Ka Hoku o ka Pakipika, Volume II, Number 16, 29 January 1863 — HE MOOOLELO NO KEAMALU! [ARTICLE]

HE MOOOLELO NO KEAMALU!

HELU 19.

(Uc ike kakou ma ka Helu 15 o ka pule i hala ae nei, ua waiho ibo o Kaupuikaukaopaliuli i ka moena ona ia Paneeikaloa.)

I ko ia nei puka ana a ku iluna o Paoeelkaloa, hii oo keia i ke keiki ma ke a?o, o ka manawa ia f pio ana na anuenue ewalu, ma kela aoao o laua nei, ama keia ioio, ua mai la ka ua,"hē noe wale np, ka olapa mai la no ia o kauila, a kui mai l§ oa hekili ikaika loa ehiku» a olai ae la ka ke hooīailai iho nei hoi ka manu maluna o laua nei.

O laua oei me na anuenue a me na mamu mamua, ke nee mai nei ka ua kpko mahope, uluwehiwohi ko laua nei .mau aoao i na ma-

nu'liilii ano maikai o ko Hawaii nei, ia manawa oko laui nei hele ana aku, o ko Ku wa uo ia i ike ai, no ka lohe ana nae ina hekili me ke olai, pili pu ka hanu o na kanaka o Kauai i keia mau hekili, ko Kukaohialaka mea ia i puka ai i waho, a ike ai ia laua hei e iho aku ana, aole nae o laua nei ike ia aku, o ka manu, a me ka ua koko, a me ua anuenue ewalu, oia wale no kana mea i ike ai.

Oia ka Ku mau mea i ike pono aku ai, nP ka mea, he kaawale loa ko laua nēi wahi e noho.nei, a i kona ike ana a.ku, hikilele āe la kona manao, a pane aku la i ka wahine me ka leo pupuahulu, a ke kulu nei no hoi na wāimaka, auhea oe, e-a mai la ka wahine me ka i mai, heaha ia; o ke aha <nai auanei kau, be līio wāle no keia la.

O ke keiki ae no paha keia a kaua, aole paha; aka, i kuu manao ana oia.no, aia, no ka manu a me na anuēnue ewalu, no ka mea, oka kaua keiki wale no ka mea hele mai pela, alaila, puka aku la no hoi ka waa waho, nank aku lā laua nei me ka uwe; i āku ia ka wahine i ke kane, aole no nei he mea e ae, o ke alii no a kaua, no ka mea, un maopopo no ia'u, aole ,ae no nei o ka kaua keiki e noho mai nei, (oia boi o> Hinaopuhalakoa,) ko laua nei mea i kaoalua ai, aole no iaua nei i lohe, bo mei hou ma kahi o na alii i keiā la.

Olelo aku la o Kukaohialaka i ke kane, e kali aku kaua i ka hope o keia mea, ko laua nei wahi no ia i noho ai nana, ke iho.mai nei o Keamalu, ke uwa nei na kanaka i keia mau mea kamihāo, ke papi nei na alii, aole nae he malu, lio ko. lakou pihi toa i ka hauoli, a kpkoJfi ua Keimalu nei io lakou la, pau ae la ko lakou hauoli ana, hopohopo mai |a. ka inanao, i ka natsa ana mai o na keiki alii a piu o Kaiiii ia ii nei, inake e wale lakou i ka hoohie mai, ika ki mea he. nani launa oleo Keamalu.

A ku keia ma kapa o ka umo, kena no ke»a ik€ kāne, i hie kahi kahu. na laua no e hoolei i ka umu, ae no lauā nei, nana mai la ha kiniki .i piu ia ii nei, oia ho oe i ki roae |a, ki popohe maikai o ko i.a.nei mau maki, ke auwal nei o Hinaopuhalakoa me ke noi ipai ia Keamelu e ola.

