Ka Hoku o ka Pakipika, Volume II, Number 28, 23 April 1863 — HE MOOOLELO NO LUKELA! [ARTICLE]

HE MOOOLELO NO LUKELA!

[I anōhlia nuu ho lokō o ks Bake Alalna.] HELU 11.

Mawoho keia kai o Kilahamā, aole he wahi mea a pilipili aiaa aku, no ka noa o keahi ma ke kiiio o Kiiahama a puni, aole e loaa i ke anu a me ka maeele, heaha la ia i ka wela o ke ahi, he opala/ he mea owala na ka makani, he mea ai liili na ka puahiohio. Mahōpe o keia mea, nana mai la ka Pea ia Kilahema a olelo mai, u ! koa, ikaika, e manao ana wau, owau ka'u koa a me ka ikaika, aole ka ! o be ka ka oi a ine ka ikaika; ma keia wahi, pau ka ka Peamake. īa wa, ku mai la ke keiki koa a Kuliana me Lomio, a hoa i ke kapa ahi i ka pohaku, i ka lepo, i ka laau,i ka.wai, i ke kai, i na mea a pau loa, piha pono ka lewa i ke ahi, hehee ka la, kamahina.na hoku, mokumoku na kuahiwi, noho i ka wela, paila ka moana, hele ka honua, oniu i ka wela o ke ahi, haalulu na kukulu o Kahiki, īkuwa ka ieo o ka hekili ikaika i ka pāna o ka uwila, maeele a hai hana ka weia i ka hoapo o -Kane a me Kanaloa. Ia wa, hamo aku ana ke ahi i ka Pea a pau na hulu, a koe ko ka opi pepeiao, kahea mai ka Pea, e ola au e Kilahama, i aku la o JEilahamjj heahakauWaiwai-OOla ai oer l«rTuf Peaj ina wau e make ia I oe, aole e loaa ke ki o ka halepaahao i paa | ai kb makuahine ia oe, alaila, ninau mai la | o Kilahama, auhea ke ki. | la laanawa, olelo mai la ka Pea, eia no i ( ' kuu ai kahi i paa ai, eia nae, e hookoe ae oe | i kekahi lala laauj i wahi no'u e kau aku ai, iole au e weia i ke ahi; ae, wahi a Kilahaj ina, a loaa ke ki i ko ia fiei lima, ninau hou aku la o Kilahama, ea; heaha kau waiwai e ola āi oe ia'u; .: ; ; v Alaila, i mai Ia ka Pea, o kuu aupuni a pa.u po j, o kuu noho aku maialo ou i kanaka, o kiau olelo e olelo mai ai, o ka'ii ia e hana aku ai, oia no hoj.'paha ka'u waiwai ia ' ! oei e Kilahama; wahi a Kilahama, o kaa wāhi waiwai iho la no ia e ola ai oe ia'u la, e !; wahl 'ā ka Pēa t he olj> waiwaila hoi ia la. j Aole oe e ola ia*u he hana ino kau, he hoopāahao wale i' ko'u nhakuwahine me ka hewa ole, e make ana oe ia'u/ ia wa, lele ke ahi a hobpāu i ka )ala laau ā ka Pea e kāu nei, o ka manawa ia, kau liilii ka momoku me ke ahi, i koe na pae i ke kaumahai Liio ke kino o ka Pea i uwahi a f 'fbuU na moku, pōelee ka la, (ua oleto ia ma keia ] mooklelo, holaila tnai na Pea nawāliwali e hoho nei ma na aina puoi ole a pau o ka honua nei,) a ua make āku ke kino ikaika papalua o ka Pea* Mā keia wahi, ua ike kakou i ka hope ehaeha o ka ka Pea hana, o kona ola ke pa-! ni a me kā wku o kana mau hana apau; no ka ; mea, ua imi Wale aku ia i hewā no ka mea kaulana Kuliana, ko kii milimili laha ole o Aioaomaoma, ko kakou hoa aloha oia aina makamaka ole. A ma keia wahi, e huli pono mai kakou a nana aku i kona noho ana i ka hale o ka make, kahi a ka lealea i emi hope aiai ai a ma