma ia alanui i na la apau, a ua haupu mua no paha oia e hiki mai ana i ka manawa e haunaele ai o Ewa i ka Moa'e, nolaila e olelo mau ana oia i kahi mama ona, e malama pono i ka moopuna. Iaia i kokoke mai ai, ike mai la oia i ua keiki nei e ku ana mawaho o ka pa, a o Helena hoi maloko mai, nolaila pii ae la ka inaina iloko ona me ka lili pu. Kahea mai la oia, "Helena, hoi oe iloko, kaikamahine lapuwale!" I ka lohe ana o Helena i na olelo a ka makuakane, e kokoke mai nei, e hiki i ka puka-pa, o kona wa no ia i huli mai ai i kona hoa ha'iha'iolelo o ke ahiahi, me ka hoopa ana ae i ka welelau lima i kona lehelehe a ani mai la imua o kona hoa, ana e koho la iloko ona, o kana ipo ia, me ka hoopuka ana mai i keia mau olelo: "Ua paila ka punohu o kahi lawakua, Alualu pa-lapu e hii mai nei ma ke kaawale, I hauanu aku ka waiapowahine, Kolohala ke ahi lehua a ke onaona, Aluluou ma ka poi o ka ale. O ka wa no hoi ia i panai aku ai o Ioane Kaahai (ka inoa o keia keiki) i kana olelo: "Manene, paila ke koloha nou e kuu waiapo ailehua a luluou," o ka huli aku la no ia o ua u'i nei hoi no ka hale, a pela pu no hoi me keia keiki mamua o ka hiki ana mai o Keinohoomanawanui. Iaia i hiki ai i ka hale, nuku aku la oia i kona wahi luaui, i ka nana pono ole i ka moopuna, a huhu pu aku la i ka wahine no ka hookuu i ke kaikamahine e hele iwaho o ke alanui e hooha'i ai i kamaliikane. Pane mai la ka wahine: "Pehea aku ua olelo, oiai ua nui ke keiki, a nana e noonoo i ka mea nona e pono ai?" Nolaila ua olelo aku la keia makuakane i kona mama e malama pono i kona moopuna. I kekahi la, ua loaa mai la he leka mai Hawaii mai na ke kaikuaana o keia kanaka, e kauoha mai ana iaia ame ka mama o laua e holo aku, e hooponopono i ka waiwai, no ka mea he ma'i kona, ua olelo ke kahuna, aole oia e ola. I ka ike ana o Holaniku (ka inoa o keia kanaka), i keia leka, ia wa oia i olelo aku ai i ka makuahine: "Ke kauoha mai nei o kuaana ia'u, e holo aku e hooponopono i na wahi opala ohope, a he oma'ima'i oia." "Ina hoi ha pela, o kaua pu ke holo, i ike aku hoi au i ko kuaana," wahi a ka mama. "Aole oe e hele, mahope auanei mehameha loa ko kaikamahine, aole i ikeia aku, o Honolulu keia, hele au a hoi mai, ua nalowale iloko o ka huikau o ke kaona." I mai la ka wahine, "Lapuwale no hoi kau noonoo e ke kane, ina paha au i manao mua ia mea he huikau, ua nalowale mua au iloko olaila, no ko'u ku kaawale hoi, loaa au ia oe." Hoomakaukau iho la o Holaniku no kana huakai, mamua o kona hele ana, kauoha aku la oia i kahi makuahine: "Ke hele nei au, hookahi no au mea malama o ko moopuna, mahope auanei poino mai, aole hoi e loaa ka mea kupono, e pono ai oia." "Ae na'u ia e nana ame ka makuahine, aole pilikia a hoi mai oe. "O holo e ike i ko kaikuaana a hoi mai, haawi aku oe i kuu aloha a nui i ua hiapo la a'u." Makaukau kahi paiki, a iho aku la no ka uwapo, kau i ka moku no Hawaii ka ihu. I