Aale oae o ia nei oana iho, pane koke aku la o Keaniaia ike kahu o laiia e ulu ika U(BU, alaila» kena aku la no hoi. ke kahu, e na'lii, e ulu oukou i ka uinu, o naMil wale no ka mea e hookoke niai i ka ttlu " ana oka umu, aole i emo t ua maikaii ua oi aku ka wela o ka umu mamua o ha umu nui a pau i ike ia. I ka hoolei ia aaa o Himupubalakoa t o ke. kahii no a me, ke kane a haule pono o Hinaopohalakoa i ka onohi o ka umu, no.ka nui o ka wela okā umu, pupuu mai /a ia, a i ke kikoo ana aku, heleananei mea he puhi ivaho ( kapaiili ana, pela. ka mano 4 ka lup« t hihimanu, ka !oli t k* wana, ina, halula, kumimi, na ia ino oo a pau» i ka paa ana o nei mau mea a paU i waho, aole nae i pau ka nui i ka make, pio e ke ahi i ka nai o ka ia, ken* hou no o Keamalu e hoa hou iho i ahi n»laoa t haoa ia iho la no pela, a uhi ia tbo *®po maluna, a mako iho la ua Hioao puhalakoa aeL

Mt it hop« olelo aku it keit» ke kthu 0 e hoi oe t pnki i kt haie'o ke alii me ka wthine i ke thi, t me na pono t ptu oke elii i pili pu ii m* kt' māhinē, iltUt fr hele tku !t ut wahi kahu nei, tit Kesmalu att e ku tnt Eao ke ktße, ktu pu te lt Itat oe» ilant o Paneeikt!ot, ti!o aku la ke keiki i ke kane, iho oulie l&u* nei, heie mt!ie uo hoi ot alii t ne n% kts«kt, iwokahi t lakou nei hana, okt hea »ke iooa oke thi opio, ke hoopatptt nei hoi keia aaeo isea, o ke kano oo tae kt wahine

(O keia mau nea e boopaapaa »ei, oia ao tmmt* ittiia i hookipa i ko Keamah» i hāle malihtai āi i Kaual) ? Eia nei, oka wahiue no kela a kaoa fHre ai maoiua, no kā nea, tna maopopo ia'u, Koo* te aku la hoi ke kane, āolē ia, kuhihewa £hba oe, i mat la ka wahioe, aloii au « fcdomaopopo, aia a hiki i ka hale, i ko lakoo hei

iho ana a hiki aku la i ka hale alii komo aku la laoā oei iloko. - X

la manawā, pio iho fa oa anuenoe ewālu enawahp o ka haie, me ka manu no o puikaukaopaliuli, a liuliu ko laua nei ooho ana me oa'lii, lohe ia mai la oa pao nā m#a o ke kaoe I pili pu āi me ka wahioe i ke aw, alaila, ua maemae ae la ta i ko Keamalii:mi|inao. Ika lohe ana' ona kanaka a pao; fcja hiki mai o Keamalu» alaila; hele mai la & kou me ka lakoo mau hookupu, ke kapa, il pau, ka malo, ilio, puaa, <a ai, ka ia, mado olona, a me oa mea like no a pau. ? f

Ua like ka hui o keia mao mea o ka ho#> kopu ana me na puu nui elua; ia manawi) hiki mai la ka hu, ka makaainana, a ke h#H> ioa aku nei ike ahiahi ana, ia • hoea mai ai oa makoa oia nei, ua ike w# ! kakou mamua, e like no me ka laoa ike, ott oo ko laoa mea i hele mai ai, oā ninau oku no oae o Keamalu i ke kane ntf oa m# kua ona, a ua pahe aku no ke kane/ ua lei loa ia ma kahi e aku.

A i ko Keamalu lohe ana no konā maā makua ke hele mai nei io na la, pii māi ll kona aloha anuanu ana i ka puuwai, ia nawa, ku ae la oā Keamalu nei iluna, a oi& lo aku la ina'lii a me na makaāihanā i kela mau hua olelo, penei; aole au e kau ako F ke kapu o ke alii a oukou, no ki mea, e manao ana au • hiiipu kākou hle'ke alohā iloko! o na la elua. O keia olelo a ke alii wihioe, he hiea thaikaiihoi ia i ka manio o na'lii a me na kaainana, nh ko lakou lohe ana i ki nihāh# waliwali maikai o ka olelo a me ki leo o ke alii wahino. a pau keia olelo a ke ālii, ke kokoke loa mai nei na makua mawahP o ba pa oka hale, mahawa o Keanialu V pane' aku ai i ki iluna, a iile mai la oamakua a «iike kupunawahine i kt< alii opiu/ hapai mii la lakoo i ka mele penei ; . -■'.;•■> ■' ■ J • ■ ■• Ooe kā'ia e Kealaitlā{ > ■■■■■'■■■ ■ ' { . Ka wehena oka pili oke ao—e, . • Ua ao paha ua malamalaiiau, v f tJa ao ua kani ha niahu,

