Ka Hoku o ka Pakipika, Volume I, Number 1, 26 September 1861 — Page 1

Page PDF (1.81 MB)

Ka Hoku o ka Pakipika.
BUKE I. HONOLULU, SEPETEMABA 26, 1861. HELU 1.

 

Hoku o ka Pakipika.

 

Mooolelo no Kawelo.

                O Maihuna ke kane, o Malaiakalani kana wahine, e noho ana laua ma Hanamaulu i Kauai. Hapai ae la o Malaiakalani i ke keiki a hanau mai la he keiki kane, kapa aku la laua i ka inoa o ka laua makahiapo o Kawelomahamahaia, a hapai hou ae la a hanau mai la o Kaweloikiakoo, a hanau hou mai mahope ona, he kaikamahine, ua kapaia o Kaenakuokalani, a mahope ona hanau mai la o Kawelo i kapaia o Kaweloleimakua a oia hoi ka mea nona keia mooolelo, a hanau hou mai mahope o Kawelo, o Kamalama, oia ko lakou kaikaina muli hope loa a pau ko lakou hanauna.
                O na makua o Malaiakalani ka mea nana ua poe keiki nei, he mau mea akamai laua i ka haha ana o ke keiki i ka pauku liilii, aohe nalo ia laua o ke keiki ikaika, a ikaika ole, ke keiki koa, a me ke keiki ku i ka moku. Nolaila, i ka wa i hanau ai o Malaiakalani ia Kawelomahamahaia, eleu aku la laua e haha, a i ko laua haha ana, hai aku la laua i ka laua kaikamahine a me Maihuna ka laua hunona, E! O keia keiki a olua, he keiki no, he ikaika no, aole nae e ku i ka moku. Pela ka wanana a ua mau makua nei o Malaiakalani no ka laua moopuna. Pela no ko laua haha ana ia Kaweloikiakoo a wanana no laua, he keiki ikaika ole, he keiki ku ole i ka moku, aole laua i haha ia Kaenakuokalani, he kaikamahine ia. A hanau mai o Kawelo. Haha iho la ua mau kupuna nei i ka laua moopuna, a olelo aku la ia Malaiakalani ka laua kaikamahine a me Maihuna ka laua hunona, E! auhea olua, eia ke keiki a olua, he keiki koa, he keiki keia e oi aku ana mahope, e ku ana i ka moku. Koho iho la ua mau mea nei ia Kawelo na laua e hanai ia moopuna, a o na moopuna mua, ua lilo ia i ko Maihuna mau makua ia laua ka hanai oia mau moopuna a lakou, a mahope mai o Kawelo, hanau mai la o Kamalama ke kaikaina aloha nui a Kawelo.
                I kekahi wa koke iho, hoi ae la na kupuna o Kawelo ma Wailua e noho ai, a lawe pu no hoi laua i ka laua moopuna a malaila i hanai ia'i o Kawelo. Ia wa no o Kawelo i hanau ai, hanau ae la o Aikanaka he keiki alii, a ua lilo no ia he alii nui mahope iho. A ia wa no hoi hanau o Kauahoa no Hanalei ia keiki a i keia poe keiki a ekolu, ua lawe ia lakou a Wailua, ua hanai ia lakou. Hanai iho la na kupuna o Kawelo ia ia i ka ai a me ka ia e kupalu ana i ka laua moopuna i nui wawe. I kekahi la manao iho la ua mau kupuna nei e pii i uka i ka mahiai, kalua iho la laua, a piha ke kumau ai na ka laua moopuna, a pii aku la laua iuka. Ia la no, ua pau no kela umeke i ka ai ia e Kawelo, a i ke ahiahi, hoi mai la ua mau kupuna la, a i ko laua nana ana i ka umeke ai, ike iho la laua, ua pau ka ai a kalua no laua. Pela aku, a pela aku ka emoole o ka pau o ka ai i ko laua wa i hele ai i ka mahiai. Nolaila, ua haohao no laua a manao iho la ua kii paha ka moopuna a laua i kekahi kamalii e aku e hele e ai pu. Nolaila, noonoo iho la na kupuna e imi i hana walea na ka laua moopuna i walea ilaila, aole e ai pinepine, a paa iho la ko laua manao e hana i waa hoehoe no Kawelo, malia o walea o Kawelo ia mea.
