Hawaii Holomua, Volume I, Number 6, 10 April 1912 — Ka Olelo Makuahine a ka Lahui Hawaii [ARTICLE]

Ka Olelo Makuahine a ka Lahui Hawaii

I ikeia no na Aupuni o ke ao nei a i hoomaopopoia no lakou ma ka lakou olelo. I ka manawa e nalowale ai ka lakou olelo lahui, o ka nalowale ana no ia o ia lahuikanaka. He mau olelo oiaio keia, aole e hiki e hoonalonalo wale ia iho. E nana aku kakou i na Nekelo o Amerika. Ua nalowale ka lakou olelo lahui, a mamuli oia nalowale ana, aole lakou i ikeia aku ma ke ano he lahui kaokoa. He poe Amelika lakou, aka, ua lohe anei kakou e kapaia ana lakou ma ia inoa? Aole, he Nekelo no lakou, oiai nae, aole a lakou olelo i okoa ae mai ka na Amelika keokeo ae. I keia la, ua ikeia ka lahui Hawaii, aka, ke namu mai na keiki Hawaii, aole lakou e kapaia aku ana he poe Amelika, a i ole ia, he poe Pelekane paha, aole loa. He poe Nekelo. Pela ko kakou mau keiki Hawaii e holo nei i Amelika ame Nu Kilani, i ko lakou wa e olelo haole ai, e kapaia mai ana lakou he poe Nekelo, mamuli o ka maa loa ia o ka olelo ia a na Nekelo e kamailio ai. A pehea e pau ai ko kakou kapaia ana he poe Nekelo? I ko kakou hoomau ana i ke kamailio i ka olelo makuahine o Hawaii nei, i ka olelo i kaokoa ae mai ka na Nekelo. Ke minamina nei ko oukou mea kakau i ka ike ana aku e olelo pahemahema ia mai ana ka'u olelo makuahine. Ma ka nana aku, he mau makahiki pokole wale no i koe, a pau ko kakou kapaia ana mai he poe Hawaii mamuli o ka nalowale ana aku o ka olelo Hawaii, a o ka like loa no ia me na Nekelo ma ke kamailio ana i ka olelo a ka lahui okoa. Ina e lilo ka hoomanao ana i ko kakou lahui i mea nui ia kakou Hawaii, ano ka manawa e ala like mai ai kakou a kukulu i mau kula Hawaii no kakou. E kukulu i mau kula Hawaii i wahi e hoopulapula hou ia ai ka olelo aloha o Hawaii. E kukulu i mau kula i mau ai ke "O" ana o ka leo o ka Lahui Hawaii. Aka, i hoohemahema kakou a

make io ka olelo Hawaii, o ka nalowale aku no ia o ka lahui Hawaii, a he poe Nekelo ka olelo ana. He mea uuku anei keia? Ke manao nei au, aole; aka, he mea na kela ame keia kanaka Hawaii e hoomanao ai, a he mea pono hoi e noonoo koke ia. Ke manaoio nei au, aole loa e nalohia ka olelo Hawaii, aka, aia aku no he la e hoea mai ana e ike aku ai kakou i ka pii mahuahua ana ae o keia lahui. A me ia manaolana, ke koi aku nei au, e kaulona aku ko kakou mau noonoo ana i ka mea e mau io ai keia lahui. Heaha ka waiwai o ka pii mahuahua ana ae o keia lahui, ina e okoa ana ka olelo? Heaha ka waiwai o ko kakou hoomanao ana ia Hawaii, ina he okoa ka olelo a na hanauna o keia mua aku? I keia la he poe kupa Amelika kakou, aka, mai poina oukou ia manawa hookahi no, he poe Hawaii Amelika kakou, aole he poe Nekelo Amelika, aole he poe Pilipino Amelika, aka, he poe Hawaii. A pehea iho la e mau ai keia ikeia ana mai o kakou he poe Hawaii, ina e nalowale aku ana ka kakou olelo makuahine? I keia la, ua pa-hemahema maoli no ka olelo Hawaii iwaena o na keiki Hawaii, a e hoomauia aku ana keia hemahema a hiki i ka wa e nalowale loa aku ai, ke loaa ole ia kakou he hoomaopopo ana i mea e pau ai keia hemahema. O kekahi poe keiki Hawaii hele kula, ua nui maoli ka makaukau ike olelo haole, oka, i ka wa a na makua e ninau aku ai i ka wehewehe ana o na haawina ma ka olelo Hawaii, ua hoka iho la a hiki ole ke hoakaka aku, a ua uwe maoli i ka wa a ka makua e olelo aku ai: "Kupanaha! He Hawaii oe, eia nae, aole e hiki ia oe ke ike i ka manao o kau haawina ma kau olelo." Iwaena o na keiki a ko oukou mea kakau, ua lohe aku oia i ka olelo Hawaii e kamailio ia mai ana me he poe malihini loa ala. A ua ulu ae ke kaniuhu i keia mea e oni mai nei

