Ka Hoku o ka Pakipika, Volume I, Number 13, 19 December 1861 — HE MOOOLELO NO KAILIOKALAUOKEKOA-Helu 6. [ARTICLE]

HE MOOOLELO NO KAILIOKALAUOKEKOA-Helu 6.

A no koia la ko kaikamahino alii, i nn nmkua, ae masla e hele p«. ia hele na a puni o Kauai, aōle i loaa ka mea 1 moenhaneia. Mahope iho o ko Ukon kaapuni ana Kauai, lohoia imua o na makua ke kumn 6 keia kaapuni ana, oia hoi ka huli ana i kft mea i moeuhane ia. Ko keia mea, kupu ka manao iloko o ka makaakane, e kukulu i hale nui no ke kaikam&hine, i wlhi e malama ia ai, mamuli 0 ka irananā 4ltfii a ke kahnna. (Ma kelft Wfthi e hookomo i k«i Helu 1, i olelo ia e fiin«Q mfttnnft iho nei.) la lana nei i noho li iokft o Pihanakalani, mahope iho o ka lilo atia o Kauai m Kauakahialii, a Kullu ka laua nei iioho ana, be kane, a he waMne, kupii ka ihanftO lealen iloko 0 K ailiokalauokekoa i ka heei>ftlti t 6lelo aku oia i kahi kaltti. Lealea mai la k» hof au i Ma heenalu. ' Olēlo akn 1a ke kftha i ka hanai, ina ua lea]cft ke afii ift incaj ē pono no 1 kuu alii ke noi aku i ko lane no keia mea e lealea nei, e ae mii ia oe, e iho i kai o i ka heen*fo, maUft he mea hiki i kuu alii iane ke «e mai tft oe, e ho6ko i kou malc«oS»kC Tt®f maikai ia oleio m loiii kakii houa O ke alii wahine. " Ka&llo a hoi maf ke kafiē o Kauakahiali, mai ke kapiii e&anu

