Ko Hawaii Pae Aina, Volume I, Number 9, 2 March 1878 — HE MOOLELO –NO NA– KIAI EKOLU. –A ME KE– Koa Opio Wiwo Ole! ATAGANANA. [Unuhiia e kekahi peni mana [illegible] ka Hiwahiwa a ka Lahui Hawaii.] [ARTICLE]

HE MOOLELO –NO NA– KIAI EKOLU.

–A ME KE– Koa Opio Wiwo Ole!

ATAGANANA.

[Unuhiia e kekahi peni mana [illegible] ka Hiwahiwa a ka Lahui Hawaii.]

MOK! L. lIELU 1. I ka Nnpopn "Ko Hawiiii Pao Aina:" Ho niiilihini ka'n pmi nm kou nuui kuunna ninioln a ino na kolumu akeo o na niea hon : a manmli o ko noi a kon kaI'inia o kakau aku au i inoololo a kaao no ka kakon Hiwaliiwa, uolaila, ko lawe noi an i ka'u niakakila o nnnlii i ka tnoololo no na kanaka "Kiai FA-oln," he walii inook'lo na'n i helulu'lu inau i au wah' ka la. a ka īnoololo hoi a'u o nianao noi o pauloliin ana !ca poo ])imi kaao, a e knawili ana ka lu'liihelu ana, nio ka nianao i' hoopaanaan a lilo i mea walia walo. Kokahi lioa kula ou. [E oluolu ka pno heluholu o kala mai no na inoa o ka poe ma leoia inoololo, na ano liko mo ke kaao o ka Ilaku Mont Cristo.l 1%/TA KA Poakahi nma o ka malama IVI 0 Apei'ila, M H 167.% i au u-ale ka la, ma kekaiii kaona miku i kapa ia o Muna, ua ike ia aku he mau hoiume kaua, a ua h.k« iho h na kauaka o ua kaona noi e komo hou liiai ana ka poe Hugpnota e lawe aku i ke kulanakauhale La Roc.heUev. A, ikeia aku na waliine a nui akea, haah-le aku la ua wahinn i na keiki o uwo alala ana ma na kauhale. 0 na kane hoi, e kaiiei ana i na mea kaua, iik; iui maka wiwo ole, a e auanio aua i na pu kanpoohiwi, Ia niau la o ke au|iuni o Favani, aole i malnhia malalo o ka Moi Lui XĪII, oiai, he lawelawe mau na kanaka Farani i na niea kaua no ko kue ana aisu i na powa a nie na alii pnni kaua i ka iioe Hug<'notii, a-i kokahi manawa, i l<a M('H Lui XIII. Aole nae lakou e kue i im Supiinia a nie ke Cardit)al, (he alii īnaluna o naKaiolika). Pela iho la i holomoku ai na kanaka ma na nlanni akea o hiki aku ai i ka liokolo Jolly Miller. A ike ia aku la kekahi ke.iki nona ua makahiki he 18, lie pilalahi koua

kino, he kikeke ekeki i koiui e a;thu anu, ua uiiie iho kon.i Wiuhooluu, he loloa ko tiii inau jwp;>lin«, he uliuli maikai koun lauolio, ii lio niaka inohaha nuuiii kona, «• p.-i.i ana iii.a koiui lima lie papale kapu i oman ia ine kekalu hulu nianu, A o .M>tin oiwi pilal.'ihi, iiole i kupono no ka i'.ihikaiiii iuii loihi i hoo]>;iaia ina ke ka h< v i ili e (i.aa ana nia kon.-i pnhaka. K kau nii,i oi.i inalun.a ,i ki'kahi li,i k.'ihiko, a uia ka uanaiua o koua auo, .ulike ko m\ ili ine k.i lena oka ili alaui. Aolie no hoi he w.ahi hulii lokni liookahi - nui k;t a-i a ine k;t liuelo o na lio nei. a he uiau (ipiui|iuii niiiiiii niii kona wawae. K knioii maii aiiii kona poo ilaloine heniea k ua hoopiiaia m e ka niakiuikela, aka, o koiui inaii wawae opnnpuu niiniii, kona kahiko n ine kona olohe, iia lilo ia he uio.'i e heiieheiie iii inai ai e na niea a l'aii, e laiiua ni.ii aiui ko kikou iiuui iuak;i ine ua lio nei. Aka, ua lioehaeha