Kuu Hae Hawaii, Volume I, Number 1, 19 April 1913 — NA MAKEMAKE O KE KANAKA Ko Lakou Mau Ano Ame ko Lakou Mau Hopena [ARTICLE]

NA MAKEMAKE O KE KANAKA

Ko Lakou Mau Ano Ame ko Lakou Mau Hopena

No ke Alia na Kanakai i Ilana Ai I kulike ai me ka lioike o ka makahiki 1911, ua :oi aku mamua ■ o 20,000,000 o na kanaka o Amerika Iluipuia i komo iloko ;'o na hana "hooulakolako." Iloko o keia huina ua oi aku īnamua o 11,000,000 he poe maliiai, poe hana iloko o na lua maina, poo hana iloko o na laau, poe lawaia; ma kahi o 6,500,00 poe ma na liana "kapilipili" (manufaoturing eliko me ka hana ana i na lole, kamaa, papalo, na lako hao, na lako hale, a pola aku; ma kahi o ka 4,500,000 poe ma na hana kalepa; a he 7,000,000 a oi ma na hana oihana 0 kela ame keia ano. E manaoia he nui wale o keia poe 1 liana mahmli no o ko lakou makemakeiho o hana, i mea lioolana i ko koko; o kekahi, na kanaka waiwai lioi, maiiiuli o ko lakou ake nui e lawelawe a liookele ma na oihana nui. Aka o ka*hapanui loa o 3akou ua hana īnamuli o ka manao i loaa mai na mea a lakou i makemake ai no ko lakou pono o ka iioho ana. Ma kekahi olelo ana, ua liana lakou no ke dala; makeinake lakou i ke olala, aole no nae no ke dala maoli, aka no ka moa hiki i ke dala ke kuai, a hoohana. Nolaila o keia ka mole, ame ka hoomaka ana o ka hoomakaulii, no ka moa, lie mau makomake ko ke kanaka a lie niea pono e hoolawaia. O ka makemake ana i kekahi moa he mea ia i kamaainaia e na kanaka apu. līe niu makomake ko na moa apau. LTa manao iho la kekahi jioe ina e hoolawaia ko lakou mau makemake, alaila o ka-na no ia, oluolu ka manao, maha ka noonoo, aka ua lioomaopopoia i keia wa mainuli o ka ike niauia, i ka wa e lioolawaia ai na koi ana a ka makomake, ua ala, a kupu mai no lie mau makemake liou ma kahi o na makemake mua, nolaila ua mau ka mamao o lawa mai ke kanaka aku. A nolaila i oleloia ai, "Aolie wa e lioolawaia ai ke kanaka." Pela i ikeia ai ma o ka liapanui la o na kanaka aia ke holokiki noi kona mau makemake mainua o kona ikaika e imi e hoolawa. Na Ano o ka Makemake. Aia ua hoonolionohoia lio elua mau papa o na niakemake o ke kanaka: (1) Na makemake e poiio ai kona ola. Ile kino kona a he moa pono a e hoomalumaluia no hoi. A ma koia ano ua ano like 110 hoi ia mo na