mai, no ka mea r o kfl puni ia a Kaoakahialii, 0 ke kapili manu, rnamtia aku o ko laua nei hoao ana» a hiki i kela manawa a latia e no-. bo la, no kona makemake e ike i nif mann fto lea. la Kanakahialii i !ioi inai ai rfiai ke kapili mftf)3, hai aku la o Kailiokalanokeko ia, luna mea el&l&i nkī, ka hol a lat<a i ohumn ai me kona kahu' !a laoa nei e kamailio liilii ana, ninau mai o KAaakahialii; heaha ia wahi olelo liilii aolaa? Olelo o'jfeaiHokalāuokekoa, e oleio ana ati ia ia nei no kuti lealea i ka h«;nalu, olelo aku la o Kauakahiaiii, o ke aha )a hoi? 01c!o aku la ke alii ■Wkhine, i kali ia aku tiēi hoi ia oe, ahol mav alaila hai alni ia oe, i keia lealea lna 010 dV no ka hēenaiu. Alaila, ike ke aln kane, hē*Wea peka ia lealea ā ka wohine imua o.ke kafte. Alaila, olelo aku la o Kauakahialii i kftn» wahine, ke olelo aku hei au ia oe, d' ih6 oe e hooko i ka mea a kou fndnao i lealea titii ai, a pail kou lealea, ālaila e hoi mai olu% mai moe akti olua i kahi a olua 6 iho nei. 1 ka wanaao o kekahi lā ae, pii ih6 Ia : 6 Kauakahialii i ke ka|rilt ntatiu lufea ef like ine kana hana man. 0 ka #ahinē hōi, a tfie kahi kahn oiaifa r iho aktt i ka mea i lealea hui ia e kana wahine o ka heen&lu. la laua nei i hiki ai i kai o Wailua, 'aia na'Lii, a me na kānaka e heenalu atia i ka nalu i kapaia o Kamākāiwa, noho Iho la lāuā nei, e nana ana i ka heenaln mai a nā kanak% me ka lealea nui ilokO oji». I ka hoi ana mai a kekahi* kaihaaina ? me kotia ka heenalu mai, ike mai la kela i kettt kaikamalune opiopio lĀaikai e n6ho ana, halawai.aloha pn lākou. % Olelo ke kamjvaina, mahe»*mai oluāf olelo akti 6 Kailiokaiauokēkoa, maāhei mai nei maua i hele hiai nei, o ka,jke hoi i kājieena~ iu a oukou, noho iho nei ftittua, nāna i kā oukou h'&oālu anā, Olelo āku la kē kamaaimaUa palia he makeiAako heenaln ko olua, 6ia kā papa fā,*a e kit āe hoi ati i lua no ka p'apa i lāwa |>u olua/ Kii akuja kela ijia papa, a liaawi |jh'ke kāhti, iā lawaPlike o laua nei i na papā/ ālaila, hoomaka lāua nei e hēle akō; ia laua nei <* heeiiiilu ana, dia o a ml'Āā āffi ē ĀAkemake māi anā ja Kailiokalauōkekoa, no ka oi kelakela o kona wahine maikai mamua ō na kaikamahine a pati ō Wailua. X.ui aku la kā lono o kēlā wahine ia Wāilua a puni, a lohe o Ēalehuakuikawao, a me kona kaikaina o KaleliuaikaWaokele, nā keiki i mahalo nuia no ko laua maikai t helO mai laua a ike ia Kailiokalauok?koa e heenalu ana, he mea e ko laua makemake. Ia manawa, kii aku la laua i mau papa heenalu no laua, a au aku la ma kāhi a Kailiokaluokekoa ma e heenalu mai anā; i ua mau keiki nei e au aku ana, olelō aku la o Kalehuakuikawao i kona kaikāina. Pomaikai maoli kela ke ae māi, e komo aku kāua iloko o kela kaikamāhine, ina he meā pono ia 1 kona manao. Ike riiai la o Kailiokalāuokekoa ia laua nei i e au aku ānft, aia hoi ua like ko ia nei niānao ihe ka laula ofekr e olelo āna, iloko wale iho no nae ia manāo ona, a kokoke ua mau keiki nei nia kālii e hee nalu māl anā o Kailiokalauokekoa, luu aktt la ua diau keiki kane nei malalo o ka nalu, a hala hope āku la laua. • A hiki ua mau keiki nei nla kulanā nalu, ke au mai nei o Kailiōkalaūokekoā ihā kāhi e kupono ana ia lauanei, a ike fiā keiki kane i ke alii, wāhine i ka au mai ma ko lāua nei ālo ponoi, kapāe inua laua nei ma kahi e, i ole e kuia aku i ko lana nei pāpa, akā, tii alualu loa akn ko Kailiokalouokekoa āu ariā ma kahi e kupono ana i na keiki kane, A hala hope o Kailiokalanokekoa ia lana nei, a hiki i kāhi i make ai ka nalu. Olelo akn la o Kalehuaikawaokele i kona kaikn- | Mi ktiti manao wale iho, uā komo>■ka manao ō ke ālii wahine i kekahi o kāua, e āhō : e ftoao kāua i konā manao. Ia laoa neie āu aku ana, hooknpono māi la o Kāiliokalauokekoa i konā heenilti anā ma kahi e kiipono anais laaā nei, ia wā, hoāo lana nei ē ike i ko ke alii wahilie mafc& *make iio na l&iki kane, a, 1 kor laua kokoke loa I#a akn i f&%|ii #ihine la, Soio lina nei ekapae ma kahi e, i ole e eha mai laiii I ko ke'lii wahine papi heenain; Aka, ua alnaln lōa akn ke aUi #ahihe o KaiUokaiinokekpi,, ia lauala; a kipapa iho li i-Stona papa fi«naln, a honi akn la i na mati keiki nei, a hala akn la ke iiii wahine. A oiahope hee akn 1 1» na keiki i ko liua i hilawai pn akn i la me Kailiokalanokekoa, a hoi akn li lakou nei a hiki i ka hale, na m&ikai ii mea i mna o ke alii wahine. Ii la, na haaleie o Kailiokalinokekoi i ki hoohiki ana ana i hoohiki ai imna o Kanakahlklii, a māhope iho o ko lana hpio ana, i ka la t kiiii mai ai e na elei® a e hōij Eia no ia hoohiki. , * "Aofe an ehoi aku me ki makta, no ka mea, na ike no an i ke al(Aa o ka malnia, na a¥)nai>n, aka, o ke aloha o ke kitie, na wela no iā,*nolaila, ma kaM i kou kine « heleai,