ke ahiahi o ua la nei a ka makuakane apiki i kau ai i ka moku, iho hou mai la ua keiki hapa-haole nei i ka holoholo hoomaalo maka o ke ahiahi. A kokoke oia i ka puka-pa o ka u'i ana e li'a nei, ike aku la oia ia Helena e noho ana mawaho o ka lanai, i ka ike ana mai no hoi o Helena iaia, ani mai la oia i kona lima me ka mu-ki ana ae i ka waha, a pe'ape'ahi mai la me ke kuhikuhi ana mai e iho i ke kaona a hoi aku malaila, i ke ano o ke ahiahi. I ka ike ana o Ioane Kaahai i ka hoailona, ame ka manao o ka mea ana e li'a nei, lele ae la hauoli iloko ona, me he wai mapuna la e hua'i ana, ani mai la no hoi kona lima, me ke kunou ana mai

o kona poo, me ka minoaka ka hauoli e paani ana i kona helehelena. I ka ike ana o Helena i ka hoailona a kana ipo, i haawi mai ai iaia, lele pu ae la no hoi ka hauli iloko ona me ka puana ana ae i keia mau huaolelo: Aia i Kuwili o Kanaueue, E naue kana i ka ai hoopau, Holu e ka launiu, o ko'u hoa ia, Ho ae kaua i ka pa kiaha, Ei ae ka ilina iuka o Kahauiki, O ka iki ulu ia nana e maika, Ku ai ka halelo o kona kahu, He inoa keia nou e Keonaona, I ka hala ana aku o Ioane Kaahai, no kai o ke kaona, ke holoke wale la no oia iuka i kai, i ka huikau o Halekalewa, i ka hi-o a na holokahiki i Kepohoni, e ike i ka Hipopotamu, kela pipi moewai o ka Muliwai Nile, a e kali ana hoi oia o ka hiki mai o ke ano ahiahi, kona hoa lawai'a holoholo e hoi aku ai io ke ko'a lawai'a hauliuli o Amikiaola, i ke alo o Punee, neenee mai oe ianei, a kokoke i ko'u alo. I ka uhi ana mai o ka noe a waka (poeleele), a nalowale kai o Keaau, huli mai la o Kaahai e hoi no Kahehuna, ka pahuhopu, oiai hoi o Helena e hi-o ana iloko, iwaho me ke ake nui e hui koke me Ioane: Aia i Aala, ka luna ia mea, I ke awa hookomo o na pailaka, Ua laka ia manu, ua kau ia pua, Pua nani laha ole o Maunaaniani, Oni mai Kaelo pili me Makalii, Liilii oia la ke peku kahi ia, Ua kuhi no au o ka hokilelepa, Nana i kaha mai pau na pali kapu, Ua kapu ia kula ua alodio ia, E ka ona kapena oluna o Cometa. I ka hoea ana mai o ka ulua nui nepunepu a Helena, e kali nei i ka makalae o ke alanui Ema, ua hui ae la laua me na huaolelo pokole o ka hoolauna hikimua. "Aia a hora umi, hele mai oe a ma ka pukaaniani ma ka aoao ma Ewa o ka hale, o ko'u rumi ia, komo mai oe malaila, nolaila e hoi awiwi aku oe, i ole e ikeia mai, a ua lohe aku la oe i ke kauoha, e hoomanao mai hoi oe ia leo." Hopu mai la kona mau lima elua me ka apo ana ae i ka a-i o kana ipo, a omau aku la i ke pine o ka honi a ka ihu he okoa ia, o ka oni alalo he olu ia. A pau ka laua kuwili ana, hoi awiwi aku la o Helena i ka hale, a hoi aku la no hoi o Ioane me ka hoomaao i ke kauoha. I ka hiki ana i ka manawa, ua hooko aku la o Ioane, iaia i hiki aku ai ma kahi i kuhikuhiia mai iaia, ike io aku la oia, e kau ana ka puka aniani iluna, aia no hoi ke kamaaina ke kali mai la me ka manao i kana malihini. Ia laua i