ia ko ke koiki mauao no kona lio leahiko, ;t uoli' nue e hiki i.'iia ke haalole i ua lio uei, oiai, ua haawi in niiii ua lio la iiiiii e kona uiakuakaiu' he uiakana, A pen.'i i pane nku ai koiiii. iiiiikuakane iaia inaiii'ia o kii liaawi niakiina aua : " K kuu keiki, uu lianau ia mai keia lio mailoko mai o kekahi welo lio o kekahi ohana alii kahiko, lu< 1.3 makahiki i hala ae nei, a i ko llenei'i IV nianawa e noho ulii ana. Aole oia i liaawi i kekahi o keiii ano welo lio i kekiihi ohana iilii e aku. Ni.laila, ke haawi aku nei itu ia i.e i keia lio kuhiko, he inakiuui ua'u ia oe. K nialaina pouo oe i keia. lio, o aloluijaia, a aole uo hoi oe e kuai i keia lio. E inalaiua iaia e like me ka hiki ia oe ke nialaiua i kekalii kauwa kaliiko, a hiki i kona inake an;i, nie ka nialuhia, no ka niea, o ka lio hope loa keia mai ka ohana lio inai oka Moi Heneri IV. Ina e loaa ia oe kii hanohaiio o ka launa ike iina akii ma ke alo alii, e īiialania makaala i na hana i haawi ia iuai nau e hana. Mai ae koke aku e lawe i ka liuna mo ka maopopo ole ia oe. E hoike ia oo me ka wiwo ole ika moa e kue maiana. E hilinai ma ka ikaikii o kou pnlinui a uie ka niaka o ka ].;ihikaua, e like uie ka liiki i kou iiuia ke puili i ke kuinu o kau pahikauii. Mai kanalua ika lawo anii i kela pahikana, a e lilo no ia miiu huua me ka inaikai, ;i o ili mai aiiane.i k>i lianohano o kou man nnni niuluna ou. No kou opiopio, e kau inai ka hanohano o ka poe wiwo ole inaluna ou, oiai, he emoole oe uui ka hou aiiii me kan makakila. Elua kiiiiiu a'u i iiianao ai e loaa auii h<- kulana wiwo ole ia oe, no ka mea, hokeiki oe na'u, ;i o ka liopu hoi, lie (j-asaloua oiaio wiwo ole oe. 0 ka makana hope a'n e hauwi aku iii ia oe, he inau dala kiilaunn lie 15, ii iiio ka palapala e hooliuiua aku iina ia i>(' nu' iM. de Tveville, ke i;ajienao ko ka Moi pnali kiai oia, he hoa ]>aani oia no ko kakou Moi Lui XIII, ka mea a ka llakn Mana Loa i malaina makiiala ai iloko o kmia niau la e j><iani aua nni ke kuhua kana. Aka, nui iu niau paani ana nia leo kahua kana, iia ikeia no kona iloiika a me kona ukumai, a o M dc Trcville k'ekalii i uoiioiaeleu a ino kii wiwo ole, ;i na liole pu me Lni XIII i l J jirisix i ko k.iua, no koua kuleftna i ka nohoalii, a na kaua uo na manawa ehiku, a nie i;v i loaa ai iiiia ke knlana a nie ka ukn he $10,000 kaliiunu no ka makahiki, a ke noho nei ka Moi me k'oiui pnali me ka lioolilo ole i ke aupimi holool'oa nona, oiai, lieano hopohopo iki oia iko Cai'dinal. Nolaihi, e lielo aku oe i kou makuahine, ii nana no o haawi mai i kekahi pepa knhikuhi no ka hoohiiiliui iina no kekahi laau hoola, ko nlia oo ine iia eha knkoniikonu a ka jiahikanu mii kou kiuo ina keiu mua aku. Alaila. e lawe aku i keia palapala ia īil de Trevi'lle. 10 like me kou oj>iopio, pela īio i.i i liiuilele iho ai ia U-as;u'ona nei, a ua loaa iaia kii hanohano a ineka mahalo ia e na U-iisaeona puuwai makuu ole, apela no e loaa inai ai ia oe na haawina e kuu keiki." Ilopu.aku hy'a i ka liuui o ke. keilu', a honi aku la iaia, wehe ae ia i ka j.ahikaua e paa ana ina kona kahei apo ili a hookomo iho la ina ili. IIooj)aa iho la ia ma ks ii]io ili o ka puhaka o kana keiki i uu pahi loilii uei iV kakou i kaiii;vilio niua ae. iiei. Me iui waiinaka nialuna o ka elemakule a me ko ke keiki niau pa-