                Pii aku la laua i ke kua waa, a hoi mai la me ka waa, a hookuu iho la ma ka muliwai o Wailua, a ike ka laua moopuna he waa nona, hoehoe iho la ia iuka, i kai, a lilo iho la ia he mea walea i ko Kawelo manao e nanea ana i ka la a po, aohe manao nui e hoi i ka hale. Ike mai la keia keiki o Kauahoa i ka loaa o ka Kawelo mea lealea, nolaila, hana iho la o Kauahoa i pea hoolele nana, oia hoi ka lupe, a paa, hoolele ae la ia a kau iluna. Ike mai la o Kawelo i ke kau o ka pea a Kauahoa, a i kona nana mau ana, komo iho la ka manao makemake o Kawelo i lupe, nolaila, hoi aku la ia, a olelo i kona mau kupuna i lupe nana e like me ka Kauahoa, a hana iho la na kupuna a paa, alaila, hele aku la o Kawelo me kana lupe a hoolele pu me Kauahoa. I kekahi wa ia laua e hoolele ana, hihia ae la ka Kawelo pea i ka Kauahoa pea, a moku aku la ka pea a Kauahoa, a lilo i ka makani. Nana aku la o Kauahoa i kana pea e lilo ana, a uwe wale iho la no. Manao wale iho la o Kawelo e kii mai ana o Kauahoa e pepehi ia ia, no ka mea, nana i hoohihia i moku ai ka lupe a Kauahoa, kakali iho la ia a liuliu, aole o Kauahoa i kii mai, nolaila, paa iho la ka manao o Kawelo ina laua e kaua me Kauahoa mahope aku, aole no o Kauahoa e pakele ia ia, no ka mea, he nui iki ae no o Kauahoa, a he emi iki iho no o Kawelo, a no ke aha la ke kii ole o Kauahoa e pepehi ia ia i ka moku o kana lupe!
                Lilo loa aku la ka lupe a Kauahoa i ka makani, a haule ma ka aoao komohana o Koloa, a o kahi i haule ai, ua kapaia o Kahooleinapea no ka haule ana o ua pea la ilaila, a o ka inoa no ia oia wahi a hiki i keia wa. Pau ae la ia olina lealea a Kawelo laua o Kauahoa. A i kekahi la, nainai hana wai iho la laua, a i ka hana ana, oi aku la no ko Kawelo imua o ko Kauahoa, a ma ia hana, ulu hou ae la no ko Kawelo manao, ina he kaua mahope aku a o Kauahoa kekahi mea kue ia ia, aole no e ola. O keia mau keiki nae o Kawelo a me Kauahoa, ua pili ano hoahanau no ia laua iho, no ka mea, he pili no ko Kawelo mau makua me ko Kauahoa, nolaila, aole laua i kaawale loa, a o na makua hoi o laua, ua ane pili i na makua o Aikanaka, nolaila, lilo iho la o Kawelo a me Kauahoa, he mau keiki imua o Aikanaka ko laua kaikuaana alii, ina e kena o Aikanaka i kana mea e makemake ai, aole e hiki ia laua ke hoole. Nolaila, ina kena o Aikanaka ia laua e hele i pua lehua lei e hele no ua mau keiki nei i ka uka lehua o Waikaeee i lei no ko laua kaikuaana haku, ma kela wahi, keia wahi a laua e hele  ai, ua pili laua i ko laua wa kamalii.
                Ia manawa, hele iho la na kaikuaana o Kawelo me ko laua mau kupuna nana i hanai i Oahu. Holo mai la lakou a pae i Oahu, a noho iho la ma Waikiki (kai,) a o Kakuihewa ko Oahu nei alii nui ia manawa. Noho iho la na kaikuaana he mokomoko ka laua hana me ke kanaka ikaika o Kakuihewa i ka mokomoko, a o kekahi hana, he heenalu. Hee no na kaikuaana i ka nalu o Kawehewehe, a hoi ae la no a ka muliwai o Apuakehau, ilaila e auau ai, a hoi aku la no i ka hale, o ka mokomoko no ka hana, aohe nae he hina o ke kanaka ikaika o Kakuihewa ia laua. Hu ae la ke aloha o na kupuna o Kawelo i ka laua mau moopuna i holo i Oahu, nolaila, olelo aku la laua i ka laua moopuna e holo i Oahu e ike i na kaikuaana. Holo mai la lakou a pae i Oahu, a loaa na kaikuaana o Kawelo ma Waikiki (kai,) me kona mau kupuna a ike iho la lakou. A pau ka ike ana, hoi ae la o Kawelo me kona mau kupuna a noho ae la i Waikiki (uka,) alaila, hoomaka iho la o Kawelo e ao i ka mahiai ana, ilaila no hoi oia i moe ai i wahine nana, ke kaikamahine a Kalonuikahailaau, o Kanewahineikiaoha ka inoa.
                Ia Kawelo e noho ana i ka mahiai, lono aku la ia i ka wawa nui launa ole o ka leo o na kanaka i Waikiki kai, uwa ka pihe a haalele wale, uwa a haalele wale, alaila, ninau aku ia ia i na kupuna ona. Heaha la kela pihe e uwa mai la i kai? Hai mai la na kupuna, malaia ou kaikuaana ua hele aku la i ka heenalu, a hoi mai la he mokomoko ka hana me ke kanaka ikaika o Kakuihewa, malia ua hina iho la ua kanaka la i ou kaikuaana, no laila na pihe au e lohe la. Olioli iho la o Kawelo e hele e nana, a i kona nonoi ana i na kupuna e hele oia, aole nae na kupuna i ae. I kekahi la wale aku, iho iho la no o Kawelo mamuli o kona manao, a hiki i kahi o na kaikuaana, aole i loaa ia ia, ua hala i ka heenalu, hele aku la ia a hiki i kahakai, nonoi aku la ia i papa heenalu nona, a loaa mai la ka papa ia ia, au aku la ia a loaa na kaikuaana. Hee iho la lakou i ka nalu o kulana heenalu o Kawehewehe.
