Ka Hoku o ka Pakipika, Volume I, Number 43, 17 July 1862 — He Mooolelo no Keamalu. [ARTICLE]

He Moolelo no Keamalu.

HELU 0. Ia manawa, ainio *ktt la o Kahinihinmla, i» Aiwohiknpna, i ka tne* oits iloko o kana hnakai, o k* hele ana mai; » bai mai la ke aīii. be hoakaiimi wahiue kana, a elaa «n&le no I» o ko law» iawma. ana, a o kc ka pouii e no ia i n«l me* he aJoha; aole no nae hoi he kaikamahine maikai ma na wahi a pau a'u i kaapani ae nei e (ike me ia. A lohe o Kahinihiniuia i keia, pane ako )a oia me ka olelo aku, " E ke alii, ina oa like kan inea i aloha ai, tnc ka'u mea i ike ai iloko o ka manawa pokole, alaila, aa oka pono ia no hoi na iwi o ka luhi o ka imi aua i nei niea he wahine, ma ka hele ana mai i ka loihi. Pane mai hoi o Ai«rohiknpua, oiai, i waena o ka hui aloha ana o na mea elua, he mea oluolu no ia i ka mnnao, o kaa hairu me hale, ina nae he mea pono ia i kou manao, no ka hai ana mai i kau mau mea i ike ai nona. I inai la hoi o Kahinihiniula', " E pane mai no." Ae. i kou ike ana, heaha kau mea i hoomaopopo ai, e like ana me ia kona ano ma kau hoohalike ana * Hai mui la o Kahinihiniula, ua like kona mau ouli a pad, me ke okoko o ke ahi lanahu, a o kona mau •helehelena, ma na niaka a me na papaiina, ua like no ia me ka mea e hoohauoli nmi ana i ko'u inanao, me he mea la e hoohuli mai ana i ko'u kino okoa, me kun manao, ua maikai r.o ka nu, owau no ke kahu ; i ko'u hoomaopopo ana, nte ka hooinanao aua ae no ka'u mau niea i ike ai, aohe no he luea e like ai ma Maui nei. Xo ka palua o ko Aiwohikupua lohe ana i keia niea, hauoli loa ae !a ko ia nei manao ; aka, hoouiaka iho la lakou nei e moe, aka, o Aiwohikupua, hiaa wale aku la uo keia, no ka mea, ua ioaa iho Ia ka ia nei kumu hana, e hooie ana i ka rula mau o ka hiamoe. A i waena konu o ka po, ala rnai la kahi ka- i hu o Aiwohikupua, a puka aku la i waho i ! ka hanawai, a no ke poliiluhi loa o kona maka i ka hiamoe, aole oia i ike mua i ke ahi 0 Palinli, a i kona ea ana ae iluna, ike aku la keia i ka a mai o ke ahi o Paliuli, aole nae ia i ike pono no Paliuli ia niea, a o kona nianao paa no he hoku, aka, eia wale no kona mea i inanao ai he ahi, no ka paa loa i kahi hookahi; he meleinele no nae ka hoku, a he ula maoli no kela; nana keia i ka hoku, a nana hoi i keia mea, a loihi loa kona nana ana, napoo aku Ia ka hoku, aka, kupaa mau no ka a o kela mea, alaila, manao paa ae la keia he aina, a he ahi no kela mea a, a hooihanao ae la keia 110 na oleīe a Keamalu. Ua manao ke alii, e moe iio ia po, a ao ae 110 o ka hoi no ia ia i Kauai, ilaila no e imi ai, no ka mea, us huli ia? no o; Kauai a puui, a o Pihanakaiaui paha kahi i koe, i lana ai kona mauao, e hoi i Kauai e imi ai. Ina \6 no ua loaa, ole wale. Aka hoi, no ka ike e ana o kahi kahu oia nei i keia inoa kupanaha o ka a, nolaila hoi ai keia a hooala aku i kona haku. E waiho iki kakou inalaila no ka hooalaia ana o ke alii e kona «rahi kahu, a e hoomaopopo ae kakou no kahi i īoaa mai ai keia mea a, heaha la ia? Wahi hoi a ko kakoū moolelo nei, oia no ka na maka o ke kupunowahine moo o Keamalu; aka, ua ninau mua aku nae 0 Keamalu ia Hina, a ua hai mai o Hina, ia ia, aia ko kane la i Hana, o Maui, kahi i