Nuhou, Volume I, Number 25, 21 April 1874 — Ka Huakai a ka Moi! [ARTICLE]

Ka Huakai a ka Moi!

Hora 9 haalele na Moi i ka halekuai; kau maluna o ke kaa na na haole o Kawaihae i kauo. O na Moi ke alii wahine Kamaka--eha me ke Kiaaina Dominis kai kau ma ke kaa, a hele aku la i ka hale o Hon. J. P. Parker. Ua hanai maikai ia na Moi me na ohua o na alii;—Maikai ka papaaina, maloko o ka lumi aina; he mau puna dala he mau o dala, a he mau pahi kumu dala me na pa dala e waiho ai na mea ono. O ka apana oi loa keia ma ka hoohiwahiwa ana a na haole me na makaainana, —he pahu palela na pu e ki ai. Ua akoakoa nui ae na makaainana, na haole, a ua haiolelo aku ka Moi imua o na haole ma ka olelo haole oia keia ma ka unuhi ana.— "E na Keonimana haole;—ua hoopiha ia mai au e ka oluolu me ka hauoli nui ma keia kumu hoohiwahiwa a oukou. Ua makaikai hele ae nei wau ma na wahi a pau o keia Mokupuni a ke hoike aku nei wau ia oukou e na Keonimana, o ka hookipa hoohiwahiwa kiekie loa ana a ōukou i hana mai ai no'u, aole i ike ia ma na wahi e ae a puni. He hoike ana mai keia ia'u, i na hoike moakaka ana, oia hoi o ka haunaele i hoonaueueia ai ka maluhia ma Honolulu, he wahi haunaele kuloko wale iho no ia na ka poe ino. O ka hookipa maikai i loaa ia'u ma keia apana, he hoike ana mai ia ia'u i ka lokomaikai a me ke aloha alii o koo nei mau makaainana. E na Keonimana; ke aloha aku nei wau, a ke kukai olelo aku nei no ka Haiolelo Hookipa a ko oukou Kahunapule i hoike mai ai imua o'u, ua hiki ia'u ke hoike moakaka aku ia oukou, o na manao maikai maloko oia Haiolelo Hookipa, he maka muaia no ko'u hoomanao ana, a he mea kuhohonu na'u e hoomaopopo nui ai." Mahope o keia Haiolelo Alii, ua haiolelo aku ka Moi imua o na makaainana, ma ka olelo Hawaii: ma ke ano nui o kona manao oia no ka hele ana e ike i na makaaainana ma ke ano e ike aloha, a e hoolauna i na makaainana e malama maikai na wahine me na kane i ka lakou mau keiki Halele na Moi i na kaiaulu o Waimea i ka hora 11 a kau ma ka moku i ka hora 11 1/2 ku ma Mahukona i ka hora 1 1/2 lele na alii me na ohua. Aia ma kahakai na poe puhi ohe o Kohala e ku mai ana me na makaainana me na lio i lawe ia mai no ka Huakai a ka Moi. Haalele ia kai o Mahukona i ka hora 2 a holo aku la ma ke ala e moe ana a hiki i Halaula Kohala. Hiki ka Moi i Halaula i ka hora 4, a hookipa maikai ia e na kamaaina lokomaikai, noho ma ka hale o ka Hui Wiloko ma o ka hookipa ana a Wiliama. Ua hookipa maikaiia na ohua. Ua hauoli na makaainana o Kohala i ka ike ana mai i ka Moi. Moe ia po ao ae Poalua ua akoakoa nui ae na makaainana e ike i ka Moi, a ua Haiolelo ka Moi ma ka hora 10.