                A pau ka heenalu ana a lakou, hoi aku la lakou iuka, a auau iho la i ka muliwai o Apuakehau, a pau ka auau ana, hoi aku la lakou i ka hale e mokomoko ai, ia wa lilo ae la ka mokomoko ia Kawelo, me ua kanaka ikaika nei o Kakuihewa. I mai la na kaikuaana, he ikaika no oe e aa ae nei! a hina ka hoi maua na mea nui, oleloia aku paha ia oe he uuku, aole oia i nana i ka olelo a na kaikuaana, ku no ia me he kanaka la i maa ia mea; a ku mai la no hoi ua kanaka ikaika nei. Hai ae la ua kanaka la i kana olelo hooulu imua o Kawelo, a me ka lehulehu i mai la ia ia Kawelo, "Ina wau e kahea penei; Kahewahewa! heu!!" alaila kaua kulai. Hai aku la no hoi o Kawelo i kana olelo hooulu, penei. "Kanepua-a! Kenahu nei!! alia!!! alia i oki ka aina a ka hewahewa! heu!!"
                Lilo iho la ke kahea mua a laua i ke kanaka ikaika, e like me kana olelo hooulu i hai ia maluna, a i ke kulai ana o ua kanaka nei, aneane no o Kawelo e hina, a no ka nui no o kona ikaika, aole ia i hina loa ilalo, no ka mea, aia a hina loa ilalo, olelo ia oia he kanaka ikaika ole. Hoomakaukau no hoi o Kawelo e kahea i kana olelo hooulu, e like me kela i hai ia maluna, a i ko Kawelo kulai ana, hina iho la ua kanaka ikaika nei ia ia, a hina loa, a kau iho la o Kawelo maluna, a uwa ae la na kanaka a pau, e mahalo ana i keia wahi keiki uuku ikaika. Ike iho la na kaikuaana i ka hina ana o kela kanaka i ko laua kaikaina, ka mea i hina ole ia laua, nolaila, hilahila iho la laua, a o ke kumu no ia o ko laua manao ana e hoi i Kauai. Hoi aku la laua, a hiki i na kupuna me ka uwe, a me ka waimaka, ninau mai la na kupuna. Heaha hoi ka mea i uwe ai? Olelo aku la laua o kau moopuna hoi paha, pehi mai nei ia maua i ka pohaku, nolaila, aole maua e noho ana, e hoi ana no maua i Kauai a hoi aku la a noho pu me na makua o lakou, a na laua i hai aku ka lono i na makua o lakou i ka ikaika o Kawelo i Oahu nei.
                Noho iho la o Kawelo me kana wahine na kupuna, a me kona kaikaina me Kamalama. Ao iho la o Kawelo i ka hula me kana kumu o Kealaua a akamai, aka, i kona nana ana ia hana, i iho la ia, he hana loaa ole ka keia, he wahi waiwai iki no nae, aole nae e ku i ka moku, nolaila, kiola o Kawelo ia hana, a ao iho la ia i ke kaua me kona makuahonowai me Kalonaikahailaau ka makuakane o Kanewahineikiaoha, ao pu iho la no hoi me Kamalama kona kaikaina, a me Kanewahineikiaoha no hoi. E ao ana no o Kawelo i kela ano kaua keia ano kaua, alaila manao iho la ia e ao i ka lawaia. Ao iho la o Kawelo i ka lawaia me kana kumu o Makuakeke, he kanaka keia no Waialae. Ala ae la o Kawelo i kakahiaka nui, hele aku la ia mai Waikiki aku, makai o Kaluahole a me Kaalawai, a hookaha aku e nana ia Waialae, aia aku nae ka uluniu o Waialae i kai, ku mai la o Kawelo iluna mai, a paha aku la—penei;
                E Makuakeke hoalawaia o Kawelo hoi la,—e, Ea—la!