i e noho ai, malaila au, o kani wahi e make ai, make au inalaila, hele kuu ka&e i ke kan», o maua pa ilaila/ f (aole nae i oleloia keia 'e Hinan ma ni Heln inua.} „ Aka, ua fnoekolohe ko# oM ilie kela mih keiki, a hiki i ko ahiahi, hoi o Kailiokalao^; kēkoa nia hika o Pfhinikalani, e like me » kauoha ā Kauakahialii. j la laua nei i hiki aku ai i uka, ninau o Kanakahialii, ua heenilu mai nei Oor wahi ā ka Moe*ibO la laua ia po, noi hoo aku o Kak liokalāuokekoa ! ke kane* elho hon i ka hee~" { dfilu, aua pot\iō ia mea imua o kana kane. Kakāhiaka ae, Iho la no o Kailio.kalauokekoa i kai o Wāilua, a hoi hou no iuka o Pihanakālani, ua manaō paa loa o lipkalauokekoa iā Kalehuakuikowaō iniL * 1 Ke kolu o ko Kailiokalanokekoa iho ana i kai o Wallna, hele loa keia ia la a po, mai ia po a ao, a ahiahi, hiki hon laua nei iuka o Pihanakalāni. Olelo mai la o Kauakahialii, i, ka wahifi& fnee no nae ua hele ana 9 kau-heenalu, o ka hele ka ia a po, aao, āhiahi, ka hee ana 0 ua Hiea he nalu. Olelo aku o Kālliōkalauokekoa, heaha Ia hoi ka hewa.oia hele ana I e kuhi ana ki paha oē| he hele lalāu kWu. Iā manawa ā lauā nei i moe ai ia po, moe e āku hi 0 Kailiokalauokekoa i kona kapa, me kē kaawale, 'a 0 K-aunkahialii hoi, me ke kaawale. Ma keia liookaawale honua o kā wahine ma kela moe ana, nolaila, haohao 0 Kauakehialii i ke ktttriu 0 keia moe kaaWale ana, no ka meā, aole i ikeia ka mea ino i hanaia i waenā o laua māmoa iho. A 110 keia haohao 0 ftauakahialii,hooma» nao Iho la keia e lioohalua, i ike ia ke knmu ō keiā hookaawale āna a ka Wahine. I ka wanaao, lalau aku la keia i ke kia manu, i piikā āku lā iwaho, a pii akti lā ma ke alanui ana e hele mali ai i kapilimanu. Ia manawā tiae-ā &āuākahialiH hele aku āi, ua hoohālua aku o Kailiokalauokekoa i kahi a ke kane iheieai, aike kein uahala lōa 0 Kauākāhialii, lioi keia ā ke kahu, olēlo aku la.

Ina kaua, e iho kat!a i kai o Wailua, a ,hoao aku au me kel% kane āu, me Kalehua* kuikawaōkele fto udrhālā ; lōā aku lā o Kauakahiālii, āōle nae i ike laUa nei emi hope hou mai 0 Kauakahialii e hoohalua ma ke ālanui a lauanei e iho mau ai.

Ia Kauakahialii e hoohalua ana maalo ana laua nei a iho aku Ia i kai 0 Wailua, ia lauala e' iho ana ukali aku la keia mahope, a hiki, i kai, mē ka ike ole mai 0 lauā nei i ka ia nei ukali ana āku. A hiki keia ma kohi kupono e nana āna i kahi e heenalu ai, noho iho la keia malailā e hoomakākiu ana, i kumu 6 īhaōpopo, āi kēiā mea a Kāuakahialii e liaohao nei. Iā ia nēi e noho aha malailo, puka mai lā ō Kāiliokālauokekoa, a me Knlehuakuikawaokele, a me kē kaikuaana the Kalehuākuikawao, hiailōkō mai 0 ka hale, a mahopē mai na kahu, a me na papa heēnalu. Ia ia nei i ike aku ai ia lakōu nei e hele ana, aia naē 0 Kailiokalauōkekoa mā waena ōna kanē; ia lakou nei ē hēēnalu āriā, aiā no o Kailiokalauokekoa ma waena o na kānē. A pau ka lakou la auaU ariā, hoi aku lā a hiki ma ka hale. Ia manawa, a kāhi no a maopopo, hē.kane ke kumu 0 keia hana ana, ma ka po i moe kāāwale ai. Ia Kauakahialii e nōho nna malāila, hēlē māi la kekāhi wahinē kamāaina o Wailua, a halawai ino ia nei, ninau āku la ke kaaenaaina; mahea inai nei oē? A heaha kāti ē nōho riēi rria kēia wāhi? Alailā, olelo aku la o Kauakahialii, maanei wale mai nei no āu, a 0 kuu ike i fca nalu ana ā kēlā poe i hōi ae la, nānea iho nei āu a hoeā #āfe māi nei oē. Alaila, olelo akU Iā ke kāmaaina, e aho e hoi hale, āia 110 ria lako 0 ka hale he ai a he ia. Alailā, ua pōno ia olelō a ke kamaaina imua 0 Kānakahialii, a hele aku la keia, a nōho i kauhale kaoiaiiha, a pān ka paina aha} hōu lakōu nei e kāmaiiio rio ka nan'ea lōa 0 Kanakāhialii i ki riana i ka heenaln. Ia minawi, hai maop6ftō iko la ka wahitte kamiaina ia ii riei. Oia poe att i hana ako li li, e heēnalo ana, oni alii īeine o makoo, me ka wahine no ōka mai, 0 ka hana nō ia a xia kaikamāhine nei la e iho pinepine niii nei, i h liioio aoa piha, me Kalehuakuikawaokele. iioko 0 keli hoaolelo a ke k«p māaina, loiiloo iho la ki riiiti o Kahakahi-' alii no ii lohe ana. īa ia nei e noho ana Maloko 0 oa hile nei, aia he mau kaikamihine ēloa, rii ka wahine kamaiini nana la nei i hookipa.