noho ai, ō keia po no iiae lu a ao ae/ 0 ka hoi no ia i Kauai e imi ai no ia oe. A lohe o Keamalu, ua imi mai o A.iwohikupua ia ia, nolaila, olelo aku la oia ia Hina pehe la ka hoi auanei e hiki inai ai kuu kaue 1 anei, a o ka hoi aku no paha auanei hoi ia i Kauai, aole paha hoi auanei au e ike aku? Olelo mai la o Hina, e kahea aku oe i ko kupunowahine moo, a nana no e ho-a aku i na maka ona, a oia no hoi ko lakou maka e hiki mai ai i anei, e like me kau mea i olelo ai i ko kane. la manawa kahea ae la keia ia Hoahoaiku, oia hoi ka inoa o ua kupunoahine nei oia nei, ma ke oli ana penei. He kanaenae aloha keia, Ia oe hoi la e Hoahoaiku—e, Kuu kupunoahine akua la, Akua hele maknmaka ole, E maliu mai oe i ka ualo aku, He aloha hoi—e, He aloha hoi i ka hoa pili he kane, E imi mai ana e loaa au, hoi ke kuleana, Ka makamaka e hiki mai ai, 0 ka huakai hele makamaka ole, 1 maka, i alanui no ke hoa he kane, I hiki mai ai i Paliuli nei, Huhui aloha maua i Kawelowelo, He alohā hoi—-e. Ia manawa, ho-a mai ana ua moo nei i na maka ona, oia no hoi kela uiea a kahi kahu o Aiwohikupua i ike mai ai, e like me ka m«a i oleloia maluna ae. E hoi hou kakou ma kahi i kapae iki ae no ka Hooala aua o kahi kahu o Aiwohikupua, no ka mea, i koua hoi ana aku me ka hoihoi, a hooala aku ai, me ka olelo iho, " E ia nei e moe nel—e, e ala ae 06 la, e hele ae kaua i waho e nana pu ai i kela mtia a, eia paha i ka moana ? he aina paha ? A lohe ke Ālii no keia mea, wikiwiki ae la oia e nana aku ma ka puka, a i kona manawa no o ka ike ana aku, o ke kau mai la ho ia o ka halia, me he mea la o ka wahine okoa wale mai la no ke ano, a o ka lana koke ae la no ia o ko ia nei manao, me ka olelo aku i ua aiii, e hoomakaukaō i na waa, a e holo, me mao nae 0 na alii, e hoi ana la i Kauai, no ka mea, ua hai mua ia aku ka lohe mamua no ka hoi hou ana i Kanai ma ke ao ana ae, eia ka e hoomaka ana i leahoio hikina hou aiia. Makaukau ae la na waa, o ko ke alii kau iho la noia maluna o kona waa, a o ka holo iho no ia, o ko ke alii wia nd Wt o

n» «i» e ae boi tnsU»ope mai, a o ko likon Psnana akn ta no b<>i kela a. a o Palioli no hoi ka ilrl I ka tn*iamftfama loa ana ae„ fke aku )a lakoo nei he aina r aa kokoke ioa iakon oei e pae i Kekmpaho, ma Kohala, e like no me ka hana man a ke alii, o ka hek hoike no i na kaikamahine a pau o Kohaia, a pela no ma Hawaii a puni, iloko o kana man kaapnni ana elaa ia Hawaii. Aka, hoi keia a noho i Hik), Waiakea, a m&laila ko ia nei wahi noho liaiiu iki at. 0 ko ia nei kaieana o ka noho ana Oaila, 0 P!li, no ka mea, oia no ke alii o Hawaii, a Kn i hoonoho ai, me ka hooili ana iho i ka mana a pau o ka aina malana ona. N"o--ho loihi loa iho la keia malaila no na mahina elna, a no ka loihi maoli o keia noho ana a ke alii, paa ka nni o na kanaka i ka hoi i Kauai, a he hapa wale iho 110 ka poe i noho iho me ke aliī, a no kona ike ana na pau loa 1 ka hoi, manao ae la ia e hoi i Kanai. Olelo akn la keia i ke alii o Hawaii, makemAe au e hana i wahi ahaaina olioli no kana, i mea e hoomanaoia ai ko kaua hni aloha ana iloko o keia rnau la a kaua i noho pa iho nei, a pau ka ahaaina ana, alaila au hoi hou au e imi i knu wahine, a ua pono ae la ia mea i