                Ea—la ua ao ua malamalama,
                Ua hiki ka la aia iluna,
                Lawe mai na kihele makau a kaua,
                Me ka ipu holoholona mai,
                Me ka upena mai a kaua,
                E Makuakeke, ka hoe nakeke, ke kuapoi nakeke,
                Keka nakeke, e Makuakeke, e ala, ua ao,
                Lohe iho la ka wahine a Makuakeke i keia kahea ia mai o kana kane, hoala aku la ia ia Makuakeke penei; "Eia nei e moe nei, aohe au i lohe i ka lealea o kou inoa i kou mau makua, a i kou mau kupuna, a ia Kawelo akahi no au a lohe i ka lea o kou inoa, a ala ae la o Makuakeke, hoomakaukau iho la ia e like me ka Kawelo mau mea i kahea aku ai ia ia a pau iluna o ka waa, a hele aku la o Kawelo a hiki i ka waa, holo aku la laua. I ko laua holo ana'ku a mawaho aku olaila, kahea mai o Makuakeke ia Kawelo penei.
                E Kawelo lei makua,—E, pae—e,
                E Kamahana a ka lapa o puna,
                Na maka Ohaloa iluna,
                Kuu haku, kuu lawaia alii o Kauai,
                I-o-e-a, I-e-e-a, mai la o Kawelo.
                Eia no ka makou wahi e lawaia ai me ko'u mau makua, loaa mai no ka ia, hoi ae no o ke kane, o ka wahine, o ke keiki? Hoole aku la o Kawelo, aole keia o kahi o ka ia, aia kahi o ka ia o ka lae o Kaena, me ka olelo aku o Kawelo ia Makuakeke, "e noho a paa." Hookahi no mapuna hoe a Kawelo, hele ae la laua iwaho o Mamala, i ka lua o ka mapuna hoe, komo laua iloko o Puuloa, i ke kolu, komo iloko o Waianae. Pupuhi iho la o Kawelo i ke kukui i malino ai ke kai, no ka mea he lawaia kakauhu ka laua lawaia. Lawaia hele aku la laua, mai kahi papau aku a hiki i kahi hohonu; ua nui no na ia i loaa ia laua ia manawa, oia hoi ka "Uhu." I keia holo lawaia ana a laua e holo ana i kai loa o Waianae, ike o Makuakeke, e kokoke ana laua e hiki i kahi o Uhu makaikai, oia hoi ka ia nui kupua, a oia ka inoa o Uhu makaikai.
                Olelo aku la o Makuakeke ia Kawelo, penei.
                E Kaweloleimakua E, pae—e,
                E Kamehanau a kalapa o Puna,
                Na maka o Haloo iluna,
                Kuu haku, kuu lawaia alii o Kauai,
                I-o-e-a, I-o-e-a mai no hoi o Kawelo.
                Pane aku la o Makuakeke, e uhoi kaua, ua po, a hoi mai la laua, a hiki i Waialae. Hopu iho la no o Kawelo elua wale no ana Uhu, na ke kaikaina punahele ona, na Kamalama, a na kana wahine o Kanewahineikiaoha, alua no Uhu, a hoi mai keia makai o Kaalawai, a hiki i Waikiki, a haawi aku la ua mau ia nei elua i ke kaikaina, me ka wahine, a hele aku la o Kawelo e auau i ka muliwai o Apuakehau. Hoi mai la keia mai ka auau ana, kahea aku la ia i ka laua aipuupuu, ia Puikikaulehu, i ai, ia; haawi mai la ua aipuupuu nei, he kanaha umeke poi, he kanaha laulau puaa, a pau keia mau mea ia Kawelo i ka ai, kii hou aku la no ua aipuupuu nei, he kanaha no laulau puaa, he kanaha umeke poi, alaila, ua maona neia kanaka o Kawelo. A aneane e kapoo ka la, wena mai la ka lani, kahea aku la ia i kana wahine ia Kanewahineikiaoha, penei.
                E Kanewahineikiaoha e,
                Lawea mai ana hoi ko kaua moena iwaho nei o Halahola,
                A me ko kaua uluna o Kaukekeha,
                A me ko kaua kapa o Maakuiakalani.
                E nana ae i ka opua o ka aina la e,
                He opua hao wale nei la e Kamalama,
                Ua holo koehana i kuu piko la—e,
                Pau—e, Pa—u pau Kauai i ke ahi e—pau,
                Pau—e, Pa—u, pau Haupu i ke ahi e—pau,
                Pau—e, Pa—u, pau Kalanipuu i ke ahi e—pau,
                Pau—e, Pa—u, pau Kalalea i ke ahi e—pau,
                Pau—e, Pa—u, pau Kahikihaunaka i ke ahi e—pau,
                Pau Kaonina a ka puhi i ke ahi—e–pau,
                Ke hooalohaloha mai nei o Maihuna makua o Kawelo nei la—e,
                Ua make paha,—
                Pane mai la o Kanewahineikiaoha ia Kawelo, E! emoole hoi nei waa ou e Kawelo i holo aku nei a Kauai, a ike i ka maka o kou mau makua, a hoi mai ia makou. Paha hou aku la o Kawelo penei.