Ua kokuaia ka Haiolelo alii e ka Hon. T. Matina a me ka Hon. P. F. Koakanu. Ua hiki ia'u ke hoike akea ae i ko'u aloha no na hookipa maikai ana a J. D. Halai, J. Ii a me kekahi mau keonimana maikai e ae. Ua mahalo nuiia na kamaaina nana i malama ia makou o Alexander Hussey me kana wahine Kaaikaula. Aloha ia ka poe i haawi lokomaikai mai i ka lio, a holo wahi lio ana. I ke kakahiaka ua hoounaia ke Kilauea e holo ae mai Mahukona a ku i Keawaeli, a ma ka hora 1 auina la haalele makou ia Kohala. Piha o kai o ke awa i na kanaka me na lio, akaaka ka olelo, "Lei Kohala i ka nuku na kanaka." Hookahi wahi pilikia, o ko'u wahi kaulawaha lio ua hoohihi aku la no ia Kohala ua hele paha i ka makaikai, o kahi noho lio wale mai no

koe, pomaikai no ka loaa ana. Ma ke ahiahi o ka Poalua la 7 o Aperila lele na Moi me ka Moiwahine ma Makena, o ka hora 8-1/2 ia a hoi loa ke Kilauea i Honolulu me kekahi poe ohua. Ua hiki ae ke Kiaaina Kapena ma kai o ke awa me na kanaka, mai uka mai o kahi o Kapena Maki; e paa mai ana na kanaka i na kukui lamalama me na lio o makou. Ua hoaia na lama kukui i hiki ka huina i ka 200, a kai huakai aku la makou, e pii ana i ke kula ikiiki a hiki i ka hale noho o Kapena Maki. E hoike ae wau maanei, ua eleu e aku no wau mamua maluna o ka lio me ka Luna Hooponopono o ke Au Okoa a me Kapena Ka, ka paahae o ka Huakai Moi, a ua lilo mai ia'u kekahi kukui lamalaina, kukui Hawaii maoli nei; a o ka'u ia o ka paa ana i loaa ka malamalama o ko mokou alanui. Aia makou ke pii ala mamua, ke nee mai la ka huakai ahi a na alii mahope mai, hele kela a owela ke kula, e aneane ae ana e hiki i ka hora 10 hoea makou i uka a na ka leo huro i hai ae ua hiki ka Moi i ka hale. Ua wehe akeaia ka Hale nani o Kapena Maki no ka hookipa ana aku i ka Moi. Ua haiamu ae la na makaainana e ike i ko lakou Moi aloha. Ekolu mau kaa i hoounaia e Kapeha Maki e kii i na ohua, me na puhi ohe, a ua hiki aumoe loa ae lakou. Ua puhiia na mea kani maloko o ka pa nani o Maki; a ua haulaoa ae la na makaainana. Aia ma ka puka o ka pa ua kauia he mau hua palapala, "Welcome to the King," oia hoi keia unuhi ana, "ua oluolu ia ke kipa ana mai a ka Moi."Ua hanaia keia me ka nani loa, he ano pahu huinaha i kauia maluna o ka puka pa, a he mau kukui ka mea nana i hoomaamaama ua nanea wale ka noho ana a hiki i ke kiekie ana o ka mahina, a ma ka hora 3-1/2 moe na Moi. Ua hookipa maikai ia na ohua o na alii me ka hanaiia a maona a moe ka po. Ao ae o ka Poakolu ia, ua hele mai na makaainana e ike i ka Moi, me na makana, a lulu lima i ka Moi. Ua haiolelo aku ka Moi ma na mea ano nui o ka Hooulu Lahui ana, me ka ninau pu ana aku i na makaainana e hoike mai i ko lakou pilikia. Ua ku