ka manao o ke alii o Hawaiii. I hou aku !a o Aiwohikupua, ia'u ka hale, ia <Hi na inea ai, ae mai la 110 hoi kela; ia manawa no. ua kaulaua koke ae la ia mea i waena o na alii, a me nakanaka, e pii i ka laau a me na mea a pan e pono ai ka hale, a rne ka paa no o ka hale ia la hookahi no. 1 ka pii ana o na alii, a me na kanaka no a pau loa i nka, aole nae i komo akn na kanaka i ka haawina laau, o na alii wale no a ine ko lakou mau kahu pono i, nolaila, pii wikiwiki ae la na kanaka a pau, i loaa ka haav wina laau.no ka mea, ua kau kanawai ia, ina 0 ka rnea e loaa ole kona haawina, o ka make 110 ka hope, 110 ka mea, ua olelo miia no ke alii, e lako no na mea a pau, a e paa 110 ka hale fa la 110. I ka pii ana, tia loaa ka haawina o na mea a pau, aka, o kalii kaliu ponoi o ke alii, aole oia i liele pu me ka lehulehu o lakou, pii loa aku la uo keia a kahi i kapaia Olaa, alaila, hele keia ma oa maauei oia nahele, a ike aku la keia he laau kupono no ka hale, inanao ae la keia e oki, aole nae hoi i oki, pii hou aku la 110 keia, aike hou no i ka laau kupono no ka hale, a manao 110 e oki, aka, aole 110 i oki; makaikai wale no keia ma kona mau aoao, me kona manao paa 110 nae o kana laau ia e oki ai, aka, ine he mea la i paiia ae na maka oia nei, ko ia nei pii aku Ia no keia a inamao loa mai keia laau aku, loaa hou hoi keia laau, inanao no keia e oki, aole nae hoi i oki, aka, holehole wale iho la rio keia i ka ili o ua laau nei, aohe no hoi paha he manao o kana laau ia, hoohana wale iho 110, kai no hoi o ke oki iho iio hdi, loaa no hoi ka laau o ka iho ana, hoolalau wale iho uo keia i ka nahele, i pono no hoi i kahi kanaka makau ole, i ka walea 110 paha i ko Kauai nahele ka mea iio i makau ole ai, oia la hoi auanei o kahi hap'a akua ae kela a lohe niai i ka olelo, ko keia nahele e noho mai la la, aohe no he pilipili: aina iki inai kela, he hookolohe wale iho lio hoi paha kekahi b ka pii a nei wahi kauaka. Alia kakou e olelo pela, anoai hoi o loaai aku hoi paha auanei hoi ia ia ka pomaikiii o kahi poe mahope aku, noloko ae o ko ia nei hoolalaū ana hoi i kanahele. Ae paha, e kali iki kakoii. Pii hou no tia wahi kiinaka nei, a loaa holi no ia ia kekahi laau, a i ka loaa ana o keia laau hou ia ia s o ka wa ka ia i paa ai o ka hale a lakou nei; ke hel'e aku nei nae i ke ahiahi ana, aohe no he manao ae e hoi, aka, hookoene loa aku la no;keia i ka pii, a loaa lioli no ka laau, a i ka limk o ka laau i loaa di ia nei, kau loa aku la ka la i kuahiwi, pii aku la no keia, a loaa keia inoku lehua, hoonawele aku la no ko ia nei pii ana, a hiki i ka hapaiua paha o ua moku lehua nei, honi aku la keia i ka hohono o ka pua kalo, aole nae keia i manao lie kanaka akn o uka, rio ka mea, ua hala aku la ka palena o kanaka, a no ke akua wale aku no keia wahi. Ia ia nei uo e hoomau ana ma ka pii ana, aole nae hoi i pau loa mai ua moku lehua nei, lohe aka la keia i ka leo o ka moa, aka, puiwa ae la nae keia, nie ka oleīo iho, Auwel he kaiiaka aku no ka pnha ko keia wahi aku? A hooea loa aku la keia iluna, hohono ana ke ahi, nu ana ka puaa, aoa ana ka ilio, a hoomanao loa ae la keia, he kanaka no kai ko keiā wahi. A waiho iho la keia i ke koi, hele aku la