ka. oiuoln o keia aoho ana. Mahope iho o ka make ana o ka Pea, hele aku la o KiUhama i ka hale o Kuliana i paa ai, ki aku la o Kilahama a hemo ka puka, i nana aku ka haka ua hala ka maikai a me ka nani mai ke kii»o ako o Kuliaaa t oa kele a wiwe, a io o!e, a pilalahi, ua paa na oaka i ka punawelewele, ua hele ka hao a ka ai t koe ke'poo. Ia maoawa no, lu iho la o Kilahama i ka wai ola, a oia ae la o Kuliaoa ā iike me kona auo mua, helelei ka hao mai kooa kino aka, eia nae, aoh« ike mai o Kuliana o kana < keiki keia, hoohewahewa loa oia u*e ka maaao j be keiki alii keia. Ia wa, pane ako la o Kilahama, ea ! aole aoēi he owa i puka ake nsi k«m puhaka aku? fit* oiaio, ioa a#e e loaa ia oe kēia o!elo maloko o keia mia»te hookahi, ke ole* !o nei au ia ee, hooHahi kaoawai maluna ou he make. Abila t pane mai lh o Kuiiana, ae, he mea mai k«tt puhaka aku, ia*o e hoaipoipo aoa

! me Haoane, • m«ke ii i& Lomio, ia manawa, | nioāo iho ta ao w&a ia Lomio o H«nare, !aI iea aku la au ia la & hoopili paa loa aiaī !« | ia'a, a oi&hope olaila, na hoohua ia mai maIdko o'a be k«iki kaae, o kona iiioa o ke kapa ia fcoa o Kilabama. £a ! o Ki!abama no ōe, o ke koa o na koa, ka mea a'a i hahai hookahi iho ai, aohe makaakane, aohe lehalehu; ae, owaa no ia o kau keiki kamakahi o koa maa la ui, pela o Kiiahama, a lohe o Kaliaoa i ke«t [ mau o!e!o f o ka wa ia i maule ai i ke aloha, a liaiiu ka waiho ana, paiāe aku ke keiki, e kuu makowahioe, e hoi kaoa, no ka mea, hookahi hora wale no ka manawa i haawi ia mai no'u, ina e hala ia manawa me kuu hoi nele aku, alaila, hookahi kanawai paa ma!un.i o*u o ka make. īa manawa, olelo mai la o Kuliana me na waimaka helelei, e kuu keiki aloha o ka aina maiihi, ka mea a'u i hoomanawanol iho ai, me kuu kino wahine nei, ka ikaika o ko'a mau la o ka noho ui ana, aoloha oe; ina pela kana olelo ia oe, owau mua ke make, a mohpe oe, no ka mea. ua loaa au kana mea i aloha ai. Alaila, pane aku la o Kilahama, ina e manao oe e hoi kaua, eia ka mmawa, (ia wa, elima minute i koe, alaila pau. ka hora f ) ae mai ta o Kuliana, ia manawa, olokaa ka popo hukaa, hookahi no minete me ka hapa, I hiki ana lakou riei t ka aupuni o Aianapo, a I halawai me Lomio, a uwe lakou nei a pau me ke aloha nui. Maanei kakou e alu iki iho ai i ka. nana ana aku ia Kuliana a me Lomio, i ka uwe helu mai i ko laua wahi i noho . malihiui iho | ai, a me ko laua kaawale loihi-ana a hiki i ko laua wa i hui hou ai. A e waiho kakou i ka iini.ana.no laua. a e mio pono ae kakou no Lukela a 'me Ane Hila, (na.'li! kiekie oia ka'u o ke ao nei,) a me na mea a paii o ke aupuni o Aianapo. Mahope iho o ka halawai ana o ka mea kaulana o Kulina a me Lomio, ia wa o - Lomio i olelo aku ai i kana keiki ia Kilahama, | '' e kuu keiki mai kuu puhaka aku, ka mea i loaa ia'u noloko mal o ke'lii wahine o Aii naomaomao, ano, ke olelo aku nei au iaoe." E hele oe e hoola i na