ae kekahi poe a hoike i na pilikia, oia ka auhauia o na lio liilii i holo ole ia, me ke kuu ana i ka auhau o na ilio, oia ka auhau no na apo ai, a ua ku ae kekahi poe a hoike no ko lakou mau wahi e noho ana, e hoihoiia mai ia lakou na aina lei alii. Ua noi maoli ae kekahi i wahi apana aina nona ma kona wahi ana e nohola, he aina lei alii nae, a ua ae aku ka Moi me ka olelo aku, "e pa oe i kou wahi a paa, a e mahiai, a malama pono i na keiki me ka wahine, alaila, na'u no e hooko pono i kau noi." Ma ka hora 3-1/2 auina la, ua weheia he lanai ahaaina i hoohiwahiwaia malalo o na laau paina, a ua hookipaia na Moi me na ukali ma ia papaaina. Hookui aku hookui mai na kanaka—O kekahi o na makaainana ua kai huakai mai mai Waiohuli mai ma na lio me ka hae Hawaii, a o kekahi poe mai Keokea mai. He keu keia a ka poe aloha alii, ka hele ana mai mai kahi loihi mai, lealea makou i ka hula polapola a ka poe polapola; o ke Kiaaina Kanoa paha kai hoohihi loa. Ua haawiia aku i ka Moi ma ke ano makana mai a Charles Makee (Kale Maki) mai he lio eleele maikai. Nui ke aloha, nui ka olioli aloha o Maki, makana wale ia makou e pahupahu i ka Hale pahupahu ona, a ua ai wau ma kana pakaukau maikai. Pau na hana oia la, a po iho a ao ae o ka Poaha ia haalele ke Kiaaina Kapena ia makou ua pii na alii e makaikai i ka puu o Kapena Maki i kanu ai i ka laau. He mea kamahao ka hana noeau a ke kanaka, ma ka auina la ua haawi houia he lanai ahaaina na na Moi, a ua akoakoa hou ae na kanaka; a ua konoia na hula a na Moi e hoolealea; a ua hookupuia i na dala he 27 a oi ae. Ma ka po ana iho ua weheia he hulahula haole maloko o ka hale hanohano o Maki. Ao ae o ka Poalima ia, mahope iho o ka paina kakahiaka a ma ka hora 10 haalele makou ia Ulupalakua a holo aku ma na lio i Wailuku, ua lawa na ohua i ka lio mai Sam. Paka ae, a o na ukana hoi ma na kaa pipi a Kapena Maki. Ma ka hora 12 halawai makou me ka huakai lio mai Wailuku ae i hele ae e ukali i ka Moi;—he 132 ko lakou nui o na kane me na wahine a me na haole. Hele aku la makou o ke kula loa o Kamaomao, he kiliopu walo no na lio. Hiki makou i ke kula one nee mai la ka lepo aole i kana mai, piha pono na onohi i ka lepo, a malia no i pana ai ia wahi o ka Lepolepo nei ka lepo maoli no. Ina e noho aku mahope nana mai me he puulu koa kaua lio la ka huakai nui o na lio e nee ana i ke kula. Ma ka hora 4 a oi iki iho hiki makou i ka pio mua i hanaia ma Waikapu e kau ana na hua Palapala, "A|oha na Waieha ia Kalakaua." Aia malaila he laina lio o na makaainana e kali mai ana i na Moi, a haawi mai la ina Huro aloha. Mai laila aku ka moe ana o ke kaoo lio i aneane e piha pono ka hapalua mile e ku ana la ea o ka lepo me he uwahi la no ka luapele.

Loaa aku la ia makou he pio hou iwaena e kau ana na hua palapala, "Kalakaua" a ma o loa aku he pio no e kau ana me na hua olelo "Paa ka noho alii o na Moi" a kiia mai la he 21 pu aloha ma o na pu hao-kui-amala la,—a ikuwa mai la na leo Huro o na makaainana ma ka huina alanui. Ua paa oluna o na hale i ka hoohiehieia me na kanaka e nonoho mai ana;—a ma na kihi o ka huina e kau ana na pio me na hua palapala "Ka hiwahiwa a na alii." "E ola ka Moi." "Kalakaua me Kapiolani a me na hua haole "Wellcome King Kalakaua oia hoi. E hookipa oluoluia ka Moi Kalakaua. Ua hookipaia aku makou ma ka hale o ka Hon. Kuihelani a o ko makou hale ia i noho ai me na Moi. Ua laweia mai la na makana, na puaa moa, me na pahu-ai. Ma ia po, ua hookipaia aku na Moi maloko o ka Hale Hoolewaiona o Wailuku no ka hulahula haole ana, a ua hookipaia ma na papa aina. Ao ae Poaono, ua haiolelo ka Moi maloko o ka Hale Hoolewaiona, a na Kuihelani