                Ina paha he make no kou makuakane no Kalonaikahailaau,
                Kulukulu la hoi kou wahi waimaka,
                Kakahe la hoi kou wahi hupe,
                O ka make o ko'u makuakane o Maihuna,
                Makua o Kawelo nei la—e, ua make paha,
                Moe iho la o Kawelo ia po, a kakahiaka ae la, hele aku la no keia i ka lawaia me kana kumu me Makuakeke, a hiki keia i Waialae. Paha aku la o Kawelo penei.

                E Makuakeke hoalawaia o Kawelo nei la-e,
                E ala! E ala ua ao, ua malamalama,
                Lawe mai na kihele makau a kaua,
                Me ka ipu holoholona mai, me ka upena mai no a kaua,
                E Makuakeke, ka hoe nakeke, ke kuapoi nakeke,
                Ke ka nakeke, e Makuakeke, e ala ua ao—e—a,
                I keia kahea ana a Kawelo lohe aku la no o Makuakeke hoomakaukau iho la no ia i na mea a pau e like me ka Kawelo kahea ana aku. A pau ia mau mea iluna o ka waa, hele aku la no o Kawelo, a holo aku la laua. A mawaho aku no olaila, kahea aku la no o Makuakeke ia Kawelo penei.
                E Kaweloleimakua e Pa-e-e.
                Holo mai la laua, alaila, pane aku la o Kawelo ia Makuakeke "E! noho a paa!!" Hookahi no mapuna hoe a Kawelo, holo ae la laua iwaho o Mamala, hookahi hou, hiki iwaho o Puuloa, hookahi hou mapuna hoe, hiki i ka lae o Kaena, a pupuhi iho la o Kawelo i ke kukui, a malino ke kai, hoomaka iho la no laua e lawaia, kaka hele aku la laua i ka Uhu a kokoke no e hiki i kahi o Uhu makaikai, olelo aku la no o Makuakeke ia Kawelo.
                E Kaweloleimakua—e,
                E pa—e—e,
                E Kamahanau a ka lapa o Puna,
                Na maka o Haloa iluna,
                Kuu haku, kuu lawaia alii o Kauai,
                E uhoi kaua ua po,
                Kahea mai la o Kawelo,
                I-o-e-a, I-o-e-a,
                I keia kahea ana a Makuakeke, hoololohe iho la o Kawelo, aohe makemake e hoi, no kona walea loa i ke kaka Uhu. Ike aku la o Makuakeke i ka ua me ka makani, a me ka ino, manao iho la o Makuakeke e hiki auanei o Uhumakaikai, no ka mea, ua ike oia, mamua aku i kona wa e holo ai me kona mau makua i ka lawaia, a ina lakou e ike i ka ua me ka makani, a me ka ino, e hoi no lakou, no ka mea, he hoailona ia mau mea no ko Uhumakaikai hiki mai, a oia ke kumu o ko Makuakeke koi ana aku ia Kawelo e hoi. Aka, aole i ae mai o Kawelo e hoi, ua maopopo ia ia, e loaa ana  kela ia nui o Uhumakaikai, nolaila hoomau no o Kawelo i ka pupuhi i ke kukui, e kulou mau ana ilalo.
                Ia wa no, hiki mai la ua Uhu nei, o Uhumakaikai, ike iho la o Kawelo, ua ia nei e holo ae ana mawaho o ka he o ka upena, oia hoi na kuku, a ike pu iho la no hoi o Makuakeke, makau iho la ia, no ka mea, he ia akua kela. Ia ike ana a laua ua ia nei, nalowale hou aku la, a mahope, hoea hou mai la a kiekie ke poo mawaho o ka he o ka upena a laua nei, huki kapakahi mai ana o Kawelo i ka upena a hei iho la o Uhumakaikai. A hei iho la ua ia la, lilo aku la laua nei i ka hukia e ka ia. Nana aku la o Makuakeke iuka o Waianae, ua nalowale ka poina nalu, nalowale kauhale, i aku la o Makuakeke ia Kawelo.
                E Kaweloleimakua,
                E pae—e,
                E Kamahanau a ka lapa o Puna,
                Na maka o Haloa iluna,
                Kuu haku, kuu lawaia alii o Kauai,
                Kahea mai la o Kawelo,
                I-o-e-a, I-o-e-a,
                Pane aku la o Makuakeke, e aho e oki ka ia a kaua. Olelo mai la o Kawelo, "e oki hoi i ke aha ka hoa paio o ka lawaia o ka ia." Ia manawa o ka ahai aku la no ia o ua ia nui nei ia laua, a i ko laua nana ana iuka, ua nalowale ke kuahiwi o Kaala. Ike iho la o Kawelo i ka piha loa o ka waa o laua i ka liu, no ka nui o ka holo o ka waa, i ka ikaika o ka ia, moe iho la o Kawelo ilalo kona alo, i paa ka waha o ka waa, aole e komo mai ke kai, a i kona moe ana, ua paa mai mua a hope, Alawa ae la o Makuakeke e nana i ka aina, ua nalowale loa o Oahu nei, manao iho la ia i ko laua make.
