Ko Hawaii Pae Aina, Volume I, Number 4, 26 January 1878 — HAWAII PONOI. [ARTICLE]

HAWAII PONOI.

Ho .02 kenetu, ua liko me v 2(i ljoneta ke kumukuni o ka omole. Puka o na hulekuui kukna, ho .2-1 keneta no ka oiuolo hookahi. Pukn o ka halekuni liilii, ma ka lakou'hoopuknpuka aun, ho .25 kenota no kaomolo hooknhi. Aohe i manaoia o kein mau huahelu ka pololoi loa, nka, 01010 wnu, aolo paha nu hunholu ho .10 koueta, a iluua u i 010 mnlalo mai pnlia o koia kuiuukuK. o hoopao ia mai nei, e kuni in noi u o inu ia nei e na kannka Ilawnii. 13ia hoi knkou mn ko kumumauao mun, o na wnlii o ke kino o ke kunnkn. 0 keia mnu wni ikaika i lioiko ia no noi, oia Uoi ka waikeko, barnni, kini a lamu, Aro., ho mau wni wnlo no in i oi aku kn ikuikn, o kona kino wni īuukani. oia hoi ka oxegen, huli'ngon a nie kn carbon o komo nna iloko o ka opu. 0 ka ui n knkou o ni uoi, oin hoi kn poi, uala, iu, l>ipi, puan n pela nku, oia ko ano o keiu inau wai inakaui, oia hoi ku i'xigou, hydrogon n ino ka carbon iloko 0 in num luoa, akn hoi, aolo i hookaawa--10 ko lnkou kino makani o liko la mo ka nlakoholo ikaikn, nka, nia iu> ko nno o keia mnu wni muknui iloko o kn lnmn i hooknnwnlo ia a lilo i lauia okon, n nin no hoi iloko o ka ni a ko kannka o ai nei i hooknnwale 010 ia. 1 ku wu n ko kannku e ni ni i ka ai, a hoopuka mai la un niau ana liilii nei i ka wni hoownli ni, a oino nku l,t hoi i ka mea kupouo e lilo ai i koko a i io, hole aku la ia ma na wahi a pau o ke kino o ke kannkn, oia ko kumu i io ui, i aa ai a 1 koko ai ko knnaka mni luna n lalo. E hnnu mnu ana ka opu i kauu hana i kela a mo keia po mahope iho o ka pnu ana o ka ni ann a me ka inu nna o ke kanakn, n hoi nko 11 oia e moe. E ni ni aun, n e inu nna, o hnna ko ki no o ko knnnka i kn hana i kn la, a po iho, hoomukn hoi ua inau aan liilii noi e hann i ku lakou umu hann. a ao hoomahn, a m*lo iho la lakou i ka moa 010 o liuna ni, oiai ua hookuuia nku lu na opala o ka kn po hann, a noio iho la uu mau ana liilii uei i kn linnn ole. Oia iho In ko kumu o ka pololi a me ka iuakewai. E nke ana ka opu e hahno hou nku ko kanaku i ai hou, i moa oln nna o kela a me keia wahi o ke kannkii, oini ain ilniln e pono ni ke kumu e loaa ka haiia aua o ke kannkn, a i loaa ni iaia lie kino, a he oln unn. 0 kein opu a me konn mnu aaa liilii lehulehu wnle, he inau knuwa hoopololei i na rulu a me na knnawai o konn aupuui ilio. 1 kela a me keia la o ke ola aua o ke kannka, ain hoi, ke lawelawe mnu ln lakou i kn lakou mau hana me ka paewaywa ole. E like mo ka paewnewn ole o ka hele ana o ka hniln o na wnti hou, a e ki inau in ann i kel i a me keia kakahinkn, peln uo ko kino o ke kannkn e hnnu mnu nt-i i na la a pnu o kona ola nnn, n e like mo ke kuliiko n palnkeloke o un huila o loko o «n wnti, pela no ko kannkue hiki ni i kona wa elemakule, a pau ae la kona ol i ana. Ain hoi, un nknka ne nei ke uno o na wni ikaikn, a ua iko no la oukou, o ka alukoholo, he wni wela īa o ku b imni, kiui, waikeke, Inmn a me ka okolehao, ua ike oukou, he iuuu wni weln walo no keiu i i puipui ia iue uu hunahuun wni makani. 