Na manu o ka uka o Pāliiili, Aia ilaila ko ewe e kalani oaki; Malamala i na moku, Malu ka leo oka manu, , 0 ka manū pāhi lehua 6 E hākh anā i I6i, 1 makaha hoi na ke aloha, ; He aloha la he aloha.ia oe, Ē ke kamalei a na makua, Me na kupūha, Nou kē kupuna lālii,' ■'■* 0 Makalii kaiii ai t 1 ka luna la i Kaalewalewa, I ka punohu i ka ua koko, -1 kaWeo ulā i ka m'oana,, Kou ihha ia e—-o-^-ē. I ki Wa i hhomaka ia' āi kēia mele e heh, ui moe ni'lii i ihi na ihakaiihāhi a pāu ilalo, he niii hh hi meli i lakou i heā ai no' kh mhopuai i likou; ii ka pau ana, hali*hi iho li o KeamalU mia kohā ihāh ihikUi, a kupuniwāhine hoi, nui ko likou kanikāu ani'ii>pPi •

lloko o ko Keamalu uwe ana, īiwe kānikau oii ihe ke mele i koha ihau ihakua, i penei kana uwe ahi. AuWe o'u mau maku, O ki hka waimaka o ka lehuā, Mapu īeo lea o ka manu, Auwe olua la, . . O'u makui lēo pje mai I*j v Pahe Olē ihāi h6i ia'u la, Aui'e o'o makua—e. A pau ko likou uwe ana no ke aloha, oia pahā kāliapaiua o kā po, ia mānawa hoi ki hha ānā o na'lii a me nā mikāainana i ka iiioa o ke ālii f hiki i ke āo aha,' aole no hoi 0 Keaihilh i Ihhi ho ke āla anā, a pela no hoi ha mikhii na'lii, i me na niakiiinana, Ika pūkā āhi o kā lā, āe la ua Keamalii nei iwāho, i kh imua o oa'lii a me ha māakāaihani, ike iku la keii i ka nUi loa o ka waiwāi, alailā, olelo iku la o Keainalu i kekāhi mau alii i mau luni hāni e hiiwi i mēā ii ni na kanaka.

Ha*wi oo hoi ni loni ewalu io* me* ai □a na kan&ka, ai likou i pau, iliiii, ko anioii ho ua Keaiaalu nei a kahea i na mea ana i hoo&ipe ai, ua ike kakou mi na helu mua o keia mooleiē i kooe vt i hele uhaoe ii, o Makaweli ke kaue, Oalio ka wahine, ■ i ko laua lohē ana, p«oe hoa ka wahioe i ke kane t ai& hoi paha la, oia no, holo ae la ka iauaike.

Iko Keamalū hea an& aku i ka inoa o ua mau pea la» o mai !a olelo mai ta ia »a laua e oeenee ako a koke» nee aka laua. Olelo mai la ua atii nei, e like tne ka*« mea i kauoha ai ta «3aa t pela eo, e haawi ana au ;a olua elua aioa t e kapa ia no aa ko olaa mau iooe, 9 na kanaka me ka waiwai ma ko oiaa aiaa, me olua no ia, mai manao mai ia t»aua f a pau ia, haāwi hou no o Keamale i ka hapaiaa o ka waiwai i hookupu ia, o ke

kaoe no hoi me kooa mau kanaka, oo me ka waiwai i kooa aina, pela oo hoi ke wahibe, ihe kooa mau kahaka 00, A mahope o keia kaoiailio ana a ua afii oei, kooa weliewehe anā \ kooa mau pilikui ; a kakou i ike āku oei mamua, a no ia oiau /pilikia ioi i iEial iku ai/ oui kā aloha o sa ilii a me na liiakaaioana, ame koha mau

makua oo ia māo olelo a ki alii Wahīne.

