Ka Nupepa Kuokoa, Volume LXIV, Number 27, 2 July 1925 — LAWAI'A MAHIAI AME KALEPA HOOKAHI NO IA KINO. [ARTICLE]

LAWAI'A MAHIAI AME KALEPA HOOKAHI NO IA KINO.

(Kakauia e J. K. Mokumaia) (Hoomauia mai) Nolaila i ka hoihoi pono ana ae i ke ano o Keoni Kaimi, ua oi ae oia mamua o na lawai'a a'u i ike maka ai, no ka mea mai ka makahiki mai o ka Haku, 1887 ko'u ike ana iaia ahiki i keia makahiki 1925, o ia mau kona kulana eleu me he la aia no i kona La opiopio, kahi lauhee no, kahi lawai'a ku kaula no, kahi lawai'a uu ame kumu, a o ka lawai'a ka'i-uhu ke loaa no hoi kahi maunu. Nolaila i ka lawe ana mai i na mea ano nui o kona ola ana, ua ola iloko o ka hauoli ana. O ka lawai'a ula ke kukulu aku nei au i keia kae'ae'a ma ia ano lawai'a eia no ke waiho nei iloko o ko'u waihona noonoo. no ia keonimana, kona ano he minoaka wale no a he oluolu, oia no ka mea i mahaloia o Kailua, Koolau, Oahu Mr. K. Kawelo keia paha ka helu ekahi

ma ka'u ike ma keia ano lawai'a a eia ke ano e lawai'a ai: E lawai'a mau ana i na la apau ame ka hoiliili ana i ka ula kupono i ke kuai, o ka ula liilii hookuu hou, a i ke ahiahi Poalima, alaila lawe mai maluna o ka lio ame ka. hoki, he nui ka ma ke alahele ia mau la, he inoino ke alanui, aka o kela malama no i kela kulana lawai'a mea ole ia inoino a kani ana kahi o i ka hora ekoln o kawanaao. Eia no oukou ke moe nei? I ko'u ala ana aku a ike lala he piha mau oia i ka hauoli oiai o ka meakakau nei he mea lawelawe aku malalo o ka mea i mahaloia Mr. S. K. Hamaia, nolaila o ko'u kuleana ia o ka makaala i ka poe lawai'a mai kahi loihi mai. I ka hui ana me ia ame ka lululima pumehana ana, o kana wale no e olelo mai ai, eia mai na wahi pai eono kaau. pai eono kaau. Ke ano o ia eono haneri ula nunui maikai ame kekahi eke ula he mea haawi na kona ohana e noho ana i ke

kaona ame na hoaloha, a ina ke ola nei no ia mau ohana ame kona mau hoaloha e oluolu hoi e hoike ae i ka mea au i ike ai i kona ano. I kekahi manawa, oia no ame kana aliiwahine ke hele mai ia Kualaloa, a ka ua ame ka makani o ka nuku o Nuuanu e iniki ana i ko laua papalina, aka mea ole ia mau ake'ake'a ana i kela manao no e hooholoponoia na hana a laua i luhi ai, ame ko laua ohana. No ka meakakau nei, ua lululima me kana aliiwahine, o kekahi ano iʻa a laua e lawe mai ai, o ia no ka moi noho mai i ka ehu, a o ka nenue ame ke kala, a o ka pua oio, aole loa e nalowale ka pua oio, he keokeo kona unahi mohala maikai kona pauku kino, puipui maikai ke hana aku oe a maikai he ala lipoa kohu ipo manuahi o ka po huihui, a no ka mea o kahi kuuna i loaa mai ai keia mau i'a mai kahi nalu no ia e po'i ana i Oneawa, Kailua, Koolau, Oahu, na i'a apau e loaa ana ma keia wahi i haiia ae la, he moniona, ala ke ai aku, ke honi aku oe i ke kala, a pela me ka nenue, ke mo'a kona kai he ala me ke onaona. Nolaila pela no na u'i kaikamahine o ia kaha he ala ke hanu iho e pupue malie ai oe iluna o ka puuone o Oneawa, a hoomanao ae la au ia mau keiki o ia kaha, a lakou e hauoli ai, Pupue iho au mawaho la, Maloko mai oe o ka rumi la, O ke kani a ka hora elima, Ahuwale iho la o Oneawa. E kala mai i ka hu loa aku la mawaho o ua wahi lae one nei; aole o ia wale no na i'a e loaa ai, ina e hiki mai i ka wa e ku iho ai ka pua ohua, kela ame