                Lawe aku la o Uhumakaikai ia laua ia la a po, a hiki i Manawaikeao, a ao ae la, hoea mai la laua ma ka mole o Niihau, e hoi hou ana ua ia nei i Oahu nei. Hele mai la laua a waho o Hulaia, ike aku la o Makuakeke i ka waiho ana mai o uka, olelo aku la ia ia Kawelo, E! ka aina nui mauka o kaua. Ninau mai la o Kawelo, owai ia aina? i aku la o Makuakeke, owai la, i aku la o Kawelo, o Kauai ka aina, a o ke kula ia o Kapaa e waiho mai la au i ike aku la, i aku la o Makuakeke ia Kawelo, "I noho hoi ha kaua a ina oe e holo e kaua ia Kauai a lilo ia oe, ko'u aina o Kapaa, olelo mai la o Kawelo," ua lilo ia ia oe. Aole ko Kawelo mau maka i nana iuka, no ka mea ua huli kona alo ilalo e nana ana no kona maka ia Uhumakaikai. Hele mai la laua nei, a ike no o Makuakeke he aina e haliu mai ana mamua o laua, pane ae la no ia ia Kawelo. Eia no neia aina mamua o kaua, i mai la o Kawelo, o Kauai ka aina, o Hanelei nae na e waiho mai la la, au e ike aku la; i aku la o Makuakeke, "I noho auanei kaua a i holo oe e kaua ia Kauai, a ina e lilo ia oe, no'u o Hanalei." I mai la o Kawelo, ua lilo ia ia oe. Huli mai la ua ia nei, holo no i Oahu nei, a ike mai la o Makuakeke i ka malu ana aku o ke kuahiwi o Kaala. Hai ae la no o Makuakeke ia Kawelo, E! eia no keia aina nui mamua o kaua, i aku la o Kawelo, o Oahu ka aina o ke kuahiwi no ia o Kaala au i ike aku la, alaila, manao iho la o Makuakeke i ko laua ola, ua hoi i ka aina. Hele mai la no laua a hiki i kahi i hei ai o Uhumakaikai, alaila, ala ae la o Kawelo iluna a ku iho la i ka pule, Penei.
                O kahi ka po, olua ka po, okolu ka po,
                Oha ka po, olima ka po, ono ka po,
                Ohiku ka po, owalu ka po, oiwa ka po,
                Lele wale ka po,
                Ka po kinikini, ka po lehulehu,
                Hanau oho piipii, hanau oho kalole,
                Hanau oho maewaewa,
                Hanau o Maewaewa,
                E ala e u-i, hei aku la oe i ka upena,
                Make aku la oe i ke aho kaalua,
                I ke aho kaakolu,
                I ke aho a kuu kupunawahine i hilo ai la-e, a u-i-e, ala e ui, a hoi,
                A hoi ka ua a ka maka o ka lehua la-e, oho mai e-a, noho mai e—a,
                N hoi ka opua a Kahiki, noho mai e—a,
                Anoho mai e—a,
                Huki ae la o Kawelo ia Uhumakaikai, no ka mea, ua make iho la i keia pule ana, a hiki ua ia nei iluna, hoopili mai la ia ua ia nei ma ka aoao o ka waa, a hoa iho la i ke kaula a paa, a moe iho la ua ia nei mai mua a hope o ka waa. I keia hei ana o Uhumakaikai, ia ahiahi hoouna mai la o Walaiakalani i kona mau kaikunane ia Kaweloikiakoo a me Kooakapoko. I aku la o Malaiakalani i kona mau kaikunane, E! auhea olua, ua lohe mai nei kakou i ka ikaika o ke keiki a kakou, nolaila, e kii olua i ke keiki a kakou, ke kukui mai nei hoi ka lono o kona koa i Kauai nei, a oia ikaika hoi ona a kaua ae me Aikanaka. Ke kumu ia o ko Malaiakalani kena ana i na kaikunane, no ke pai ana o Aikanaka i ka aina o ua mau makua nei, ua lawe o Aikanaka i ka aina a me ka noho ana, aole a lakou ai, a o ka uku ka ai a me ka liha. Nolaila, i ka la i paa ai o Uhumakaikai ia Kawelo, ia ahiahi hoala ae la o Kaweloikiakoo ma i ke kia o ka papa o ko laua waa, a hoomakaukau ae la no ka holo, a hooili iho la i kekahi akua o Kawelo, o Kulanihehu, a holo mai la no ia ahiahi, a o ko laua ai o, eha uku a kekahi, a eha no hoi a kekahi. Holo mai la laua nei a ka moana, ai iho la laua nei, elua uku a kekahi, a elua no hoi a kekahi. Ia wa a laua nei i ai ai, aole laua i pule e i ua akua la, nolaila, puni iho la laua i ka ino, nolaila loihi ko laua holo ana ma ia po, a ao, nolaila, noonoo iho la laua i ke kumu o ka loihi o ka holo ana i ka moana, i mai la kekahi, eia ka mea i loaa ai kaua i ka ino, ua ai kaua, aole nae kaua i pule mua i ke Akua, penei.