|>ulina i lunwiiu ue ai laila i ko laua. jiuili nloha iuui, Puka aku kv ke keiki uie ka ptunvai aloha i ka inakua, a liui aku la oia me kona luaui makuahiii(< palnpalu, e kuli ana nia ke anuu o ke nla e komo aku ui i ka ī'iinii o kona niakiiahine, e |\aa mai ana me ua pepn houhniluii laau ola iiei. j lloni iho la ke keiki i ka niakuahine, oiJ :ti ka makuahine e noi anu i ke ahonni o ka Makiia Lani, Me kaniokuinokuahua | i ke aloha i hookuu aku ai ka makuahi- | ne i kana ni e hele ma ke kuanioo e lo.ui al iaia ka hanoliauo a me ko kaulaua. Oiai, ua haalele iho la ua ojiio nei i na kiion.i punn'haiia ;vkona mau hiaiii ]>alu]>alu. ka]>io aku la ia ma kona alanui, tio ka liokele Jolly Millei' nie ua makana ekolu ; —Ka nmu, ka lio elemakule, ka lua, na dala kalaunu he 10, a o ke kolu, ka palapala hoolanna i ke. ka|)ena I\l de Ti'eville o ka pimli kiai ola o ka Moi Lui XIII. 1 ke konio iina akn o uu keiki nei ilokookapaooka liokele Jolly Miller, iiu' ka liele ole nu\i o kekahi kauwa o ka hokele e kokua i ua keiki nei, lele iho liv keia inailuna inai o kona lio, ike aku la oia ma ka puka uniani i kekulii keoniinaiia nona ua helelielena ohuha maikai e kiunailio ana me kekahi niau knnaka elua iloko o ke leeena. Ai ko Atagananu kn iki ana iho a lioololu; i ka lukou nuui olelo, loho aku la keia, o ko auo uiii o ka lakou kamailio, he mau olelo e j>ili :ma i kona lio, a e kakahele ana ua keoniiuana nei i kaua kainailio iniua o īia mea e hoolohe mui una. A i kekahi nianiiwa, lieheue ilio la ka lakou aka, aka, lnika ]iono aku la kona īnau i maka me ka inaina i kona niea nana e aka henehene mai ana, a lioomaoj>opo iho la, he kanakii kino pnipui, me he la he 40 a oi kona man makahiki, he umiuiui uliuli i ako mikioi ia kenlu anamaluua o kona mau lehelehe, a he hiohiona! uiiaui koiiii. Ua aahu iho oia i kekalii I kuka o na puali koa E kaka-1 hele ana i ke kaiuailio i kona mau lioa I elua, me ke kau pouo o kona mau maka ] i ka lio ke Atajj;aiiana. Iluki leapakahi iho la o ALuganana i kona pa-1 pilekapu, a paa iho la kekalii maka, hopu iho la kona iinm akau i ke kuniu o kiiua pahikiUia, a o kona lima hema īna ' ka opi uoao, a e noonoo ana i kana lmaolelo kupono e kamailio aku ai i ka mea nana i hoohenehene iaia. Aka, ua hooiii'ie- ia ke kumn o kona alelo me na huaolelo knjiono ole, iika, lele ae lu kona lima hema mai koua iioao ;ve, ine ka manao e pane aku i ke keonimana hooheneliene, aka, kau aku la konu mau ka]iuai wawae nia ka ]>uka o ke keena, a paue mai la ke keoniniana ia At.agauana. u 0 oe iinei kai pee niui nei mahope o ke olepelepe o ka puka aniani ?" "Ae, e hui mai oe i ke kumu o ko oukou akuaka