huikau ae ai na makau a ka lawai'a i Wailua, Lou mai la o Kawelowai ia Waiehu, Ua wela Kahikihaunaka i ke ahi a ka po, I alaila mai e Nounou, Nalo Kaipuhaa ka laula mauka o Kapaa, He akea makai o Puna, I ke kahuli a ke Kalukalu moe ipo o Ke-wa, Paku ahiahi ka nalu o Makaiwa, A ike ole aku la ka meakakau i na kahawai o Kulaimano, pela pu hoi me kahi tutu i kauohaia iho ai e malama i ka ipu hulu a ke alii o puehu i ka makani. Ua mau keia noho ana o laua me ka ike ole ia e ka makuahine ame ke tutu, a i kekahi ahiahi Poaono, ua ai iho la lakou apau, olelo aku la o Helena i kona mama: "Makehiamoe mai la ka hoi au." "He hoi no e moe ka laau lapaau," wahi a kona makuahine. Hoi aku la o Helena no kona rumi, ki a paa ka puka, kakali aku la o ka hiki mai o Hiku Ioane, ka ipo kuahine. Ia Ioane Kaahai i hiki mai ai, a komo i ka poli o ke aloha, ua lilo i hana na laua ka hookahekahe ana i na mapuna olelo hoonenehiwa o ka ipo i ka ipo, a he mea iki ka po i ke ala ia. Mamuli paha o ia ala ana a laua, ua noonoo ole ae laua i ke au o ka manawa o ka po e nee nei, i na hora o ka wanaao, a mamuli o ia luhi, ua pauhia iho la laua i ka hiamoe a kahiku ka la. I kakahiaka nui, ala ae la ka makuahine, kuke a mo'a kahi pipi me ke kope, ninau aku la i ka makuahonowai, "Auhea ko moopuna ke hiamoe mai nei no?" Ia wa i ulu ae ai ka manao iloko o ke tutu me ke ano maka'u i ka hunona, a pane aku la. "Ua hiamoe hou paha? Ala mai nei no i keia wanaao a holo ae nei me a'u, ala maua me ua moopuna nei a ua ao loa iho nei no, hoi aku nei no kona rumi, ua hiamoe hou paha, e kii ae au e hoala." Hele aku la oia ahiki i ka rumi o ka moopuna i wehe aku ka hana, ua paa aia ka puka, aia ka laka ia. Nolaila puka aku la oia iwaho, me ka manao haupu iloko ona, he hoa ipo paha ka ka moopuna i ki ai i ka puka. Hele ae la oia mawaho ahiki i ka puka aniani, ike mai la oia, ua uuia iluna, lele e wale ae la no ka hauli iloko ona. Nolaila neenee aku la oia a pili ma ke ku o ka puka aniani, papale ae la i ka paku pukaaniani, e kau ana, a kiei aku la iloko. Me ke kahaha nui, ike aku la oia i ka moopuna ana, e waiho mai ana ke kula o Kaiolohia i ka La'iluahine, a ike aku la oia i keia

keiki hapa Kaleponi e moe ana ma ka aoao o kana moopuna, e huli ana ke alo iluna, aohe wahi koupu o laua a elua, a ike pu aku la no hoi oia i ke kumu ma'oma'o e ku ana i ke kula o Ninininiwai, ua pehia iho e ka makani lawelawemalie o Iloli a waihowale ka i'a hoomalu a ke Konohiki, i hoohiki au i kuu mea nani a ike oe. I ka ike ana o kahi tutu i keia mea papa'i ae la oia i kona wahi houpo me ka olelo ana iho iloko ona: "Auwe no hoi oe e ka moopuna e, ua poino paha oe, aole paha, aole ua poino oe, aole au e hai i ko makuahine e hewa mai auanei kaua." Nolaila hoi hou aku la oia a komo iloko o ka hale, hoonakeke mai la i ka puka me ke kahea ana mai, ea, e ala e Kalanilehua e moe nei ua ao, eia ka la iluna, e ala