keia e nana i kahi i nu ai o ka puaa, aia hoi, ike aku la keia ia Palhili, aole nae keia i ike o Paliuli ia, a ike aku la no hoi keia i ke ku mai o na hale, a hookahi no nae hale i oi aku ka maikai, eha ona pa mawaho; hookahi pa laau, hookahi pa auki, elua pa % kapa; a o ka mea maluna iho oia hale, he manu. Mahalo aku no hoi keia i na mea a pau ana i ike aku āi, a manao ae la keia e paina 1 kona wahi o no o ka pii ana niai, aka, manao ae la keia no ka W&l ole, a mahope iho, ike aku Va keia i ka |iunawai auau o Keamalu, manao ae la ia j» iho ilaila e ai ai, a mahope, kipa aku i kauhale, k holoae la no ia mea i ko ia nei manao, ka iho aku la no ia, a hiki ilalo; hookani hele wale aku la no keia, ā hiki klia ma kapa o ka punawai auau, ike aku la ia he ea e an mai ana, a me na ia e ae e holoholo ana, he opnle, me ka olali, u-a akil | li ia, h&iH no ka hoi ko nka nei o nei iratu, aole oia. i inu t ka wai, i ka uwa wale no a kani aua ka ipu hula * Hinii, lilo koi» mano ilaila kahi i hoolohe ai, aole h£ ifan i ka wai, ao!fe i linlin ke kani ftn&

mai o ka ipa r lohe keia i ka feo e bca ana Ka laau o «ka, ka laaa 6 kai r ka lsaa o iiae, ka laao o lalo, c moe ilalo r na pii nioa ae la oa vrahi kanalea uei i ke ktuoii lun a Keamaln i hoohīki ai, ifce a ku 1a keia ika laau e moe mai ana ifalo, holo akn la tia wahi kanaka nei, hoi ilalo, o hma ka ia laan cfea ia, pela kona manao; īooe iho !* na laao a paa, a koe no ua laan nei aoa i pls &i, lo iho la keia, he kee ka hoi ka laaa o keia wahi, he mea lohe no ka i ka olelo, aōie uae hoi he hina o kun laau i pii akn nei, i ka pa ana aku uei paha ia'u, uana ia mai paha aunei a, o ka hina ole iho Ualo, heie ia mai paha loaa wau; ke kn nei »o kea ma ie knmu o ua laaa noi, lono no keia i ka leo e hea ana no, aole e kani ka leo o ka manu, aoie no hoi e wi ka leo o ka iole, kapa hoi ea mea a pau, na ka heie ana o Keamala i ka auau, aka, pii hou ae la no keia ilnna o ea knma iaaa nei. la ia nei e kaa ana ilana o na laaa nei, ike aku la keia i ka paka o ka hale a ka luahine e hea nei, ua like me ke ahi, ke okoko mai o ka ula ma ka puka, olelo wale iho la no keia iloko ona, ka! a pao ka ka hale i ke ahi, ka hea no kela loaiiine. Ua maopopo no ma keia moolelo a kakon e ike nei, mai ka Helu 1 mai. a hiki i keia Helu 6, o ka maikai wale no o Keamalu, ke kumu o keia mea kapanaha a keia wahi kanaka e haohao nei. A lohe aku ia keia i ka hua olelo alii, aole nae keia i manao he alii kane paha, he alii wahine paha. Waiho iho la ua luahiue nei he wahi ahu ma ka puka, alaila, ike aku la keia ia Keamaiu, i kona oili ana ae mailoko ae o ka hale, a ku ilio la inaluua o ua wahi moena nei, a kau iho la maluna o ua kaikamahine nei, a ua iho la no hoi ka ua koko, pio no hoi na anuenue, ma kela aoao a ine keia aoao o Keamalu. Lohe aku la no keia i ka hea a ua luahiue iiei, e panee i ka loa e, ia manawa, o ka panee liele aku la no ia, e hele pololei aku ana rna kahi a ua wahi kanaka nei e noho nei, a kokoke aku la o Keamalu i ona la, ike pono mai la keia i ka wahine maikaij aolie lua; a haalulu iho la keia no ka ike pono ana aku ia Keamalu, i iho la keia iloko bna, jna no hoi me keia ka wahine a kuu haku i aloha