                Okahi ka po, Olua ka po, Okolu ka po,
                Oha ka po, Olima ka po, Ono ka po,
                Ohiku ka po, Owalu ka po, Oiwa ka po,
                Lele ka po.
                A pau ka pule ana a laua, malie iho la ke kai, a holo mai la no hoi laua. A ao ae la, ike aku laua i ke kuahiwi o Kaala, manao iho laua o Oahu keia. Holo mai la no laua nei a pae i Waikiki, ninau aku la laua ia Kamalama, auhea o Kawelo? I mai la o Kamalama, ua hala i ka lawaia, mai nehinei a po, ao ae nei, aohe i hoi mai nei. Olelo aku la laua ia Kamalama, i kii mai nei maua ia ia e holo i Kauai, aia na makua ou ua kokoke make, he uku ka ai, a liha. Kena aku la o Kamalama i kekahi mau kanaka o Kalohipikonui, Kalohipikoikipawaawaa, he mau wahi kanaka leo nui keia no Waialua mai. O keia mau wahi kanaka, ina laua e kahea i Waialua, ua lono o kai o Ewa, nolaila no ke kumu o ko Kamalama kena ana ua mau kanaka la e kii ia Kawelo. I aku la o Kamalama, e kii olua ia Kawelo, e hai aku e hoi mai, eia na makua ona i kapa nei. E hoopaa nae olua i na inoa o keia mau kanaka, e hoopaa kahi ia Kaweloikiakoo, a o kahi hoi, ia Koakapoko, e holo olua, a ina olua e ike aku ia Kawelo i kahi e, e hai aku no olua, mai hookokoke aku olua ia Kawelo o make olua.
                Holo aku la ua mau kanaka nei maluna o ka waa a kahi i kahuli ai, ko laua kahuli no ia, nolaila, kii kekahi i ke kaliu, a paa hoi kekahi i ka hoe, a poina iho la ka inoa o ua mau kanaka nei a laua i manao ai e hai ia Kawelo. Ike aku la laua i kahi e, kamakama mai ana o Kawelo ia Uhumakaikai, ma ka aoao o ka waa, kahea aku la laua. E Kawelo e! Ua pae mai ou makuakane aia iuka. Ninau mai la o Kawelo, Owai e—a, owai e—a? Ua loaa no ia maua ka inoa, ua holo mai nei maua a kahi i kahuli ai, a i ka hoe kekahi, a i ke ka kekahi, ilaila no maua i hoolana mai nei i ka waa, a ua poina ka inoa ia maua, ua lohe aku la no oe i kou mau makua, nau no e noonoo ka inoa, eia no maua ke hoi nei. Nolaila, hoopuka mai la o Kawelo i keia paha.
                Holo ana nae hoi o Hikiula,
                O Hikikea,
                I kepakepa o ka waa,
                Ohiki eli i kona lua,
                Aama holo i ka maloo,
                Paiea noho i ka mawae,
                Kaula noho i ka naele,
                Ka Puhi lapa iloko o ka ale,
                Opule kai i kona au,
                Keke nae hoi ka niho Kahalahala,
                Aloha mai nei Aaua o Apeha,
                Na hoa e noho ai i ka uka o Ulalena,
                Kuia ana hoi kuu houpo e laua la i ka wa kamalii,
                He mee ka pili e—a, He mee ka pili e—a.
                Pane aku la ua mau wahi kanaka nei, aohe inoa Aa, he inoa okoa iho no. Paha hou mai la o Kawelo, penei.
                Ku kila i ke ahiahi,
                Moe ka puaa aaua,
                Kaumaha ae la i ke akua ia Kaneikapulena,
                Akua mana o kuu kupunakane,
                Ma ka ua me ka makani,
                Ma ke kaikoo me ke kai woa,
                Holo aku la i ka moana,
                He uku ke o a na elele,
                O Kaweloikiakoo,
                O Kooakapoko muli o Malaia o kuu makuahine nana i hanau,
                O laua no nae paha ka iuka e—a, o laua no nae paha e—a.
                Ae aku la ua mau kanaka nei, ae, o ka inoa ia o ua mau makua ou, a me ko akua pu mai nei no me Kulanihehu, no ia hai ana aku a ua mau kanaka la i ke akua ona, huhu iho la o Kawelo, i ua mau kanaka nei, nolaila, alualu mai la o Kawelo e pepehi ia laua, ina laua e make, alaila, loaa ke kanaka a Kawelo e mohai aku ai i ua akua la. Pela ko Kawelo manao ana e make ua mau kanaka la.