Noho keia a ahiahi, hoomakankao kela e hoi i nka o Pihanakalani, ninao inai la ,ka wahine. £ hoi ana no ka oe? Kainoa he he noho iho kou, eia no kau mao waihine 0 nft kaikamahine ao, iia no boi i kau mea e makeokke ai.

- Olelo akn la o Kftttilkahialif r 0 boi au * lioti Knai I M* la apopo, aof«f nae i* 0 16 Kauakahialii nianao iaaoli, o lui boi I aka 0 PihanakaWni % nuuiao an* kei% e h<x>-

halo ma kahi e, a hiki i ka māniWi pōeleele hele a ma#aho o ki hale a Kailioka- , liuokekoa e nohoana me na kine. I Ia Kanakahialii i pnk# ikn ai mai loko •kn o ka hale, kauoha ilen fa oa wāhine kaj maaini 'nei, māt fho fnai oe i k#la |popo, e nohb oe a hiki i na po o Kax»e t ilaila oe iho ttiai, dia ka po lealea rio nalii o makon nei, |,he po kilti nui ia, ia po oe, e ihō inai ai, no ka mea, e akoakoa ana na ianaka a pau, mai Aeahola, a hiki i Wailua nei t e pani kit ana riā kanaka ika puka ona hale. Ae akn la flieia, no ka mea, ua matl«ai ia kauoha imua > o' Kauakahialii.

Oili aku la keia hele, ia hele ana a ia nei, hiki keia mawaho o ka hale a Kailiokalauokekoa e «oho nei, me na k<ute, a liuliu keis inalaila, me ka ike oleiā e na inmea e. Aka lohe aku la o Kauakahialii, i kā olelo ana aē a kekihi kane ia KaiHokalauokekoa.

0 ko moe iho nei no ka ia, mainuli piha kokane; Knli 1 wahi a Kāiliokalauoleekoa. Heaha kau nana no ia mea, o oe auanei ke eha, ke hiki mai koua huhu maluna o'tr, o'u iho no paha ia huhn ia, kaawale āku ftp paha oe, me he mea ala e inai anaoe ia'u, e kamailio māi nei (fc i ka manawa malamalamS, ina ua hoi aku hei au. Kainoa ua hai mua aku au i ko'u nianao paa ia olua, aole o'u manao i koe norfa, a o olua ka'u manao nui, ike 61 ua i ke kumu o ko'u manao ole ia ia, ua fiele mai au nMi kahi loihi māi, fio kuu ihanao npp iā olua. la Kaōakahiālii i lohd ai i keia olelo a "Kailiokalauokekoa, hoi iho la keia irtka o 2*ihanāk4lani mē ka pono ole o-ka manāo. Ia mānawa, pau ko ia nei kapili rnānu ana no !& mea iia lapu mai ke aloha o ka wahine/a feoomariāo( ; ae la keia i kd' ta riei noho ana i loko o ka hale paa mamuli o ke aloha i ka Wohine, fn<Bt ka i a k4 riiāfuwāh,unowai i hooili māi māliiu'ā oia tm. " v ; r > *" "