keia ano pua i'a, he ku i ka nani ke nana iho i ka manawa e 'ula iho ai mai na eke lauhala; o keia no kekahi o kana lawai'a punahele, ke hana iho laua, a i ka pau ana o ko kauoha, alaila hoihoi ae la i ka Iawai'a pua ahuluhulu uhu, o keia paha kekahi o na lawai'a kupanaha nui wale. Na ka lawe ana mai a noonoo iho, a e lilo ai no hoi i mea e ikeia ai ka noeau o ia mau Ia i kapaia aku ai o Waawaaiki naaupo, a i keia au naauao mai nei, hanaia iho nei he mau kanawai e papa ana i kekahi o keia mau i'a mai kii oe e pepehi a e 'ai paha, a i ole e imi waiwai paha. Nau no e Koolau i koho ia lakou a puka, no ka mea o keia poe hanohano a hana kanawai, aole lakou he poe ai i'a maka, o ia ka ohua ame na i'a liilii e ae, i kapa huikau ia ko lakou inoa i ka manawa e laha ai ia i'a, a i ko lakou nunui iki ana ae, loaa mai ka pua, ahuluhulu uhu, a i kapaia aku he panuhunuhu. Nolaila e ka lehulehu, ko'u ike keia i ko'u manawa e a'oia ana, i keia mea he kalepa kuai i'a, e ko'u kahuhanai, e a'o mai ai o ka pua ohua, he ono okoa no kona, a i ka nunui iki ana ae, he ono okoa no kona; nolaila ke kakau nei au i keia mau manao i mea na ka lehulehu e ike ai i ka mea oiaio o keia kukulu manao ana. i keia mau mahele ekolu. Nolaila o keia mau i'a i hoikeia ae la he mau miliona ina e ku iho o ka ohua ka mua ke ohi la i ke dala me ka ai pu, a i ka lilo ana i panuhunuhu, loaa no ke dala ame ka ai pu, a i ka lilo ana i uhu ula, a i ole i uhu polu, ke lilo la i ke dala ame ka ai pu. Nolaila e ka mea heluhelu ua pilikia anei ka lahui ia mau la elike me na mea i ha'i mua ia aku ma na helu i hala? Aole loa i ike ia mau pilikia, a i keia au mai nei a ka nui launa ole mai o ka naauao ame ka mama o ka hani, he imo ana na ka maka holuholu ana kou pauku kino i ka ihona o Maemae a hana iho la i kanawai e pau kou lawai'a ohua hou ana, no ka mea aia iloko o keia ano lawai'a kahi e pilikia mai ai oe i ke kanawai a ka poe a kakou i koho ai, eia ka he poe keia aole i hanauia maluna o ka lepo aloha o ko kakou mau kupuna i nanamaka ai i kou pono e Kailua, apuni nei mokupuni. Pehea oe e Maui, a pehea hoi oe e Hawaii, a o Kauai hoi laua o Molokai? Ke ku mai nei keia kanawai e pau kou ai ana i ka i'a i kamaaina mai na kupuna mai, he ike ole maoli he olelo mai hoi he Hawaii i hanau maluna o keia mau mokupuni, o ka mea apiki ike ole iho la i ka pilikia e kau ana no i ka ihu. I ka hoihoi hou ana ae i ke ano o keia i'a he ohua, e puka mai ana na i'a like ole apau iloko o ia ohana; e nana mai i ko'u kamaaina 1 keia ano lawai 'a, oiai aole au he mea lawai'a aka he mea kalepa au i ha'i mua ae nei, mailoko mai o keia ano lawai'a, e loaa mai ana ka pua manini, pua maii, pua hinalea, pua kupoupou, pua panuhunuhu, pua hinalea luahine, a he nui hou aku no, he mau pua i'a no ka mea, o keia ohana, ua puka mai lakou ma kela inoa ohua hinalo ua malie. Nolaila. ua hiki ole ke alo ae, ina e kuu i ka upena ma Kooka, i piha ia wahi me ka limu, e pau ana na pua i'a ma ia mau Kooka, no ka mea o ka ninau nui ia mau la, nui mai nei ka ohua, ma ia inoa, i huikau ai na i'a like ole apau, ai ka nunui ana o ka manini, ke hele mai ia, he mau lau, o ka ninau nui i keia mau la ua pau kou ai kou ana i ka pua manini, no ka mea ke ku mai nei ke kanawai elima iniha mai kekahi poo a kekahi poo, pela me