                Ia alualu ana o Kawelo, hookahi no ana mapuna hoe, ua kokoke loa oia i ka waa o ua mau wahi kanaka nei. Nana ae la ua mau kanaka nei, ua kokoke o Kawelo mahope o laua, nolaila, i ko laua alawa ana iho, ike iho la laua ua kokoke loa, e komo aku ana laua maloko o kuaau o Waianae, oia hoi mauka o kahi e poi ana ka nalu. A ike no hoi o Kawelo ua komo laua la maloko, e hookomo aku ana o Kawelo i kona waa me ka manao e loaa ua mau kanaka la, a i ka hookomo ana, ili iho la ua ia nei o Uhumakaikai i ka papau, nolaila, aole ia i komo maloko, aia ua mau wahi kanaka nei ke holo la maloko, a hoi hou o Kawelo mawaho. O ua mau wahi kanaka nei no kai pae mua i Waikiki. Olelo aku la laua ia Kamalama, pakele mai nei maua mai make, i aku la o Kamalama, ua olelo aku nei no hoi au ia olua, e holo no olua, a kahi a olua e ike aku ai, alaila no olua kahea aku, a nana no e noonoo mai ka inoa o na makua, ia lakou e kamailio ana, pae mai la ka waa o Kawelo.
                A pae ka waa o Kawelo, a me Uhumakaikai, a me Makuakeke, a lele ae la i kapa, hele mai la o Kauluiki, o Kaulunui, Kauluwaho, Kaulukauloko, Kauluikialala, Kauluaaiole, Kaulupamakani, a hou mai i ka ihe ia Kawelo. Ike mai la ua mau makua nei o Kawelo i holo mai ai mai Kauai, olelo mai la laua, E! o ka hou e mai no ka hoi auanei ka oukou i ka ihe a ku-e mai, a make iho, pane ae la o Kamalama ia laua, E! o ka wai auau ia, mamua o ka ihe, a hou mai, hele mai la o Kaeleha laua o Kalaumaki e hou i ka laua mau ihe ia Kawelo, no ka mea, he mau keiki hookama laua na Kawelo. A pau ka laua hou ana, kahea maoli aku la o Kawelo ia Kamalama, ma ka paha, penei:
                E Kamalama iki, kuu pokii—e, kuu pokii,
                Lawe mai hoi na wahi ihe hoi oioi a kaua.
                Alaila, lalau ae la o Kamalama, o Kapuaokekau o Kapuaokahooili, oia ka inoa o na ihe a laua, a puka aku la mai ka hale aku, a hiki i kaha one, pane aku la ia Kawelo, E haka ko maka i kuu ihe, imo ko maka la ku oe, elieli kulana o Kamalama a paa, a hou aku la i ka ihe ia Kawelo.
                I ka hou ana, pa aku la ka ihe a Kamalama i ka poohiwi o Kawelo, ua lele ka ihe iluna, a lele aku la a haule mawaho o kuaau. Hopu hou iho la o Kamalama i ka lua o ka ihe, a hou aku la, alaila, paha mai la o Kawelo, penei:
                Welelau lua ana ka ike o Kamalama i kuu piko,
                He aina aku paha ka hope e—a,
                Hele aku la o Kawelo e auau i ka muliwai o Apuakehau, a pau ka auau ana, hoi ae la ia a hiki i ka hale, kena aku la ia i kana aipuupuu ia Puikikaulehu, i ai, ia. Lawe mai la kana aipuupuu, he kanaha umeke ai, he kanaha laulau puaa, a pau ia i ka ai ia e Kawelo, kena hou no o Kawelo, kii hou no ua aipuupuu la, he kanaha umeke ai, he kanaha laulau puaa, alaila maona iho la o Kawelo. A pau ka ai ana, kamailio iho me kona mau makamaka, me Kaneloikiakoo laua o Kooakapoko, na mea i holo mai mai Kauai. Olelo aku la ua mau kanaka la, i kii mai nei maua ia oe, i kauoha mai nei ko mau makua, aia ou makua la, kokoke make, he uku ka ai, he liha. Ua lawe ia ae la ka aina e Aikanaka, ua lilo; aohe uku, aohe kai, aohe loko, aohe waho. Nolaila maua i kii mai nei ia oe, no ke kukui ana ae nei o ka lono o ko ikaika a hiki i Kauai, nolaila, kena mai nei ou makua ia maua e kii ia oe, o na ikaika hoi ou a kaua me Aikanaka. Alaila kahea ae la o Kawelo i kana wahine ia Kanewahineikiaoha. E kii oe i kekahi haunalaau o Wahieloa a ka makuakane o kaua na kaua e holo ai kaua e kaua ia Aikanaka, ke alii o Kauai. Ae mai la o Kanewahineikiaoha, a me kekahi mau kikoo pana iole mai, ae no o Kanewahineikiaoha, me kekahi koi kuawaa mai a ka makuakane o kaua na kaua e holo kaua i Kauai, e kaua ia Aikanaka, ae mai la no o Kenewahineikiaoha.
S. K. KAWAILIULA.
(Aole i pau.)