O ka olelo hookahi wale oo ia a oa kaoaka me na aliio Kauai i ke aloha ole o AiWohikupua i oa olelo a ka wahioe, oie ka pāoe aku o ka wahiM mahope, aole na la o Keamalu, o Hina keni la he akuā, a pao ia mea ana kao||ta I maoao hoi iai, ho ka oluolo kekāhi mea a lakoo e kamāilio ai, o ke alii paha ia la he oluolu kā olelo aha.

He ike ia aku, a he hoohui ia kakou ā pau me ia, a mahope kāu mai ke kapu o iaua o oa alii, a ua ike ia hoi e kakou a pau i oa la elua āna i olelo ai ehui ia ehe ha alit, • i ke āhhihi o kekahi la, hui hoo na kino o ua mau alii nei me ka oluolu. H "'

la'manawa mai, koho ia Keamaīu nei i ke kābu o ,lāda oiā ke kuhinā hui, iā ia ā mau loa ia haāirina, a kau āku i kana pu|ā, o na alii a pau o HawāiiJ bofo i Kauai/haawi no o Kēamild i ka aina oo 'lākou, a pela no hoi i oa alii o Kaiiai, haāwi ia lakhu i na aina o Hawaii. Pāu kā haawi ana a ua Keamalu hei i na iina ina ālii, nui no ha la oko lakou nei hoho pu aria * ftie ha mākua, maī ka wa kolo ®ke keiki, aua hele hoi, hohoi aku ta h'a Inakua ia Keāmalu, eāe aku ia laua e hoi ffif«f'ki Inōopuna i Hawāii, āe no Ua-Keamalu noi. ' - « •• ' •«?».■■• ■'

" I kekahi lā ae, olelo uā Keamalu nei 1 ko*na kuhina, 6ke kuhina hoi olelo i nā luna, e hoomākaukāā i lāu waa, i mau 'mea poho h'kā Hdld hele iku la ne funā a ōleio ,fiiā kela #¥hi "keiā wihi, e hoomakaukau na waā, ihe nā pohh a pād iloko 0 keia' ahahulu hhokahi, a ike o Keāmalu ua uiakaukau, oleba Kiāmalh nei i ke kane, e hoi na hiakua i Paliuli, ae n6 ke'kāhe.

' lkāla o ka hpi ahā onā meikua o laua me 9i bai iiē «l6Ha o"ka n6Kō aha iho i ; kb lākPU'ālii opio. a hoi' niai la ha makuā me ha alii a me na kupuna o laua, a me ifta kanaka he hui, noho no hoi laua nei me *6sfcihi< mah alii, i ka h6i ana o ha makua a hiki i ma kahi o kā kaikainā o Ku, malaila lākou o ka noho ina, a lihliu ka oōho ana, boi loa lakou i Paliuli, be hapā wale no : ka poe i hoi, na makua wale no eha' ihe kā moopuna a me Hina.

I waenā okd Keamalu ma noho āhā 'iho me ke kane, a hala eha mahina, hāuoli ae la ka manao o Keamaiu e hele i ka mākāikai, olelo aku la i ke kane e hele ika mākaikai a puni o Kauāi, pela no hoi ma Oahu, ame Maui, a hiki loa i Hawaii, ma iā olelh hoi a Keamalu, he mea oluolu ia i ko kē kane manao; ia wa no hoomakaukau na wai, a nā pono a pau oka hele aha, hOomakā ka holo o na Wsa makai, ma uka naalii i' pāu.

Peli ko lahi bele ana me na alii me na kanaka a hiki ma kahi i kipaii 0 Mā'hi, he aina maikai ia mamua, pela ki wāhāhāe ia'. Pela no ma ko Hiwiii hei moileih/ i hiki laua mālai!a r he aina l& i oi 0 ki oiPihPha o Kauai, he maikai ke one, he mau IOKO ia, a nP ka maikai 0 ka hilu oia aihi, tes«i loi iho la o Aiwohikupua ia wahi, a poal||ā luua ilāila; koiakuoKeamaloe aole hāehe aa māi o ke kane, 00 konimikemāke i ka hēenalu< mi kekahi #ihine ināikai o lāilā o'Piiakaākuli, me koha kaikaina uiiku o Kalhipohuehoe.