0 kein mnn wni weln a me kein mau wni muknui, he meu mnke wnleno lukou n pnu. Aku, no kn pnipni ia o na wai iknikn, u no kn lawe hukinu liilii loa iu 0 na wai mnknui, uolailn, un ikuikn ole ua wai ln i kn hoomuke koke nnn i ko knnnka, nkn, o ka uiea mua e ike ia ann uo uu mau wni make la ko komo iloko o ka opu o ke kanuka, o ke omo koke o na aan liilii o ka opu i ua wai weln lu ke komo aku, ai koke ae la ka wai welu, j (nlnkohola) i ke kne o ke omo o na ana | liilii e kipnku raai ann i ka wai hoowuli' ni, oini ua wela uku la i ka nlakoholo ua ni pu ia ue Ia ke kaekae o ke oino e j pili un.i ia mau aan liilii, a pehu pu ue I ln ku omaka o ke omo a me ka omaka o leahi hauni wai hoownli ai. | Aka, ua konto aleu Ia no nae ka wui ! ik-.iikn, oia hoi keui wai nin'u» i awiliwi- s 11 ia iloko o kn io, ua aukoko, a loua nku ( la kapuuw;ii, ke akepaa a mo ka lolo.; ; komo ia nku la na wahi a pau o ke kino; 0 ke kanaka, Pnuma koke ae la ka puu- ; wai a oi aku ka iknika mamu i o kona i kulana mau. 0 ka pauena ana a ka puu- i wui a oi nku mamna o ko komo ana oj keia raan wai iualihiui iloko o ka opu,! ua iike me j 1 106,000 3-3 prvna ana i na hora he 2-i ' | 73 3-5 " " " " » i I 73 3-5 " " "minute" 1, ; I I*6 " " " sekona " 1, i 0 kein iho la ka ikaika o ka pana o j j ko kaunka ola muikni. A iua e haawiia j ni\U ana i ua knuka nei he owulu aune- ' ki, be wahi opu nnkn lon kein, aa like ' ; me ka hapa piha o ke kiahn puuniki, ! | nl.iln, e pii aua ka ikuika o ka pmia i ku [ 1 25,188 pana iiou iluko o na hora he 241

mni konu wui-inuui i ke kiului wai | ikuikn, oia hoi, wai make he 8 nunoki I kn nui, un liko me 131.-188 pnnn iloko o na hora ho 24 549 " " " " " 1 90 " " " minuto " 1 " " " sekona " 1 Ma kn hoohalikoliko ana i ko nua kaumahn o ka iknika o ka hnna o lu\ puuwai iloko o ka la hookahi, oiai e inu ana ke kauaka ho wai wale no, Ua lileo me 122 tona e hapni ai i ko knpuni hooknhi ko kiekie, o ka inu ana i ka wai iki\iku, ua liko me 24 tona hou iho muluna o 122 tonn, a ua likoino 146 tona kn ikaika hnpni o ka puuwai i kola a mo koin la, ko hoomauia kn iuu una o ko kannkn i kn 8 nunoki wui ikaika a wai wola pnhn. Ua hooholo na kuuka h pau, o ko kumu o ka pnna iknikao ka puuwui, uo ka alnkoholo uiai no ia.- No kein paumn ikuika loa o ka pnuwai i ko koko, ua holo iuo ke koko mu kona alauui mnu iloko o nn nnkoko. Aia iioi, ua like ka ikaikn o ka liolo o ko leoko o ko kannka mo 10 uiilo i ka horn hookalii, i ko koiuo ana o ka wai ikaikn, un liko mo milo ka liolo o ku koko i ku holo hookahi. Ko aknka'no la iu kakou ka hana a na walii 8 nunoki wni iknikn, ina o pniun u pakolu ana ke komo ana o keia inau auuoki 8 iloko o ko knnaka iloko o na hora 2 ;\ 3 pahn, ho moa muopopo, o oi lon aku nnn kn ikniku o ka pnna a mo ka paumu ann o ka puuwai i ke koko a uio ku holokiki uua o ke koko ma na wuhi a pau o ke kunnkn. No koin pnuma wikiwiki a me kn