a ai kakou ua awakea." I ka lohe ana o na mea hiamoe i keia leo hoala o ke tutu mawaho, ua puiwa like ae la laua, i nana ae ka hana, ua kahiku ka la. Ala ae la komo kahi lole, hakalia no a paa o ka lekei aku la no ia o Hamebile ma ka puka aniani, a hala aku la. Kii aku la o Helena a wehe i ka puka e ku mai ana ke tutu, puka iwaho, pulumi ka maka, hoi aku la i ka rumi aina, e noho mai ana ka makuahine e kali ninau mai la ka mama: "Heaha ka mea o ka hiamoa loa ana a kahiku ka la? Aole pela e pono ai e ke keiki, ua nui oe hoomaopopo i ka noho ana i mea nou e pono ai." Ua manao keia kaikamahine aohe mea i ike i kana po'ahuna, nolaila aia mau no laua i ka heepu'ewai i na manawa apau, ahiki i ka hoi ana mai o ka makuakane pauaka. I ka hiki ana o Holaniku i Hawaii, hui me ka hanaumua, elua la hele oia i ke ala mau o na mea apau, a hoi mai ka moku no Honolulu nei, ua kau mai la oia me kela manao lio iloko ona, eia no kana manu iloko o ka hale manu. Iaia i hiki mai ai i ka uwapo, hookahi no pahuhopu o ka hale, a hui me ka ohana, hele ka wahine i ka hana, a noho iho la laua nei me ka mama. Ninau aku la ua eepa nei o Waolani: "Pehea olua e noho nei me ko moopuna?" "Aohe olelo ana no kuu kaikamahine aka no kuu moopuna, eia la penei a penei, elike me na mea i hoikeia mamua ae, he kahi hoi ia ea, ua hoi mai la oe, a lohe iho la nau hoi la e hai aku i ko wahine." Eia no ka olelo a ua eepa nei, "Aole paha na kaua e nana i ka hewa o kana, nana no e ike, o iia mai auanei kaua i ka houpuupu wale aku no oe auanei e, mailoko aku o'u e kuleana ai kaua, waiho no na kona makuahine no e ike i kona hewa, ua hanai iho la no kaua a nui, malaila iho la no kaua pau.

I ka loaa ana he wa kupono i ua eepa nei, hoao hou aku la oia e kau, ia wa i kani mai ai ka ihu he lio Halemano, maopopo iho la iaia ua ae kahu hou ia. Hoona iho la oia i kona manao kuki'a a i wahi e ko ai o ia manao, hooholo iho la oia e hele i ka mea ike i ka haku mele, i hakuia ke mele anoai paha he mea ia e hoi hou mai ai iaia. Malalo iho, e hoike ana he makuakane okoa no ko keia kaikamahine, a he hanai ana iho kana a nui ae la. Ma kekahi mau lalani, ua kapa aku oia i kona makuahine, he manu alae i kani no ka alae i ka wai, ka mea nana i hai mai iaia, i ka haunaele o Ewa o a na ia mea i hoopii mai i ka inaina iaia, mamuli o ka hehiku ia ana o ia oneki nui palahalaha e nei kapena boy. A o na lalani hope, e hoike ana ia i kahi makuahine, i ka ike ana ma ka puka makani i ka waiho mai a ke one pua rose o Mahamoku, ame ke ku mai a ka ahui pola hinano o Pooku, a ua lilo i mea lili nui nana ke ike aku i keia keiki. O ka hopena i ikeia, ua make aku la keia kaikamahine me ka ipo ana i koho ai, mamua o ka puka ana ae a laha keia mele. O na olelo i kamailioia ma ka pu-ka-pa, he mau olelo anu lua ia na keia lahui i kamilioia he 50 makahiki i hala, a ua nalowale i keia la elike me ka hulakake. KILAU PALI,