iina, i hookuhi hoi ko kakou akiiiika like anu," walii a Ata^aniina. Huli ae lu tia maka o ke keonimana a na"a aku la i kahi e, me ka hene aka ana iho. "Aole au i makemake o kamailio me oe," wahi ake keoniniana. Iluli ae la oia a pnka iwaho i elua keehina mai a Atagaiuma akn, mo ka nana ]iono ana o kona iiuiu maka i ka lio o Atagannna. Ia manawa, ike ia nku la na niaka o Atagununa tui ]>iha i ka ula o ka huliu. I Huki ae la i kuna pahikaua, a hookahi | ka]iuai kahi i liemo ae iwaho mai ka walii ae. Pano hou niai Iu ke keoniinana me ka leo nahenahe ika i aua, " Auo e keia lio, ua like ko ia nei ano nielemele oke ula, ahe na lio-e like iiid keia." "Ua hiki i ke kanaka ke akiiaki\ i ka lio, aka, Aole e hiki ke hoohenehene i kona mea nana.e hooholo," wahi a -A^aganana "Aole au4 maa i ka akaaka mamna e like nio leein, aka, ke ike nei oe i ko'u helehelena, ua Imn iho iluna o'u ka I hauoli i ka iki; ana i kekaiii lio ano e e | like ine kou lio," i pane aleu ai ke keoni- } mana. "Ko manao uei au, aole i kupono kou i akaaka anu i lea lio, e pono e koho oe i j ka inea k(i|ioiio au e ukaaka hoohenehe- ! ne ai," wahi a Ala^auana,

"Ua |umo oi<," i nui ni ko kooniinaii!>, uu» ka huli !in;x uk» o holo o niuni i kona lio, iiin nui kvlo\l\i no;u> o ka ho-lu-1-. Aka, huki loa iio, la o At;\<v;inmm i kauii |v>hikiuui ( ii;»lu!ilu:ikii la nio ko knhoa ann iiku inahopo, "K hnli inai, o,' huli ni;vi, oiai, aolo o'u nuvkon\iiko ouhau ;iku ni;i kou kua." "Ilnhiin niiii," wnhi a ko kooniinana, mo koiui lnili koko ana ao ihopo, nio ka niiiniU) ho iiuo hoomoa walo uo ka Ata"E hole oo u\a kahi o o kuu koiki, oiai ua liuhu oe." Aolii i pau pono ao kana nmu olelo, halawni koko aleu la ka niaka kilaa Ataganana i»e kc keoniniana, me kanianao 0 ka hauna ]>alii no ia o iwake loa ai ko\ia eneini, oiai, aole i oiui hope niai o Ataganana, aka, ua omoole 110 hoi ke keonimana i ka inalama ana i kona luilana, me ko pale hikiwawu ana ae ma ka palo polinahe, ;v kau ae la kona lima akau 1 kana p;vhikaua mo ka manao e hiihau iho i ko poo o akā, ua 1010 n\ai ki o Atagiinana ihoj e me ka oleu. Ia nianawa, lioi ;vku la ke keoniminia i koiui kulaua n\ua, 1110 ko aloha ana nuii ia Al,!i»iviiaiiii. 1110 kana pahikaua, a Ini iho la ia mo ke palo an.a i kana pahikaua, oiai, na hapai ao la oia i ke kumn o kana pahi ilima nio lwna lima akau, a o ka woleliiu o ka pahi,ilalo, inaniua pono 0 kona alo. Aka, loio mai la na hoa kainailio o ke kooniinana a me ka moa nona ka hokele me na pulnnii, iuv apana liuiu a me na upa ahi o hali.-iu maluna o Atagai)ana. A liuli ae la oiiv e palo akn 1 ka iho pakolu ana ruai a koia īuau moa koluia i ko keoniniana, a pale ;iku la ia ine kana pahikaua me ka makaala a īno ka wiwo ole. Huli ae la ke keonimana i ka lio o Atagauana, a hookuu aku la u# ka uhau ana me kana palnkaua. Pane mai la o Ataganana, "e kc kanakamaiean wale, e omo i kou koko." Ia wa no i }iane ao ai ke koouiniana, "e nialama iho oukou i keia kuiki opiopio heliona, niai hooknu akn iaia e nee aku i hookahi kapuai a ln'ki i kona ike ana ua lawa ia i na haawina a oukou e hana !a iiKiluna ona, anoai o ike iho ua lawa Aka, aolo i ike ke kooniinana i koAtaganana liiilana, a e nianao wale ana no he wahi moa olo.ko lealeoii koa .opio[)io. Aka, ua iiiiipi pouo ;iku ko k.ikou koa o[jio[iio i iiii olel o a ko keonimaii», ;i u t nui loa lea liaulo ana lu.