mea a pau o ke aupuni o Aianapo D®i, is Luk^lahbi,v£..tne ;Ane /Hila. o ka nai o kou manawa e hele ai, eiua hora wale no« a i hala na hora elua i kou he- ; le ana me ke o|a ole o keia mau mea ia oe, i hookah, kanawai paa maluna ou o ka make. ;, . A pau ka Lomio olelo, ia wa o Kilahama j me ka manu olioli i hele ai, ma keia hele ana, akahi n« a ike ka manu olioli i na mea ulu, i ke one uwaina o Aianapo, i ka ulu, i ka hua, i ka nani ke nana aku. Wahi a ka manu ia Kilahama, heaha neia mea ulu a maikai loa, aole hoi ma ko'u mau aupuni ewalu, i aku o Kilahama, he uwaina, he mea ono ke ai, he apala, he piki, ina oe he makemake e ai, e ai oe mauka a ma« kai o ke alanui, ja wa, ai ka manu a ike i ka ono. o keia mau mea. Ia laua e hele an4, ka ke hoola nei o Kilahama i na kiai o ka aina, i na holoholona i na kanaka, i na mea no a pau loa, a hikl laua nei.ma kahi o ka lole, hoola aku ana keiaola; ia ola ana o ka lole, pii mua aku ja ia io Lukela la a me Ane Hila, a o Kilahama hoi, ke hoomaka mai la oia e pii i ka hale mua o |alo, oia ka hale akahL Maanei. e hoolohe iki kakou i ka Lukela olelo a me ka Ane Hila, *• ua olelo lau me ka hoohiki paa loa, maluna laua o kahi moe ® waiho ai a make, me ka hoala ōlē o kekahi i kekahi, aole o Lukela e hoala aku ia Ane Hila. a pela no o Ane Hila ia Lukela." Aole e ai i ka ai, aole e inu i ka wai, aole kela mea keia mea e hoopaa ia ma ko laua mau kino, pela wale no laua e waiho at a make, o ke kumu o keia hana ana peia o i Lakela ma, o ke aloha o laua ia Kilahama, ; uo kona nalo ana mai ko lau,a maka aku. | Aka, i ka hiki ana aku o ka lole i' kahi e | moe ana o Ane Hila a me Lukela, lohe aku I* ia i ka leo huhu me ka hakaka mawaeua o Lnkela • ma Ane Hili, e olelo ana, kupaoaha oe e na wahine, tnoe mai nei oe ma koa wahi a kii mai nei oe e hoala ia'u, ai hoohij ki au, maluna au o ka moe e moe ai a make, | no ko*u aloha i ka'u moopana oia hoi o Kij lahanuu | A pela no hoi ka Ane Hila olelo ia Luke--1«, ua kuhiwa laua na laua lana i hoala iho, | | aole, na ka mana o Kilahamk i hoala ia laua, | i ka wa e hoomaka ana e komo o Kilahama iloko o ka hale mua o lalo. Ia wa, pane aka la ka lole, e lananei! | «ote na olua i hoala ia olua iho, aka, na ka ; oiaa moopuna na Kilahima i boafa ia olua, ei vku ke pii mai nei me ka mann, a <ne ka I hoola i na mea a pau loa o ke aapuni o AiI anapo neL I A lohe laoa i keia olelo a ka lole, maopo- | po iho la i& lana keia ola ana oa Kilahama, | kakali iho la Uua o ka paka mai i ko laua | hale e noho nei,» oīaio ai ka olelo a ka lole. i A hiki o Kāahaaia i kahi i noho ai o L«i kela a t»e Āne Hila, (aia ma kekahi aoao o kaia hale ko Kiiahama lumi komo kapa, a