ai, makepono keia mau iwi, o ka hele ana mai o ka loihi, aka, ua maopopo akn la no uae ia'u ke ano o kana inea i aloha ai, ina paha ia i liele io mai nēi i ka auau, ano-' ai paha o wehe i ke kapa, alaila, ike pt|ho i! ka maikai o ka oiwi, e like me ka olelo a i kuu haku. | A hiki aku la o Keainalu i ka punawai auau, lele mai ana elua manu liilii, o Iwi| me 'O-u, a wehe ae la i ka pau o Keamalu, Ih| nele iho la keia i ka mea aahu ole, e ku na wale ana no; nana akii la ua wahi kanafea nei, lifei honua i ke anU a ke kiu, kaoo i ka liko o ka lehua, haa e wale ana no ua wahi kanaka rit'i, i ka ika pono ana aku i ka nani o Paliuli. Lele aku kua alii nei iloko 0 ka wai, aia hoi, o ka ia mua aiia i ike aku ai, e holoholoi mai ana i ka ili oia nei, a pau hoi kana, hoi ae la keia a Hina o ka papa pohaku, moe iho Ia keia ilalo ke'alo, lelemai la ka ia mua, holoi ana i ka wai o ke kua eia nei, a pau kana wahi, huli ae la ko ia nei alo iluna, lele niai la no.hoi ka liia o ka īa, a holoi no hoi i ka wai o ke alo a pau, nana pdno loa aku lti keia i ua alii nei, me he kula na ka papa heenalu niaikai la, aohe puii aohe kee, aohe ho hoi he wahi kina iki. Ke holoi nei no keia i-a i ua alii nei, aia koi, hahai mai la ua wahi kanaka nei i kekahi pua lehiia, a hookuii poiio iho la kēia i ua piia lehua nei i luna o Keamalu, a pa pono ihd la ma ka piko o ke alii wahine, ala ino aē la ua alii hei a noho iluna, a pane ae 1a peuei, "Kahaha! wahi manu ikikoīohe, haihai mai auanei paha oe i ka pila o ka inakou laau, aole i lei ka makoii mea i hoohiki āi, a noa ia Aiwohikupua, nana e lei niua, alaila, noa nd laau, ,a ia oe ka hoi, hai ktiti kanawai paa i hoohiki ai." Pau keiā oleīo a ua alii nei, ku ae no iluna, lele mai la no elua manu, o Iwi, me Ō-u, hookakua i ka pau oia nei a paa, kau iho la uo iluna o Paheeikāloā, a hoi aku la ua alii nei, me nā mea no a pau, e hao ana i ka inana a pan o kona hele ahā, a kaawale loā aku la ua alii nei, iho iho Ia iia wāhi kanaka nel ilalo, a hele aku Ia no keia māhope o Keamalii, ke hoi lā no o Keamalii mamua, ke alaaku nei na laau o hojie, a eiā hoi ua wahi kauaka nei iloko oia nahele i; hele aku nei, ā uahiki aku la nāe o Keamaiu i ka hale painā. komo kela iloko oia hale, a iiuliu aku la kela hiki aku ia hoi ua wahi kanaka nei, ā hele loa akd Ia keia i kekahi hale e āku Aolē naē keiā i manao, e loaa ana ia ia kekāhoa kamailio ōluolu, aka, i kiiha hiki anā āku i ka hale moe o na makaa o Keamalu e noho ana no kā makaahine o & i kona ike āna mai i tiā kanaka hei, āloha māi la iā me kā olaolu loa, me he mea la ua lauha mamua aku. Kāhea māi lā āa wahine nei ka mālihini e komo māloko, i aka ua wahi kanaka nei, maanei no āti e noho ai ā nalo ae kuu welā hoho iho la no kēiā ma ka puka, ninaii mai 1ā hoi ke kamaainā, " māhea māi tiei kati Wāhi hēleP' Ha kai mai nfei no, wahi 3 kahi malihini, haohao iho lāoKakiohialaka, no ka hiki aba mai nei o keia #āh! kāhāka i k'o iakoa nei wahi, no ka ihea, ua lohe lsba no ka Hina maa olelo, aohie ka he kupua nui e hiki i ko lakou -wahi, aole ho hbi he kanaka e āe. Ninau hon no ka wahiiniu kai inm nei ko paha oe o Hilo ..Waii pii mai nei? Aeaka ia oo keia, me ka mai laila mai nēi no.