holoholona liaahaa iho. 0 keia mau niakoniake lie man mea hiki mna mai i k« kanaka ame na holoholona pu. 0 ke kanaka i make d ka pololi loa 1 ka nele i ka ai, a liaawi oe iaia i wahi kenikeni me ka i ana, '' E, eia lie wahi kenikoni, o liele i ka nana keaka, a i ole e kuai i kau mea o makemake ai," me ke kali ole, e hele koko ana ia e kuai i mea ai i na ai kona makemake kino. Aka aole i like "n ale ke kanaka me na liololiolona, noiaila ua nlu ae he mau makemake liou, mawalio ae, o na makemake e pono ai kona olā. A pela i loaa ai— (2) Xa Alakemake Ulu. Ke kapa nui au ma keia wahi na £ ' makemake u!u M 110 ka mea, aohe huaolelo hou ae ma ka kakou olelo e hoolawa ana i ka manao; nolaila o ka huaolelo "ulu" he wahi pili kokoke aku "ia i keia manao, no ka mea, o keia makemake o ke kanaka mamuli o kona naauao, nee imua, ua kawowo, kupu hoea, a ulu,.hou mai na makemake hou ae, mawaho ae, a oi ae, mamua 0 ko na lioloholona. Mamuli o na ano palupalu, lalalii, īnenemene, hoomiomio, iloko o ke kanaka i ulu mai ai na koi hou ana ae. Elike me kona ulu ana ae ma ka naauao, mahuahua no lioi na manao hoowahawaha i na mea ai i hana maikai oleia, pela ka aahu, ame ka hale. Ulu mai na makemake i na mea ai i hana maiauia, a ono no hoi, i na lole kupono a maikai, i na liale nani kulana hiehie. A ma kekahi wahi o kona l>ii —ana —mai -ka, hune- ae^ —aoltr oia 1 lawa i ka noho ana i lalo e ai ai, makemake oia i pakaukau, aole lawa malaila, makemake oia i pale pakaukau, a i niau mea hoonani hou ae. A o kekahi mea ano e no hoi oia 110 ka lioolawaia ana o kekahi mau makemake pili uhane ma o kekahi mau mea pili kino la. "Pela i lilo ai na buke i mea hoolele i ka ike mai ka noonoo o kekahi, a i ka noonoo o kekahi." A, aia liou ae no lie mau makemake o ka hoolaulea ana. oka iini e launa pu me kekahi lioa kanaka, oia kekahi o na makemake ikaika loa o ke kanaka. A maluna o keia makemake o ka hoolaulea ana me ka lioakanaka i ulu mai ai ka nolio ohana ana, ame na kukulu hui ana. lllu mai na niakeinake liolomua, a nolaila aia wale no ka lawa a houluuluia, hōolaunaia, hoohanaia, elike me ka liana ana o na alnui, na uapo, na sua, na kula, na paka, na hale leka, aj)ela aku. ( T lu mai na makemake i na mea naui, na kii, ame na mea leani, oia

hoi ka leo o na pila, ame na leo melo. l'lu mai na makemake i na mea hooluolu, na īnoa lioomahie, na mea 0 hoopakelo īnai, na mea hoopoino o ka lowa, o ka honua ame na mea ulu, mai na kanaita, a mai na holoholona nunui a huhu, a mai a iloilo ma'i a na mea liilii hoopoino e ae. Makemake oia e lomiia kana poke oio me kahi lau akaakai, komo pu iho kahi nioi me ka inimona, pakui pu iho hoi kahi limukohu. Makemake oia e palakiia kona lole, a e hinuhinu ko'na kamaa. Makemake oia e haieleloia mai, a e hiiheniia mai no hoi. Makemake oia i kana mau buke, ame na moolelo kaao hoopunipuni, i na waapa ame na lihilihi, i ka holokaa, ame na keaka, i maka aniani, i baluna, i moku lele, a i lei, i ka hookani.pila a i ka "lena i hale auau, 1 ke kilokilo, a- i ke kahuna, a i kela. ohikau a i keia, a/i na mea like -ole hiki ole ke-heluia. Makemake oia i na mikini ame na mea noeau, na mea lako hana, e huli a hooikaika ana e loaa a hiki aku i ke ko ana 0 kona iini. Makemake oia i ke aloha, ame ke alohaia mai, a o keia mau makemake apau no ka pono o kona noho kino ana. 0 keia mau papa elua i hai muaia ae nei o ke ano o ka makemake o ke kanaka, ua maheleia iloko o na mahele elima penei: (1) līe makemake he nui o kela ame keia ano; —f2) ITe like ole na degere o keia mau makemake, he nui a he emi niai, 01 aku ka makemake i kekahi mamua o kekahi; (3) I ka-wa e ko ai kekahi makemako ora ka wa e emi mai ai, elike me ke lawapono ana. Elike paha penei; "Eia kekahi wahine Hawaii ua hele i kahakai a pololi, ia hoi ana mai la, ono mai la ka ai, panai aku oe i pola poi awaawa, me ka ia maka, kahi nioi me ka inamona, he mea maopopo e hamo pauia ana ke pa mua, hana hou ka lua, a e emi mai ana kona makemake ai elike me k(\pa lawa ana." (4) Ka makemake o ke kanaka e hooko i ka makemake o ka wa ana e noho ana mamua o ka hooko ana i ka makemake o ka wa e hiki mai ana; (5) 0 ka hapanui o na makemake mamuli o na koi ana a ka manao hoolaulea o ke kanaka ; aole hoi mamuli o ka manao kaulike. He nui aku na mea i koe ina ma ka wehewehe ana ma kela aine keia mea liilii, aka ke wailio nei ka mea kakau na oukou e ka mea heluhelu kokahi e noonoo. (Aole i pau)