ka pua panuhunuhu, e kapu pu ana; aloha no kaua o ka lahui Hawaii; na ka Hawaii no e hoopilikia mai ia kaua; a i ka nana aku i ka Mr. Kawelo hana e hanaia mai na ka lehulehu, ame kona ai pu kekahi. Nolaila o keia paha ke kanaka a kou meakakau nei i lawe ae iaia a kau ma ke ana e haalieo ai oe e ka Hawaii no ka mea no'u iho, ua ike maka au, aka ina na ha'i i hana a nana e lawe mai; e kala mai no i ko'u kuhihewa ana no na kumu no kou kakoo iaia, o na mea apau ma kona inoa e hoopaa ai. Nolaila e ka mea heluhelu, i ka hoihoi pono ana ae i keia mau kukulu manao ana, a pono au e neepapa aku i na mea i koe he mau mea maikai e ike iho ai oe i ka pololei o keia mau manao, aka e hoike aku ana au i na mea a ka ahaolelo i hana iho nei i kekahi mau kanawai e pilikia ai ka poe lawaia aka na puka iki aku la ia mau nanao o'u, a e puka houi aku ana, a i ka nee ana ae ma ia mau aekai ia mau la, e hoihoi mai au i ko'u aekai, kahi o'u i hoopulapulaia iho ai, a nui a kolo a hele, a kanaka makua. He mea maamau ma ko makou aekai nei, ka malama ana i ka maemae o na kahawai ame na lihikai, o na mea imi dala ma keia aekai ia mau la, o kahi papai, opaehune, puhi manini, pua amaama liilii i kaulaiia a maloo limu oolu, alamihi, limu eleele o ke kahawai; o keia mau mea la, e kuu mea heluhelu he maemae wale no, aole oe e puiwa ia mau la, a i keia mau la ua kau ka weli, no ka mea elua mau paipu puhi makani a Laamaomao, aia i ka hapalua like o ke awa o Kalihi. Nolaila ua pili pu i ka paia aka ke nana aku i na kanaka o ia mau la he nohona maemae maoli no, a penei e loaa pono ai na mea maikai, o na kanaka lawai'a papai, o ka mea kakau nei o Nakeuu o Kalaeloa o Pauaka, o Hoopii, a o Mr. I; ina e hana mai ka Poakahi ahiki i kakahiaka Lapule, ua nunui maoli na palahu e kolokolo ana, a me nei e hana ai. Hookahi no o ka waa, kau aku Ia i ka hora elua, hora eono no, ua lawa ae la, hoi aku la a ke ie e kukulu ai iloko o ke kai, hoonohonoho iho la a maikai, uhi iho la kahi eke ame na pohaku kaomi, a hookuukuu a kupono, a waiho malie, a i ka hola eha kii aku la a hapai ae la i kula, a kaho aku la ia waikai, apau, alaila hele wawae mai la ahiki i ka makeke i ka hapalua hora elima, a waiho iho i ke pakaukau a noi aku la i mau dala, a hoi aku la me ka loaa o kahi lehelehe pipi i maunu inu wahi kope iho la a pau, aia no i ka hora kakahiaka kela. Ke hoi wawae la ia mau la, ka hana ana a piha ka pule, e loaa i kekahi manawa, ehiku wahi dala, a emi mai, ua pii aku no hoi i ka Lapule, ua lilo au i mea kokua i ke kuai ana ia mau la, me ka la-i e hana ai, aole pepa, nana aku la no hoi i ka hana mai a ka poe i makaukau pela ka hana ana a makaukau. I kinohi o ko'u lawelawe ana, aia a ehiku la-i paa hookahi puolo papai, me ka hakaka pu, a iala e nahu ae ana, ke hoomanao nei no au i kekahi lede o kona kuai ana mai i papai nana, hana aku nei au i puolo nana a paa, me ka manao keia ua paa maikai, o ka« mea apiki aole paha i piha umi kapuai hoomaka ae ana ua mau papai nei e nahu aku i kekahi ame ka oni pu hoi kekahi o ka hemo no ia o kahi ana e paa ana o ka helelei no ia ame ke nahuia no ia o kona lima, i kona lalau ana iho e hoakoakoa ae nui ana ka leo kokua, a holo aku la au me ka wikiwiki loa me kuu