holokiki o ko koko a oi mamua o kona loinn mnu, ua malule koke na ankoko liilii a mo ua aakoko nuuui, a holo aku la i ke poo a hiki i ua wuwae. Oia ka loaa o ko kannka e inu ana i na wai ikaikn, i kn ona. A mnniii, n ninlule ke kino ma na walū a pnu, n e like uio kn nui okn wnioua 0 inu ui, pola uo e hoonialulo liilii in ai ko kunnka, n innnia, a oim, n hikakn, n moo, u hiki 010 inia ke oni hou, akn, henha ka huna a ku puuwni a mo ua ankoko ia wa ? Eia no ia, o pauma anu ka puuwai ho 18,254 pnua iloko o na hora he 24 Ina he inu mnu ka hnna a ke kanaku iloko o uu pule elun a ekolu pnha, e like , ilio ln me nein ka linna n koua. puuwni, al.iiln, un nne kokoke lon oin iloko o kn luakupnpnu, he mnu la aku no ao koua uiake no ia. Aia hoi, o keia wai ikaika ke kumu nui nnnu i luku i ka nui o na kaunka Huwaii, mn ko iino nui i hoikeia ae noi. A ma keknhi mio e ae, he lehuleliu lou nnkuuiu i loohia <ii na ki.nnku i kn mai, mn iia mai lehulelni e piwu, lumake ko, mai pnuwai, mni anpohu, a ho lohulohu lon nku i hookumu in ai, mn ka inn ana o na kannka i kn wni ikaikn a me na wuionn. Ina aole i m;ike koko ke kuunka, un hookmuuia nku ln no nao ku mai iloko o ke kanuka. i hiki 010 ai iniu ke Inpnau a mukula »e, a hookahi no liana o ke kulou malie, peia n Liiki i kona wa e iuake nku ui. 0 ke kuiuu i hooknpu ia ai na haolo 1 k» ' laaw ' i kn wnionu i na kannka, nu iioomnkn m.ii no in m.»i ke knnawai i Luaehu, 1839. in wa ku hoomaopopo lea lon in aiia oiu hooknpu aua, i kumu e hnunnele ole ui ke Aupuui a e noho malie ni ko kniiukn, u mn ke uno kunnwni Akun no hoi kokahi kumu i papa a hoomalu ia ai na kanuka no ka ooe, akn, aole nne i ao ia na makaaiuana i ke kumu u me kn mole o ka howa i hewa ai. A no keiu no ole iu ana o ka lahui mn na oihunn o ka Akeaknmni, ua huiile lon ku ike a me ka o kn poe a pau i ao in ma nn kuln Hawaii, a hookahi no kumu i knnahni iki ui, nn knnak.i i kn hooweliweli mau in e mnke ana ko lakou kiuo a me ko 'lakou mau uhane pu kekahi. E ao aku wnu ma keii\ wahi ao'e na ke dinbolo i kela kannka koin knn.ika, e inu iuu wnina i loaa ai ia Inkou ka lealea, a oholi aku ia un wahi Di ,bolo, no ka lilo ana o keia walii kunaka, a uhnne nei i ka hoownlewale ia, a o kn make oia kanaka o kona lealea loa 1 He ike ole maoli no uo kela wnhi kanak;i, he wai wela keia e haomon ana ina aa liilii o koua opu, a me kona īke ole, he kauawni nui loa ka malnmn ana ina mea ninloko o kn opu. A uoia ike ole a mea ia m.ilama ole i hoonui oia a hiki i koua lilo ana i pupule, i 1010, i kino kiun iloko o'ua mai a pau e loau ana i ke kanuku. No un mni i mnlulo i ho.okumu ole ia ma jn inu nui un\ ina wai iknikn, he pono ke iun ke knunkn, i hnp„i hou in ne ui kona kulnnu iknika iluua, a tna ia hana a„n he pono no na wai ikaika m„in nno, ak.i, o hookomo a,ku i keia w«i i malihiui inn laln a me na aa liilii o ka opu, aole bo pouo. He mau kunawai a he mnu ruln ko kn o[M,, a ina e uhni ann i kunuwui, u inn u\ muu nila o loaa ann no inia ku ukn l.nn.