me kooa oaa aaho a paa loa ika wa o lak«a e noho po aoa,} hiki maa ako la o KilaHama i!ail&. [ Ma keia lumi ota i wehe ai t kooa aahu o ka hele aoa maloko o na makahiki ewalo, a i hikt i keia hoi boo aoa, o kooa kapa huli au--1 pooi a me ke kaua aoa. wehe ako la ia i kei ia>mao mea a pao a waiho ma keia iomi, ma keia wehe ana, e hoopaa aoa i kona hele, a | me kona imi hoa aoa i na aaponi a pāo loa. Komo iho Ia oia i ka aaho maikai a hele akO la e ike ia Lokela a me Ane Hila, a ike mai la laua ia Kilahama e hele ako ana, ia wa, moe mai laoa ilalo, nie ko laoa maoao e hele aka o Kilahama maluoa o laua. i Alaila, pane ako la o Kilahama, el e ala oloa ilana, ina aole olua e ala, hookahi kaoawai,paa no olua he make, ke hala ka miouto hookahi, ia lohe aaA o laoa, ala koke ae Ia laa| a ooho iiuna. la wa, lele mai la lana a owe ia Kilahaūms* a pau ka uwe ana, paina a pau, alaila, hoonanea iho la lakōo, hai mooolelo o Kilahama oo kanā hele aoa, a me kona hoi hoo anā mai. ■ ī A pau ka hai ana a Kilahama i kona mooleloi, ia wa, pane mai la o Lakeia a me Ane Hib imua o Kilahama, e ke koa o na koa, ka mea mai loko aku o ko maua puhaka, ke hooili aku nei maoa i na mea a pao loā nou, na aupuni, na waiwai, na mea mana, oa kaoaka, oa holoholooa, ka hanohane, 'kela mea keia mea. Ō Lukela Wa mvta o ka hooili ana i na mea a pāu i loaa ia ia iloko o kona koa a me kona ikaika nui, a o kanā olelo hope loa ia Kilahaina, (oia kona mao iwi.) I aku o Lokela, 0 kuu mau iwi nei, oia kau e malama,: a e lawe oe a kou aio ponoi, aia nae i piu' kuu oia nei, a haalele mai ka hanu ola ia'o. AlaHa, pane mai la hoi o Kilahama, e ke'lii 1 poka mai noloko o ke koa a me ka ikaika, e ooho ana i ke aupuni one uwaina o Aianapo neij ka aina i -hoopulu ia e " ka hau o ka lant,.kahi i noho iho ai o kou kino e hooluolu malalo o ka nani lua ole o Ane*Hila, ke kumua me ka welau o na nani a paii loa o ke ao tfei, ka mea kiekie laha ole maiuoa ae o ka hila o ke kamaa. . Jfolaila, imua ou, o ka'u aku a me ka maloaa ia*tf e haawrāku ia oe, 6 ke ola ou' i keia wa a hiki i kapaa ana o ka lani a me ka honua, o kou ano & me kou mau heleheiena i keia wa, oia mau no, aole oe e ike i ka make a me kā paloho.

A pela no hoi ia Ane Hila, oia olelo hookahi no e like oie ko Lukela, a mahope olai* la, aoho iho la lakou, a hoopuka mai la o Lukela imua o Kilahama, e ! he nani boi na ua hoi mai Ia oe, hookahi mea i ko6 o ko maro me ko wahine/ oia hoi o Kamala no Maunakamala, ua hoopalau maūa naa' ia wahine. . Ma keia wahi kakou e hooponopono iho ai nO keia hoopalau ana, ua olello ia ma ka Helu 6 o keia mooolelo, ua hoopalau ia o Kamara na Lomio, " aole pela ka pololei, na Kilahama ka pono," ito ka mea, uA haaie o Lomio i ka haumia ime Kuliana, māmuli o kona hele ana. A loheo Kilahama I keia mau olelo a kona mau kopuna, alaila, pane aka la oia, ih«a e mare ai? Ihea, wahi hoi a Lukela; i mai o Kilahama, i ke aupuui Kaiiritina, ilaila maua e'mare ai, a he hoomaha a me ke kuu aūa o o ka luhi ko Aianapo nei, tia holo 'ia manao ia lakou nei. Ia wa, ua hoolaha ia ka lohe i na aupuni a