Noho o .Kauakahialii i uka a liiki i ka, inaiiawā a k/i wahine kamaaiiia i kauoha ai 'ia {(ipoi; hooinauao koia, ku a hole aku, a hiki mft-ua haie kamaaina nei oia nei i hookipa H^iaaina., ~ Hiki aku 1ā,,0 Kauakahialii, ua pau aku ua Ikaiiaka a pau, o ua wahiiiō wale la no koē me na ktykamahine, a hiki keia a me lakou nei a pau i kahi o ka papai kilu. Ia lakou nei i hiki aku ai ma ka aha lealea o na 'lii, ike akd la o Kauakahialii ia Kailio kaiauokekōa, e noho pu me na'k'ane tfia kahi e aa ana ke ahi. , iiole lMiu ko lakou noho atia maloko o keia āha lealea. Ku mai la ka mea nana e Urtie, me ka maile ma ka lima; Kau aku la ka mea nAna e ume i ka laau ume malunft-o Kailiokalauokekoa kani aku la ke oli e lik6 me ke afijo mau 0 ka wa kahiko, haalele āku la ka mea olioli ift Kailiok&auokekoa, a hnli hele aku la iwaena o ka aha 1 hoa no Kailiokalauokekoā e pili ai. Huli aku la kft' mea ume f me ke oli ana a puni ka aha, huli hou mai ka meā nme māwaho o ke anaina, a hiki mā ke kihi hema o ka p6pāikilu< Ike aku la iā i keia mea m&lamalama mawaho lōa 0 na kānakā, hele aku Ia ka rnea ume, a ike i keiā keiki maikāi e noho ana, kāu aku la keia i ka laau ume maluna o Kauakahiali,, a oli āku lā e like me ke oli anā ia KāilioKālanokekoā, a ume māi la kā mea ume ika laau umo. Kn mai la o Kanakōhialii, a ku mai la hoi o Kailiokalauokekoā, ā hele mai la, ā halāwai nae Kanakahialii, a honi iāna, me ka manao o Kailiokalauokekoa, he mea % aole o Kauākahialii. Haalele lauā nei i ka āha leālea, a hele ākn 5a laua ma kahi kaawaie, mai kā pāpāi kilu akn.. la laua nei i hiki āi ma k&hi knpono ia laūā nei, malaila lana i hooluoln ftt Ia lāna i hiki ai ma ko lāua wahi hoolnoin, oiai o lanā wale; hoolale koke akn la o Kail»okalauokekoa iā Kauakahialii. E poho iā kāua ke hoolnoln a hoi ae an t no ka ihea, e huhn mai ananei āu kane. 1 akn la o Kauākahialii, o hoi no hoi ha( Aole, e moe kana ahoi an, trahi a ka wahine. OlelO aku Ia o Kanakahialii, aole o*ri makemake e moe kana, he makemake au e kaao mai oe, malia he wahi kaao kan. Aole a'u kāao, #ihi a ka wahine. . I akn la hoi ka wahine, malk he wahi kaao no hoi katr, kaao mai ia kaua, oia no kan apa mai la non ka manawa. Alaila, kaao akn Kau&kahialii i ka inea i kamailio » e Ainau ma na Heln mua, | a hiki i ka elelo no ka hes an» mai a Kaoa- | kaliia}S ma ka ohe i ka pO mna, * me ka loa. Alaila, hoomanao iho la ka wahine i ke kan ne, a nni mai la ke aloiw i kana kabe, i ka lohe ana i keia kaao. Ninān akn la o Klaili-; ; okaluokeko* ia Kanakahialii;»fce» kaln i loa» ai o keia kaao ia oeT no ka mea, elna wāle no mana mea i īoaa ai keia kaao, owan, a me Tta f n kaM me Kaoakahialii, no mana ponoi no kda k&ao, a owan no hoio. Kailiokalaookekoa, a o KattikahiaHi hoi, aia no ia iukao Pihanakalani, a, oe no o Kanakahialii, asAi!a, e make an. Aka, n* lilo lo* hkna ike kaao,' a pā4fttia pu laaa i ka hiamoe.

la laaa 6ei e hiaiHoe ana, oa ali e o Kailh «•kalanokekoa; oia paha ka hora 6, ia ala ana o Kailiokalauokekoa. i nana iho ka hana, he rnca Hke me Kanakahialii, haha keia ma ka aoao hema, e pili ana ua ohe nei a Kauaka* hiālii, o Kānikawi ma mri aoao hema. Ia manawa, hoomaka o ltiiliokalanokcoa e hei malokō o ka ohe ma ka inoa o Kauakahialii, penei; • Kapu āku la o Pihanakalani, Kapn akn la o Pilianakālani, Ka niau pio imna, Kanpaknkea, o Kiwau,, £ Kauakahiali e—B ala, *• >fa keia hea ana a Kailiokalaadlekoa, puoho koke mai o KauikahiaUi, uā hikl ka la. Aka, na hiaopopo iho la ika wahine, ō Kanakahialii keia. £tāaleM kokō o KatHoki> lanokekoa ia Kalehuakuikāwaokele ma, a hoi ākn la m& Kauakāhialii iuka o PihanakalāiH, e like me ka noho mna āna.