me Lilikalani i kokua. Ua hui ae na makaainana o na Waieha, a ua hiki ke ana ia aku ka huina piha o na kanaka me na haole ma kahi o ka 4 tausani. Ua uluku na manao makee alii o na kanaka, ke hele la a hookui, a popoi pu maluna o na 'lii, a ua haawiia he Papa aina nui maloko o ka lanai nui a na makaainana i hoomakaukau ai. Hookahi mea minamina loa, o ka waiho wale ia ana o ka manele i hanaia ai no ka lawe ana mai i na Moi mai Waikapu mai, ua hookupu na haole me na kanaka; i na mea o na ano apau me ke dala pu; a o ka huina dala olaila he haneri umikumamakolu ($113,00) me na keneta keu, ma ke ahiahi ana iho ua holo ka Moi e makaikai i Waihee maluna o ke kaa. Ma ke Sabati ae ua hele na Moi i ka pule, a ma ka hora 11-1/2 hiki ae la o J. U. Kawainui me ke Kuhina Kalaiaina Wilimana me ka Aipuupuu nui o ka huakai alii Leut. Kahananui. Lohe ae makou i ka hoi ana mai o ka Lunakanawai lalau o Alani a lohe ae la no hoi he hana ano nui ke hoomakaukauia la ma Honolulu. O ka lono koke mai la no ia e hoi ana, aia o Kilauea i ka Maalaea. Loaa aku la ia'u he leta na W. M. Kipikona ae, e hoike ae ana i kona aloha. Ma ka hora 3 auina la ua pau na ohua i ka hoi i kai o Maalaea e moe e kali ai ia Kilauea, oiai ua heo aku i Makena, e alo mai i na ukana a Kapena Maki. Ma ka hora 4 o ka wanaao, hoalaia makou e na luna o makou no ka hoomakaukau ana e holo i kai o Maalaea; ala ae la kau ma na kaa a holo aku la i kai o Maalaea o ke kaa mua loa ko makou me ke Kiaaina Kanoa a me na mea Hanohano P. F. Koakanu me H. Kahanu. Mahope ae kekahi kaa a huli pu i ke kula, a o Apai pake kekahi ma ia kaa. Ma ke kakahiaka nui hora 6-1/2 haalele ia Makena, a holo aku no Lahaina, oluolu makou i ka ike ana mai ma ka moku ia A. S.

Cleghorn (Ake) me Hare Sheldon (Hale) ka Luna Hooponopono o na Nupepa Kalepa me Hawaii Ponoi. Hora 9-1/2 kuu ka heleuma ma ke awa o Lahaina lele makou i uka. Hoomaha iki na alii ma ka Hale Hookolokolo; a ku mai ke Kiaaina Kapena a heluhelu i ka Haiolelo Hookipa i na Moi. Ua pane iki aku ka Moi;—a ua kauohaia na makaainana e hele ae ma ka Luakini o Wainee e lohe i ka Haiolelo a ka Moi, a hoi aku la na alii ma Lanikeha ka hale o Nahaoleelua. Ma ka hora 12, ua hoopihaia ka luakini e na makaainana a ua hiki ae na alii. Ua noho na Moi me ke alii wahine Kamakaeha mamua iho o ka awai, me ke Kiaaina Do- minis me Kanoa a me ke Komisina Palani me na ukali. Ua ku na makaainana i ke komo ana mai o na Moi a ua mele mai na haumana o Lahainaluna i kekahi mele no ka Moi; pule o Rev. M. Kuaea a hoomaka ka Haiolelo a ka Moi, ma ke ano nui o ka Hooulu Lahui. He keu ia a ka Haiolelo nani loa, a ua piha pono na puuwai i ka hauoli. Aohe haiolelo ana a ka Moi i ike ia ka maikai e like me ia; a no ka lilo loa o ko'u manao i ka maikai o kona mau kalai manao ana, aole hiki ia'u ke hoomanao a kakau la hoi ma ka'u puke hoomanao. Ua kokuaia ka Haiolelo alii, e Wilimana, L. Aholo A. Kaukau Napaepae me M. Kuaea a hookuuia na hana me ka pule a M. Kuaea. Ma ka auina la ua hele ae na makaainana e ike i na Moi me na makana; a ua wehe ia he mau hula Hawaii no ka oluolu o na 'lii. Ma ka hora 8 o ke ahiahi ua kai huakai ae na kukui e hoomalamalama