Ka Loea Kalaiaina, Volume III, Number 32, 19 August 1899 — NA WAHI PANA O EW A I HOONALOWALEIA I KEIA WA A HIKI OLE KE I KEIA [ARTICLE]

Ua Ola Hawaii.

NA WAHI PANA O EWA I HOONALOWALEIA I KEIA WA A HIKI OLE KE IKEIA

I ka m.h. 1890; e ku ana no ua pohaku la ma kona wahi no i ku ai; a ma ka m.h. 1891, ua na– lowale aku la ua pohaku la mai kona kulana mua i ku ai a nalowale loa. I ka hoomaopopo ana i keia Pohaku-o-Kane, ua like ia me he mea wanana la; no ka mea, ma ka makahiki 1891 kona nalowale ana, a ma ka makahiki 1893 ka hoea ana mai o ka hookahuli aupuni. Ua ike io no keia pohaku e hiki mai ana be pakaha aina a hookahuli aupuni Moi, nolaila ua nalowale iho la oia i mea hoike. A kaua paha e ka mea heluhelu e ninau iho ai, ua loaa io anei he ike i kela pohaku? a he wawae anei kona e hiki ai ke hele? I ka hai ana'e a ka mea kakau, aohe ona maka e ike ai, aohe ona wawae e hele ai; aka nae, ma ke kupua ana o kela pohaku ua hiki iho la ke ike oia hoi ka ike o kane ma; ua hiki hoi ke hele, ke nee, o ia no ka hele a nee ana o Kane ma, no ka mea, ua hui o Kane ma me pohaku, nolaila, ua hiki io iho la i ua pohaku la ke ike, ke nee a hele, a pela oia e kapaia aku ai he pohaku kupua. Aole no oia wale ka pohaku kupua ma ia wahi, he pohaku e ae no kahi. Aia ma kona aoao akau–hikina ae, e ku ana he pohaku hou, he pohaku ia i maa ia makou a me na poe e ae e hele ana i ke kamakoi ulua, a o ka inoa o ia pohaku kupua o Pipilaa. Ua pili loa keia pohaku i kula loa; ua like paha me 4 kapuai kona kaawale mai kula ae; ano, ua nalowale oia a hiki i keia la a'u e kakau nei. I ka mak. 1892 e ku ana no na pohaku la me ke kali ana i ka hopena o kekahi hana, a i kona ike pono ana he hookahuli aupuni ka mea i hanaia e ka poe nana i hoonaauao-naaupo ia Hawaii nei, ua hoomaka aku la oia e hele me ka palanehe ike ole ia, a oia kona nalowale a hiki i keia la; aia paha oia iloko o ke kai hohonu kahi i hoopu ai no ka ma nawa i ike ole ia. O ka nui o keia pohaku, ua like me 4 kapuaai loa, a 4 kapuai laula kona ili o luna. Ua like kona kiekie me eono kapuai mai kona wahi i ku ai. A ua nalo aku keia pohaku mai kona wahi i ku ai a hiki i keia la. O ka inoa o keia pohaku ka i kapaia i ka lae e au ana iloko o ke kai a kokoke e pili i Mokuumeume, kela mokupuni. imou i ke kai nona na ipu-haole momona i ikeia mamua aku nei. Ma keia wahi, he mea pono i ka mea kaku e hai aku i ka mo- olelo o keia whi mokupuni o Mokuumeume. He wahi mokupuni hoopomai-