olelo aku mai huki ,oe i ka papai mai kou lima ae mahope nui loa ka eha, e hoemi iho oe i ka papai iluna o ka papahele, ai kona pa ana iluna o ka papahele e hookuu ana oia i kona niho, a i kona hana ana ua hookoia. Ma ia hana ana, i aa loa ai au e lilo i mea makaukau, ua nui ko'u hooikaika ana ahiki i ko'u lanakila ana ma ia hana no ka mea ina e pau loa ana ka poe lawai'a papai i kakahiaka Lapule, e pono e lilo kekahi o makou i mea kokua, nolaila owau ka mea kokua ma ia hana, he ku maoli no i ka eleu, a i ka maa ana hookahi no au papai e paa ai a lawe ae e paa mai ana kekahi ahiki i ka lawa ana o ka hapaha me ka holo e hana ai ahiki i ka lawe maoli ana o ko'u kahu hanai e hoi me ia e a'o ai i ke kalepa ana, aka ua hookoia kona makemake. O ka opaehune hoi he nui ke dala e loaa mai ai, no ka mea he maunu, ia no na po aki o ke akule; nolaila e ike mai oe e ka mea heluhelu i na pomaikai i loaa ia Moanalua ia mau la, o ka pua oama hoi he mea maa e ku mau ana ia i kona manawa e ku ai makai iho o Mokuaeo. E kuu mea heluhelu o keia wahi mokupuni o Mokuaeo he wahi inoa punahele ia i ke alii Kalakaua ame kona papa alii a eia no ke ku nei kona hale hoomaha i keia manawa. I kona manawa e makemake ai e holo i keia wahi mpkupuni, e nui ana na mea ana e lawe ai, a i kona ike ana i ka pilikia o kona mau ohua, ua hana oia i kekahi kuapa mai ke awa aku o Kalihi, ahiki i keia wahi mokupuni; nolaila ua maalahi ka hele ana ia manawa. I ka hoihoi ana ae i ke kulana o

keia pua oama a lilo aku i weke, o kekahi ia o na kula dala o ia mau la, ahiki i keia manawa a ka meakakau e kakau nei, o ka mea apiki, e pau ana paha kou ike ana ia mea ho koipua oama i maloo. E nana mai e na huli Koolau, mai Kualoa mai a nee mai a loaa o Kaaawa, ame ka poli pumehana o Kahana, a o Hauula, a o na manu elua Laie, me Kahuku, ka manu, melemele, a kiei mai la i Waialua, ame Kualakai, laua o Keahi, a o Kumumauu, a o Mokuaeo i hai ke au i Moanalua; aloha no paha kakou, a pomaikai i na moho lunamakaainana ame na kenekoa i ka noonoo pono ole i ka pilikia e hiki mai ana maluna ou e kuu koko ame kuu iʻo no ka mea o ka poe a kakou i hoohanohano aku ai, aole lakou he poe i ike ole ai i keia pilikia, no ka mea e Oahu, aohe keia poe he poe ai i'a maloo, o ia kahi pua oama, aole no he ai i'a maka o ia kahi pua oama he ono okoa no ia manawa o ia ua hoouna mai ka Makua Lani i pua oama ma na aekai i kokoke kou kii ana aku a lawe mai ai a hoolilo aku i ke dala kekahi loaa kahi kope, kopaa, ame kahi poi, a i ka nunui ana a lilo i weke, noho mai ana kela i ka lipolipo o ka moana a he makahi ame malua kona mea e paa ai. Ma ka nana aku he Hawaii ka nui o na hoa kau kanawai, o ka mea apiki, lilo lakou nei i ka hakaka i ka maka o ka upena, noonoo ole iho i ka pono o kona koko ponoi ka mea nana i hoohanohano aku a loaa ae la keia olelo kaulana a ka Loio Aluli, aloha no paha kakou! Nolaila ma keia kahua o Mokuaeo, he nui na mea maikai ma ia kai, ka hee oe, puhi, manini, e pilikia ana paha, no ka mea ua ku ke kanawai i keia manawa o kekahi mea hilu loa ia mau la i ke ku o ke Alalaauwa ame ka moilii o kahi ku mau ia manawa, o kahi mokupuni o Mokuaeo ia mau la, a o ka mea apiki, ua nalo aku ia ano i'a, o ka poe lawai'a hahalalu ame ke akule. (Aole i pau)