pni, h o koim noouoo 010 i kuuo aku ai ia ia e hnnu inn moa i kupono ole i kona kino iho, n nmmuli oia hnnn i poinn na kannka ho lohuleUu, i inalnmn 010 i nei mea ho kanawai no ko kino, e ola loilii a na ko knhiko maoli ona nu im iwi a nio aa-koko o moo malio iho ai ko kannka, n hookuu aku i kona ola ana i ka wu pono o hiki niui kn mako. I hooinio no koin mnu olelo, o hoike ue nu, ui\ kukulu iho uoi ko kakou Moi, he IJui Ako Aknmai, a un knpaia o ka Eoyal Iluwiini) Microscopio Sociei.y, oia hoi ku Hui Alii Hawaii nnna i na moa liilii uia ka oho hoonui iko. A o koia luii oW. L. Groon ka PoroBiiiona. Ina 0 hui nna kokahi niau kanaka olua okolu, a oha puha, a oi aku pahn, o' popohi 1 koknhi puaa a lawo ao i konaopu, {uio ka holoi in loko n pan) i ka Hnlo Aupuni Aliiolani Ualo. lim ho wulū apnnn unleu o ua opu punn nei lio inilia kuoa (squnro ineh) oia iho, n o pna pu aku mo ona walii omolo Braudy i pai 010 ia mo k» wni, alnila, lawo nku i koia niun moa a hoiko nku in Uuliok, mo ko noi nku o makomuko nna oukou, o makaikui a e nuna inu uioa o loko okn opu, um ka oho hoonui iko. Eao niai ann no koln, o lawo in oukou mn knhi o ka ohe nlnila o iko no aunnoi oukou ina mon liilii n'u e hoiko aku nei ia oukou. E nniui mua a iko iko auo oka opu mo ka hoopili ole ia 1110 na wai ikaika, a pau ia o hou i kn opu pna iloko oka wni ekaeka, alnila uana hou, a o iko auanei oukou i ka okoa loa oko kulana o ka opu, i ku wa i pili ole mo ka wni iknikn, n mo ka wa i pili ai. Ho hoiko wale no uo koia i koia mnu uiea, ina e kaualua ia ann, ka'u mnu olelo ; a uialaila o pau io uo ko kuhihewa. Ko olelo nei au, ina, e liiki nna i keia lahui ko mnlamn i ko lakou mau kino, ruiv ka waiho una aku a n\o k« kapuo ana nku i kein mau wai ikaikn, Oia hoi ua wai onn, nlaihv, ko 01010 noi o hoono» ia ko knpu ona wai onn. Aka hoi i hiki 010, nlaila, me ho nioa lu, oka wniho uialio i ke kunnwai, kein kn pono loa. 110 oiaio, ua lehulohu na Knu Ahaolelo i hnla ao noi, o koi mau nua na luakaainuna o Houpiulu uei o hoonon ia ka lama, ua holo piuopine uo keia knnawai ma ka hooholo aua a kn Ah'iolelo i h'ala, aka, i ka lawo ia ana aku ina Moi o kakau inoa mai oia, i uaEila Knnnwni nei, ua hoole iu mai ln Ua Bilu, a hoihoi ia ■ iuni la i ka hale me ke kakau inoa ole ia. He auumo nui keia a k:\kou a un makaaiuana e mauao nei e hapai hou uo ka hooko ana ia mea a lawe ennluna 0 kou poohiwi. Ua ikeae nei oukou ina hoike oiaio o keia uiea, a oukou e ake nui nei. Ake olelo nei uu iua he mea pouo i kn hoonoa nna iua haole, i ka hnawi aua iuu wai make iua knnaka uia--011, ua ike io no lakou he muu wai make, a o haalele ana lakou i ka iuu nui una ia man wai, alula, e pouo e ae, aka ina hoouoa ia nnu na wai-ona, a wai uiake hoi n o hookiua mau nua ke kanaka Hawnii, i ka inn imii i u;\ nmu mea make 'la ainila o ka pono loa, o ka uoa ole. 1 moa o mako ole ui ka lahuiknnnka. Ko manao nei nu, ua lawn kein mau hoakaka pokole ana ia oukou. inn mon a oukou i noi mai ai ma ke Kumuhana 11. o ko oukou mau manao i hoopuka ia lua ka nupepa Kuokoa. A ke hookuu nei au i keia mau weheweho ana, uie ka hilinai, ua kooio bin aku la iloko o oukou o keia mea he wai ! ona, i koi ia e oukou e hoonoa. | Robebt HoAnu Baker. j Kiowaiauuenueiuania Hnlo, I m. 5,1878.