-ii o u.i iipaiia Liiiu ;i mo na upa ahi m.iluna oua oiai e [)iile akn iiua i i mo kiina p.ihikaua a hi ki i ka lilo ana o kiina pahi iloko o n;i ■'paua e'.na, ;i pa iho la kona poo i kekahi pankn laau a mahele ia iho la ka ili po ) mo ka na pelepelo ilio o kon > lao. H-nile a manle iho la o Atag-ina-.na, a lieaio aku la ke kumn o kina pahikiina niai ka pnili »na a kona pulim i. Lolio aku 1» ka leliulehu i ka owe o lea hookui ana o ka pahikaua mo na npana laau, ka upa ahi a rne ka pulumi, liole mai la lakou e nana i ke ano o na mea i hana in, akii, makau iho la ka mea nona ka hotele i ka poe i hele mai e ilee i ka hakaka ann, kauoha ao la ka mea nona ka hotele i kana mau kauwa p. lawe ia'o At-iganana iloko oka hale kuko, a o malmaa ia a lapaau pono in koim niau walii i eha. Hoi 'akn la ke , keonimana a ku ma ka puka auiani, ni- [ nau aku la me ke ano' pilioihoi makau, i ka moa, nona ka hotole, "pehea kehi koiki huhn ?" "Aolo i nni loa kona pilikia," waln a ka mea liotelo. • "Hti pupulo paha keia keiki ?" wahi a ko koonimana. "Aolo ia ho pnpule, oiai oia e waiho inaillo ana, ua luili niakou i kona paiki, loaa iho la ia'u hookalii palulo iloko o ka paiki a nie ninikumnmalua eiala kalamui iloko o kona pakake, a i kona poiiala ana ae, hoopuka ae la no i keia mau huaololo : "aia a hiki 'au i Parisa, e hoike akn no au i na /noa a pau i huna Ina ua 01010 oi=i peln, alaila, ho keiki alii inu koko keia ino ka 'iuaka o kana paliik'ni'i, i huoii i kona auo, a hoohnliko'iaiīi me he knaain i la, wahi a lee keonimana. E mal.ihia.pono'oe i kon kul.iiin, wu : lii a ka inea iiotolo.

Uu 4u)opukn n« h* nao oi:\ i koi<t\ln inoi* l>n»oli>vno o l<a poo o Paii«ti, wnlii ii ko ke<niimaii!\, Um lioopuku no oia ika inoa o do j T.wiUc, leo lv:ipena o Ka pimli leiai ola | o ku Moi Lui XIII. 110 pnhmala kokiilii i likui i:\'u iloko o konn pniki 1110 kii iiuiu o M do Tri;villo, wahi a ka mon liololo. Aolo iiuoi i mnleaukiMi kuu lio, oini, un uiukoiuuko ao o luuilelo i keia liololo a o liookauwiilo in'u mni kola koiki nlii puni koko, oui, un iko au i kona hikiwawe ma ka l;iwelawo ana i kmm paliikaun, a ko m:itiiio noi hu »010 e hiki ia'u ko pepehi i.ua uie ka'u pafiikaua,a ina aolo oukou i kokua maliopo o'u, inn ua loaa au i na eha a mo ka poiuo i kela keiki kopalo, nia la mnliea koua walii i waiho ui i koia manuwa, wahi a, ke keoniinana. Ain oia m:i ka rnmi o ka'u wahino, kalii i naua pouo in ai kona mau e'ia, walii u ka nioa hr)tolo. Aia iln*a koua paiki, a ua wolie ao aiii'i oia i koua lnkoko ? walii a ko keAia ka p liki iluko o ka lialo kuke, walii