ana i ke alanui o na alii e pii ai i ka hulahula haole ma ka hale o Hale Turton. Ua nanea wale ka hulahula ana a ma ka hora 2, wanaao ua pau ka hula ana. Haalele aku makou ia uka o Lahaina a kau ma ka moku; —a haalele i ke awa o Lahaina ma ka hora 4 wanaao me ka poai puni ana a na lama kukui a na keiki o ka malu ulu. Ma ka hora 7-1/2 kuu ka heleuma mawaho iho o Pukoa i Molokai lele ka Moi i uka, a haiolelo iki. Ua haiamua ae na makaainana me ka haliiia o ke alanui i ka moena. Kau hou ka Moi i ka moku, a ma ka hora 8-1/2, haalele ia Pukoa e holo ana no Kalawao. Hora 9-1/2 kaalo mawaho ae o Halawa ike lihi ia aku la na kukui o Lanikaula, emoole hala aku la i hope na kakai pali o Hinalenalena e kahe mai ana na wai o ka pali. Hora 10 kaalo mawaho ae o Puahaunui, e nee mai ana na ohia aki-niho. Hora 10-1/2 kaalo mawaho ae o Wailau, nee mai la na hala o Malelewaa. Kau mai la iluna ka wai pali o Waiehu. Ke nee la makou imua e kaalo ana ka puu o Haupu i hope. Hora 10-1/2 kaalo mawaho ae o Pelekunu. He mio ana iho no Kilauea nee ana o Waikolu i hope;—a he hanu ana iho kaalo ana mawaho ae o Kalawao; a ma ka hora 11-1/2 kuu ka heleuma ma Kalaupapa. Helu ia mai la ka poe lele i uka

a owau kekahi, noho ana iluna o ka waapa; rne na kauka a me na hoa o ka Papa Ola. Akoakoa ae la na kanaka ma kahakai, o Bila Auwana kekahi, a lulu lima pu ke aloha. Kau ma na lio holo aku la i uka o Kalawao e ike i na Halemai. Mahope mai ka lele ana o na Moi e ike i na kanaka ma ke awa pae, aia hoi makou ke noho ala i uka e aloha ana me ke alii Pika Kekuokalani. Pau no ka Haiolelo a ka Moi, hoi no i ka moku. Makaikai aku la makou i na hale mai, ua maemae maikai na hale; maikai na halepule. Hai mai la kekahi poe he maikai loa ko lakou malamaia ana, a olelo hoi kekahi aohe maikai; a o ka mea ino loa ka malaila o ka nui o ke anu, a o kahi la wela hookahi wale no ia i ikeia malaila. Ma ka nana ana a na kauka e like me ke kauoha a ka Moi, ua ikeia he 114 ka nui o ka poe e hoihoi hou ia ana ma ko lakou wahi ponoi apau ka noho ana ma kela kae o ke awawa malu o ka make. Ma ka hora 3 auina la, haalele aku makou i Molokai a e ku mai la ka ihu o Kilauea i ke kai. He pupuu wale ana no ko ia po a ikeia ana ke ahi oluna o Ihiihilauakea i ka lae o Kawaihoa—e a, eia o Ohau, eia ke ahi a Moehonua la ke a mai nei o ka ho- ra 7 ia o ke ahiahi. Kaalo ae la mawaho ae o Maunalua ma, o Niu ma e lapalapa mai ana ke ahi ma ka kaei pali a me na kahaone o ka aina kuhikuhi ke akua o Kahala." Mawaho ae o Laeahi; oili pulelo ke ahi i ka malie, e aloha mai ana o Leahi "aloha oe e Kalakaua," e kaukeha mai ana ka puu o Ualakaa me kona punohu ahi. E nee mai ana ke ahi o Waikiki mai Kaluaahole a hiki i na ulu-niu. Hoea ae ana he moku kuna me kona mau ahi e a ana a puni. Mawaho pono ae o Kakaako, nee ana ke ahi iloko o ke kai ma na waapa; ike ia aku la na pae humu o ka puu puhi kanaka o Puowaina me kona mau ahi ma kona mau kae pali me ka hua olelo maloko mai o ke ahi, "Ka Moi." I ke kaha ana ae a na maka ma kela e mai ana na alii iluna o Kealiapaakai ilalo o Moanalua. Ikeia mai la ke alo alii e hele ana a lehau i ke ahi. I komo mai ka hana i ka uwapo, piha