pau loa, na aupuni i loaa ia Lukela, na aupuni i loaa ia Lomio, na aupuni i loaa ia Ane Hila, na aupuni i loaa ia Kiiliana, a me na aupuni hoi i loaia Kilahama. Eiaka olelo hooUha, ma ke aupuni Kaimana e mare ai o Kilahāma nle Kamara. Nelaila, e hele mai na'lil ooho aupūai. na Kuhino, ni Kiaaina, na Luna aaponl a pau, ka poe waiwai, ka poe koikoi, ka poe nui ma ka noho ana, (o ka poe malalo o lakou noho aku.) e hele mai lākou me na makana e Uke me ko lakou nohn an«u 6 ka manawa e mare ai, aia i ke awakea 0 kekahi la ae, mahope o ka akoakoa ana o na mea a pau loa, a holo keia mea sa lakou a pau, a makaukau, alaila, oioao lakoa, oWai k& mea eana e ki» ka wahine i kona au|Mini ?GLomio,wahihoi a Lukela a me AaeHila. • . v Alaila, |Nine mai la o Lomio, aote au i ike 1 kona wahi a me kona auponi, i ako fa o Lakela, ae, na*o oe e olelo aka; & peaei 06 e hele ai, hele eku oe a pau ka aina, a hiki t ka lae loihi, a hala ia mahope oa t hiki &ku oe o ke kai ia, aloila, hoJo aku oe ma ka moku, a owt ka moana, e ike oe i h hoailoee o ua aina la, he mea e uhi aoa i ka aina, 0 ka noe otana o fea aloa olalo. O kea manawa nae e hele ai a hoi mai, oia ka bora akahi o ka po, ina e hala m wa 1 olelo ia t hookahi kaoawai maluna ou o ka make, a pau ka olelo ana t alalla, o ko Lo« mio ka no sa a hele. A hala o Loouo i kaoa huakai kii wahine, holo aku la keia i ka moana, ia aanawa» hō* ni ako la keia i ke aia o ke aupooi, a me ka

| ntoaoi maikai ana mai o ke aia o Kamara. ( Ma keia wabi, e hoolohe pono kakoo ike • o kef* aapooi a tne ke aoo o ke ala, aa i olelo ia ke ktai o keia aupaoi, ota hoi ka pa 0 waho loa e hoopuni ana ika ama a pun», be mao parela ko, (e like o»e ka mea e pohi «a nei ioa Ulakohoeo, a pela ke aoo ) A oia maa pare!a ko, ua puhi ia me ka laao ala, a ma ia pohi ana, oa huipu ka uwahi o ke ko me ka laaa a ala, ooiaila, tkpaa mao ka aīoa i ka noe a tne ke ala, 'k oka malamalama o ka la, aole e puka pooo maluna 6 keia aina, ooloko mai o keia ona mea ke ala t ohiia ma ka aina a ma ka iooaoa. A o Kamara hoi, he aia a me ke ala o oa aia e pili aoa i kona kino, a me kona mau pa. ewalu pa Kaimana, ewalo klowai, aole aouaoa loa, aole wela loa, he kauaheahe lana malie iwaeoa kuna o laaa, oia ka like. O na paa ala okela ano keiā ano e alo ana ma kooa mao kapa, oia ka keia mau kiowai pipii ewaiu e hoopula maa ai i oa la a pau loa, a noloko mai oia mau pua ke ala ona ' kiowai auau, he ala a me ke onaooa ko keia [ māu pa. | Ao Kamarahoi, he mea hihiu laka ole kona Oani a me kona helehelena, he keu o ha keu, he oi, he pookela, o ka oaoro Ane Hila, he hapalua ta o ko ia nei nani, peia o Kuliāna, a me Maunaaniāoi. he maikāi 00, ahe nani, aka, aole i like me ke kaikaoiahiI ne Kamara, ka mea laha ole o Maunakama- | ra, ka hiwahiwa kina ole, ka milioaili haku o |ke onaona ame ka haoohano, kaht a ka iini 1 lapuu iho ai a hoomohala aku.