ma ka hauki ala, aka, ka me ala nae, o ka hoomauia kana nee ana i mua, a hiki ia mai ana no ka manawa e lilo io ai kela pilikia i mea hiki ole ke hoopauia. Alaila ka hoi, make loa io no a koe kalina ole. E nana aku i na keiki Kepani. Na keiki Pake no hoi. I ka manawa e pau ai ke kula haole, e ikeia aku ana lakou e hele ana i na kula e a'o ia mai ai ka lakou olelo lahui. Ke hana mai nei keia mau lahui o ko na aina e, no ka makee no i ka olelo makuahine a ia poe. Ia kakou Hawaii nae, ke hoolilo nei kakou i ka kakou olelo i mea hoonalowale ia. Eia ia kakou ka mana e hoolilo i kekahi mau kula i wahi e a'o ia ai ka kakou olelo. Aole wahi a ke kanawai i papa mai ai aole e a'o ia na keiki Hawaii i ka olelo Hawaii. Aole wahi a ke kanawai i papa mai ai aole e hiki e hookaawaleia kekahi mau hora kula o ka la iloko o kekahi mau kula aupuni i manawa e a'o ia ai ka olelo Hawaii. A no keaha kakou i ku nana ai a ae wale aku e nalowale loa ka kakou olelo makuahine? Ano ka maaawa e hana ia ai keia mau hana. Ano ka manawa e oni like ai kakou, oiai e koe mai ana na kanaka makua i lawa i ka ike i ka kakou olelo, a i kupono e a'o mai i na hanauna hou o Hawaii nei. He oiaio no paha o ka olelo waiwai o keia au, o ka olelo haole no, aka, ke manao nei ko oukou mea kakau, i manao ia no pela i ka loaa ole he mau kula Hawaii. No keaha i hiki ole ai e hooliloia kekahi mau kanaka Hawaii i mau kumu e a'o ana iloko o ke kula a'o kumu i ka olelo Hawaii, i na poe e a'o mai nei i poe kumukula no keia mua aku? Aole no e loihi loa a e ike aku no kakou i ka hua e loaa mai ana, a me na pomaikai e ikeia aku ana mamuli o keia hana. Eia he kula a'o kumu ke ku nei maloko o keia kulanakauhale, aia maloko oia kula he poe keiki Hawaii, a ina e haawi ia mai ana he manawa no ke a'o ana aku ia lakou i ka lakou olelo makuahine, e lilo aku ana lakou i poe kumu e a'o ana aole wale no i ka olelo haole, aka, e lilo pu aku ana lakou i poe kumu e a'o ana i ka olelo lahui a Hawaii nei. A i ka manawa a keia mau kumu e puka aku ai, a lilo i mau kumukula, ua hiki ia lakou

* i kekahi manawa na ke ola ana aku i ka olelo Hawaii i na haumana a makemake mai ana e a'o ia aku. Ua pinepine ko oukou lohe ana ame ko oukou ike ana i na manao i kakau ia e a'u ma luna o na ninau ano nui o ka manawa. Ua pinepine no hoi ko oukou ike ana i na paio e paio ia ana no ka pono o ke kanaka Hawaii. He manaolana mau ko'u e hiki mai ana no ka manawa e pii mahuahua ae ai keia lahui. A heaha ka waiwai o ko kakou ike ana aku i ka pii mahuahua ana ae o na kanaka Hawaii e olelo mai ana i ka olelo okoa? Ina aia io iloko o ka puuwai o na kanaka Hawaii ke aloha i ka lahui Hawaii, alaila, ano ke konoia aku nei oukou e ku mai a e hoomaka kakou e paio no ka hoomauia ana aku o keia lahui e ikeia ma ka lakou olelo makuahine. E pepehi kakou i na manao ana iloko o kakou e kinai ana i keia olelo lahui, no ka mea, o ka make ana o ka olelo lahui, o ka nalowale ana aku no ia o ia lahui. E Hawaii lahui, e hoomanao i ka olelo a ko kakou mau makuahine. E Hawaii lahui, e hoolilo i hana na kakou pakahi, ka imi ana aku i na hana e hoomauia aku ai ka kakou olelo lahui.