poao o uka i ke ahi mai na pali ke ahi a nee i ke kai, lohe pono ole ia aku ke kani o na pu o Puowaina i kau a mea he ikuwa o na leo kanaka me ke pahupahu o na mea kani. Hele a hewa i ka wai ua mea he kanaka, ano e ka hana a ke ahi, lenalena, ulaula, omaomao a lehulehu wale. Kau aku la na Moi ma kekahi kaa, a na na kamalii i huki; a kau hoi ke alii wahine Kamakaeha me kana kane ma ka manele na na kanaka i auamo. Aole hiki pono ke hoike ae i ka nani me ka hanohano; aole mai mua mai, a he oi wale no keia. Akaaka ka poe moopuna a ke ahi, na mamo a Iwikauikaua. Lele mai la i uka nei, a ukali mai la mahope o na Moi, aohe lohe pono ia o ka olelo, he hauwalaau wale no, e naku ana

naku mai kanaka; a no ko makou paa i ka pakuia e na koa hookeke ole ia ai makou; he nani wale no ka hoi na alanui, lehau lua i na kanaka. Komo aku la iloko o ka pa alii e momoe mai ana na kane me ka wahine ilalo o ka lepo e malama ana i ke kapu moe o Kalani; a komo aku la na alii i Ihikapukalani hale me ka hanohano, a me ka hoohiwahiwa kiekie loa ia. E ola ka Moi Kalakaua, E ola Hawaii i ke alii e Oahua o Kakuhihewa, ua hoi mai ko Lani, e ike Iaia a e pelu i kou mau kuli. Oia kou Haku, a oia kou alii; e nana Iaia, a e malama i kona hanohano. Ke haawi pu nei o NU HOU i kona aloha i na Moi me na ohana alii, a ke haawi aku nei i na mahalo piha no na hana hoohiwahiwa a Honolulu nei i ko lakou Moi. Lamalama i Makapuu ke ahi a Hilo, Hanohano molale ke ahi o Kawaihoa, Oaka onio ula ke kaoo ahi o Waialae, Hoohuelo iluna ke ahi o Laeahi, Hoononoho i muliwaa ke ahi o Kaimuki, Me he uahi koaie la ke ahi o Waahila, Noho hiehie ke ahi o Puuomanoa, Oni e kela iluna ke ahi o Ualakaa, A me he lei hala na ahi o Kaluahole, Me he maka ihu waa na ahi o Helumoa, Me he moa lawa kea la na ahi o Kalia, Ua laina likeia na puu ahi o Kakaako, Me he papahi lei nani la na ahi o Kawaiahao, Kauluwela Puowaina, i na ahi hoike inoa, Ulu wehiwehi na ahi o ka Hotele Hawaii, Heaha la ia i ka panio ahi o ka Helu 2, Puulu Hoku lani na ahi o Maliekamalu, Amaamau pinepine na ahi o Kawa, A lua ole ke alii o Moanalua, I Puukuua ke ahi a ka mauu nene, Ka-i haaheo ke ahi puoko ula i ka moana, Kahiko iho la i ke kai o Mamala, E malama i na huna ahi o Kilauea, Kuupau ka "Benecia" i na ahi ano e, No ke hala ole ke ahi o Ainahou, Pipi noke owaowa paiakuli na ahi o "Kina," Anuenue pipio lua i ka lewa na ahi o ke Taona, Papa konane na ahi o Alanui Papu, Ahu kinohinohi na ahi o Alanui Alii, Me he ponaha mahina la ke ahi o Hale alii, Ku me he anuu la ke ahi o ka pahu hae, Wela kinaina i na nani o Ihikapukalani, E o mai ke alii nona ia Inoa ahi, O Kaulilua i ke anu o Waialeale.

Ua pau wau, DAVID MALO. He Puuku,—Ua hookohuia Hon. W L. Moehonua i Puuku no ka Moi. Ke nani ala no. O ka mea pono wale no ia, i hiki ai ke noho pu a lawelawe aku i na mea pili i ka Moi; oiai nana ponoi no ia alii. Malamaia ka Haku; o oe iho la no ka makua o kena poe alii. He keu ka mea ino a he wahine, wahi a kahi kanaka i mareia. Pane koke aku la kekahi wahine ia ia me ka huhu, "Ua hana ia ka wahine mai ke kane mai, pehea la i oi aku ai o ke ino o ka iwi aoao hookahi mamua o ke kino holookoa?"