kai keia i ko Ewa nei poe ma keia mau kumu. 1: O ke kanu ipu-haole: 2: o ka mauu pili-hale Oiai ko Ewa nei poe kukulu hale, no keia wahi mokupuni wale no ke pili e ako ia ai na hale a hiki wale no i ka wa i hoea mai ai ke pili laae a ka haole, akahi no a pau ke ako ia ana o ke pili-hawaii. O ka hale pili hopu loa i akoia iho nei, o ia no ka hale o ka Lunakanawai Kiekie, ia hale pau loa ke akoia ana o ke pili-hawaii mai keia wahi makupuni mai o Mokuumeume. 'O keia mokupuni, he panoa a me ka wai ole. I ka wa nae e noho ia ana e ka poe kanu ipu haole, aia ka wai i Kahuawai, aia i Puhikani, aia i Napuea; aia no hoi i ka wai hui o Kahuaiki Waipio; o ia iho la na wahi e kiiia'i ka wai mai Mokuumeume aku O keia wahi no hoi kahi i nohoia e ka poe lawai'a upena uhau Anae. Aia ma kekahi huli o keia mokupuni kekahi a-na nui; oia ka hale o ka poe lawaia e noho ai. Ka inoa o ia a-na, o Kaneana; ua kamaaina ua mea a pau i keia i keia a-na pohaku. A o ia ka ka mea kakau i hoomanao ae ai i kekahi himeni i hakuia e na keio Waipio a me Waikele e pili na i keia a-na, a penei: He aloha no Kaneana. Kahi a makou e moe ai, Makuakua ka moena Pililakeke ka uluna. Chor.–Oni aku no oni mai, Pupuu hoolei loa, Ka wehena a ke alaula, O ke ao paha keia. Ano e hai hou aku au i na pomaikai i oi ae o keia mokupuni i keia au e nee nei; oiai ua pomaikai mua ua nalohia aku a nalowale loa. 1–Ua uhipaapu ia keia wahi mokupuni e na kumulaau kiawe wahie. 2–Ua puka ae ka wai aniani i keia mau la, ma ka noho eli ana o John Ineti a me kona haku ae maluna ona. Ua puka'e ka wai mai ka honua ae me ka ono me ka momona, Ke haupa iho ke kamahele makaimai i ka aina i puni i ke kai; aole nae ka mea kakau i inu ia wai ono. Ola no ia aina wai ole. Ina au mua aku la i hala na ka ihu o ka waapa e lawe mai ka wai o nei wahi pokupuni, aka i keia wa ua hoea ae ka wai mai loko ponoi ae ona, a ua pau hoi ka pilikia wai. A ua loheia mai, malaila ae o Ah Lo kahi i makaikai ai i ka nani o na wahi mokupuni la. I ka lohe mai, ua haawi aku oia he 30 dala o ka eka i ka ona nona ka ona nona ka aina. Ina pela io pokeokeo no wahi a ka pelehu. O keia ae la kahi moolelo i keia wahi mokupuni, a na keia wahi mokupuni i mahele i ekolu kai kuono. Kaikuono o Waiai, Waimalu a me Kalauao. 2–Kaikuono o Halawa. 3–Kaikuono o Waipio ame Waiawa, oia hoi na kaikuono hei hei waapa i keia wa, a he mau kaikuono lu dala ia no ka heihei waapa mai na pakeke ae o ka lehulehu, a he wahi kaulana ia a hiki i keia wa. Aia ma ka lae hema-komohana o keia mokupuni ka lae o Kaimaemae, aia ma kela aoao mai o ke kaikuono o Halawa ka lae o Keanapuaa. Ua kapaia kela lae ma ka inoa o kekahi a-na nui, he wahi e nohoia ai e ka poe lawaia. Eia kahi moolelo e pili ana i kela a-na. Ia Kamapuaa i hele mai ai mai Kaliuwaa mai, o ka hele mua loa ana mai keia a Kamapuaa a moe iloko o keia a-na oiai no oia e noho pu ana no ia me ko laua kupunawahine i kaluanui o Kamauluaniho. A penei ka moolelo o kona hele ana mai ua hele mai nae oia ma ke ano kino papalua, he puaa i kahi wa, a he kanaka i kwahi wa. Ma kona ano Puaa, ua hele mai oia ma na ano ehiku. 1–Eleele. 2–keokeo. 3–ulaula. 4–ele- ele-kalakoa. 5–keokeo-kalako. 6 –ulaula-kalakoa. 7–olomea aole keia o ka pau o kona mau kino, he nui aku; aka nae, o ka nui keia o kona mau kino i keia hele ana.

{i WiAil|ūiu Ai Ia KhIuI umi t, A oi«i / i i«ii»a1 mn ka K(Mrl«u; ua hal«|roAl no oia a nm i Wa iaho Io |i i j ma kt ni nanūl pi 1 o KalioAkeawe, a iho ma keia hu)i o Waipio; hel© nmi oia a Kahaim, pii akn la oia nmlaila, oiai kekahi imnA ano mii a ke /llii o Kahana irt U a-na o helo w«i. • s 0 ka haua ma ia la, he Imua hookelnkela ikaika Imhuki kmmi lauu koa kmnakua. Ma ia la, ua pii na ’Ui a me du mukaainana a mo ka poo i kaulana uo ka ikaika, a « uu Kamapuaa noi kakulu iiokoo keio huakai ma ke auo kino keiki lauiho ehu ehu kmnuull, he heleheleaa u-i a noheuohea koua mau hiohiona ko nana'ku. O ke alii Iioi uana nei haua o pii ia uei he Aliiwahine, o //uilua koim iuoa, he wahino u-i a naui oia. la ia 1 iko mai ai i keia keiki u-i. «a hooh.llii iho la koua naau m« ka manao o tia aliiwahine la e hin a wela, a law T e mni a Moaualua e haha'i ai ke au, eia nae aole pela ko Kamapnna ‘mnnao, na hoolohe no oia i ke kauoha a koua kupunawahiuo'e hole imua a ike na maka o kooa hauau mua o Kekelohuiaiku.