a ka inoa Iml.olo. K liolo koko-aku au uini leoiu. hotolo aku, a o kuiiio nku oo i kou kuoua a o liivna i kaii hihi kikoo no na nioa » pau a'u i lawo iiuii ai nni Uan papaainn, a o liaawi iho ina ka liuia u ka'u kaiiwa, n nana no e nku mai ia 00, walii a ko koouiiniina. E lu'lo koko nku ana oo ano ? Ao, o lielo aiui, hii, ua kauoha niua aku īu'i au ia oo o liana i ka uoho o kuu lio.wahi a ko keouiinana. Ua paa ka noho o ko lio, aift malalo iiio o ka ]>io o'ka puka- nui o ka pa e kouio mai ai, wahi a ka tnoa liotolo. Ilaalolo ilio ia ko koouimana i ko keena, mo ke alohn mai i ka mea nona ka hotele, a holo wi'kiwiki aleu !a. mo lea lioopuka ana i kekalii mau ]inaolelo. "aolo o pono ke ike kuu waliine i keia koiki ino, oiai ho nianawa walo ho nonu o liiki mai ai ia nei, a o ko'u pono ke kau ao nialuna o ka lio a holo aku e hui pu nio ia inayaho aku o keia licitele." la wa, konio al;u la oia iloko o ka hule knke, a pii aku la ka mea nona ka botele i ka rumi o kaua wahiue mo ke ano hnhu ia Ataganana, oiai, ua malwu iho ln ia o hiki mai aiianei ka innkai o hopn iai.a, no na mea i haiiaiii. o At:iganai)ii no ke koonim-uia, tia manao ia lie Lord (Haku) ke kulana o lee' koaāiinana, m<j l;on:v manao o ia Atiigana»a, o haalelo ilio i-ki hoiele, aka, ua liookahalia ia ka nianao o At.ig.uiana i l<a iko ana ilui ua wa-hi ia koua poo nio na kahiiliahaiia 1010. fJ;i woliu ia ke pihi o kona lakeke, a huki aku la ka mea hololo iaia iwalio o ka nimi, a iho pu aku la o Atag-uiaiia ilalo ū3a ke alnpii e hiki aku ai i k-a hale kuke. Ik'e aku la ia i ko keonimana e knm lilio ana īna ka pukaaniani o kekahi kaa noi; e ku ana mo na lio maikiii elua, a o ka raea ana e kamAilio aku ona, he wahine ni, me be Ja he iwakalun komi rnon niakahiki, e kioi mai -ana kona poo ma ka pukaiininni o ke kua, rae he kii la iloko o kekahi anaina, a lie mohaha kona mau maka, he mau owili. iauoho i owiliwili ia ke lulie iho ana ma kona poohiwi. Pane mai la ke .koonimana i ka leele, "Ua kanoha ia luai nei au e ke Oaelinala, e holo koke aku i Ladana. a e hoiko koke mai iaia ina ua haalele aku ke Duko o I?akinihamt\ ia Ladatia." . Eia iloko o keia wahi pnhu, wahi a kalodo, kekahi mea a f u e papu loa aku nei ia oe, mai weho iki oe a hiki oe ma keli aoao o ko kowa raai Farani aku uei a me Liulnna, alaila, wehe ae oe ina usio oe e makemake e ike i ka ukaua o loko o koia wahi pahu. E lioiimaka akuanake keonimana e kamuilio i ka lede, aka, oili koke mai la o At.iig.iii;uia, ini loho inai la oia i na 01010 a pnu i puana i.a o ka leele a rae ke keoniminai. . Ei.i ae ua keiki uei ke liele mai nei, wahi a ke keoiiimana, a paa iho la.koua lima i ke kuimi o kaifa pahikauu, tne ka -ulelo ae i ha.led.o, "E halawai"ana ko J u palii me k'ou puu.Wiii." Pane mai la ka lede, mai hana oe i kou iuaiua, maluua o kela k.eiki imm o kau lede ; e pono o kaii ,ae. ipa kou Ho a hfilo koke nku/o kou hōolohilohi nna iho, o ko kaua komo pu ana no iu iloko u k(i puiuo. (Aok i pau.)