Ko Hawaii Pae Aina, Volume I, Number 15, 13 April 1878 — HE MOOLELO -NO NAKIAI EKOLU. –A ME KE- Koa Opio Wiwo Ole! ATAGANANA. [Unuhiia o kekahi poni manawalea no ka Hiwahiwa a ka Lahui Hawaii.] [ARTICLE]

HE MOOLELO -NO NAKIAI EKOLU.

–A ME KEKoa Opio Wiwo Ole!

ATAGANANA.

[Unuhiia o kekahi poni manawalea no ka Hiwahiwa a ka Lahui Hawaii.]

MOIiUiW V. HKLU 7. I AWl'] |iii akn la o Rikaliitu Kukakn, Kuliuka a iiie ka hon liakaka o Araniiki, lalau iho la i nu })ahikaua eha a haavi aku la ia lakoii, a lauv pakahi nkii ln i kona iiiau li.u iloko o ka halepule. Koino aku la ua mau koa kiai nei okohi iloko o ka halepule, a liookani ae la i ka hele, a pnka aku la iwnlio mo ka haunli, ine ko kuikuilima pu uua me Atagaiiftua iwaenakonu o ke alanui e hiki nku ai i ka hot«le o M de Treville, a u na koa kiai ola o ka Moi apau, uliooia iiku aiiii iit kikou, hookahi ke ka-i huakai ana me ka pihu i ka hauoli. 0 ia manawa, o hele ana mawaena o Aka a nu) Pakoko, ua hanoli loa iho l.i iit 110 ku lilo koke ana lie hoaloha oiaio no ua uiau koa kiai nei ekolu. 1 ka hiki ana aku o lakou nei i ka hot.file, oiai na kou e hnroana, puka inai la ke kapena a ninau mai )u i ke kumu o ko lakou hui'o u ine ku leo nui anu. Uii hoike ia aku la nu mea a puu, oia hoi nu niea i 'nau.iia inuwaena o nu koa Gudinola a me na koa kiai o ka Moi. Ua liele aku la ua kapeua nei y kan.aīlio i ka Moi i na niea ana i lohe ai inai konu īiuui kou mai, oia no ka hukaka iinu o Kukaku, J3ikiilatu, Kahuku a nie kekiihi niiiu koa elua o ke Ciulinelu. I koiiii liiki iinu aku i ka hote!e Lovere, aka ua lohi loa oia, oiai uu hiki uuia iikn lii ke UuUinela, u olelo mui lu kekul'i kou kiui iniii uei, uu p;niu mai kft Moi aole i niiikemake iu kekahi mea e hele uUn e ike iaiii a pau kaiui kumuilio anu me ke G;idinelii, hoi uku lu ia i kona ho kele, ;i i k(! aiiiahi hoi hou uku lu iu, u i Lona komo uuu uku, .e, paani ana ku I\roi me Lu Yiuvele. u uu lilo mai lu i ka Mni na (l.ila Lui he kaiiiiwalu a Viuvi'le, a lie hei.'hi'lelui liuiloli knnii. i kona ike 1111:1. nmi ia Terevule i |;e koino iiua aku, paue niai lu ia, e liele lie 110 oi; mai u'll u',ll i na lueu a ke ('a(luiela i olelo mai ai iu'u 1 keiu kukuhiukn, 110 kou poe k'ou lioopeiuo i ke Cadinela, u heulia lu uuunei knu e piine mai ino inaiiiua o !;,a poo li pnu i o nu ilio ? J'j ka mukna, o lakoii u pau, hi: poe olu.iln e like me ua hipa keiki, u he poe lioi ua'u i lulinui nui ui, oiai, uole lakou i makeinuke e huki ae i ka lukon mnu puliikiiuu uiui ko l,tkou muu wahi ae, no uu pomaikai 11 me ke kmuihu u UeUnhi ine.ii numu e uku, ukn, nmlnlo wale no o Uuu Uuiiohu. AUu heahu lukou e hnna ai, ina e noi mui nna im kou 0 ke Cadinelu iu lukou e pe]ielii ? 0 ku nie;f pono u lakou e hana ai no ku linnohuno 0 kou puali ponoi, 0 ke pnle aku i nu poino e ili iho anu imilunn o ln liou. Ii hoo|>nu oe i kou wuhii e M de Treville, ke ole.lo uiui nei oe me lie kuluuiupulo lu inu ku aoao o Uo poe Uou. li kuu knpenu nlohu, he oiuio Ua'u u knmnilio nei in oe uno, oiai, o ku hnpaluu o kau i olelo niai nei ku'll e hilinui riei, u n e, wuilio nku iu Mndeinosell ClMMuevuult,, kn. niea iui i-liuuwi ui'uu ui i lunu niii no ku poe Virieini, u nnnu e upoiio i kn oinii o liiii XIII, ku Hoopono a 1 iu; ka Hana l'ololei. A n kali iki 00, e hoike koke nku 110 uu mio. b kuli 110 uu nie ku inulie u pau k;t pnani anu n ke ulii, wuhi u Terevele,

i ln iva, e. ,ik„ |, t | <a pii; (l i<(! „|jj j |. (1 . kuhi nn-ii e pa;vni pu nna ino ia. Ku ue la ka Moi n hilau ilio la i ke koena o kniui niau ilala nia kona uln, a ho-o iho la i komi pakeke, a liel,. pu uku la nio 'I\'ruvi'lc. Ia luiin o hole ana, pane aku la ko alii i ke kapi'iiii, uu olelo niai nei oe nu iun aku na koa o ko i ko ,'nau kou lioopnino i' hakakn. Ao, e ka makiia, walii a lee kapena. Ua maopopo no ia oe ua kiiinu nie he lnnnkannu'ai ln oe o hoolohe aua I ka po«o a nie ka liewa o tia ao;w elua. walii a ka Moi. l'- ka inakna, o ka oiaio ka'u i lawe inai nei iiniia on, oia keia. l'lkolu ona koa maikai o ka puali o ka Moi au e noho kapena nei, i poina ole lioi i kou kiekie ko lakou ,nau ino;i. a'u hoi i hilinai ai ' ko lakou hoolohe a hana i kau nian kanoha ino ka makaalu, oin uo o Aka Pakoko a ine Anmiiki, a nie keknlii uialihini (.'iikai'oua i 11iki ae nia ko'u hoke--10, o inakeinake an.i e k„ m «> i k„ u I)lla lj e ka Moi, a u.i hoolauua aku an i n.i koa o ka Moi i ua uialihini la, a ua huohohi o Aka, Pakoko, Ai'.uniki a me ua niali ,liuf ,u '' e luli 'nkoii nia ke Cani«e.s Des ehuu.N', aka, ua liiki aku o Kukaka, Kaluika, Uikaiala ii me kekahi niaii koa kiai i'lua o ke C;\diuela, me ka nnuiao o!e ho mau ulia kekahi e ku-ia inai ana ma ia wahi. E hiki auei ia oe ke hai niai i ke kniiiu o ko lakou inaniio ana e hele iliiila ? Ua loho an, i liele ua poe )u ilaila e liiikaka ai niawaena iho no o lakon. Aole au e hoole..i ko lakou uianao e hele e hakaka īiiawaena iho no o lakou, ak;i, iu lakoii eliina i hiki ai ilaila, uu hooi.au lakou i ka lakou hooholo ai, a huli ae la lakou e hoopuni i na koa kiai ekolu, lie. maii eneini no lakoli, oiai, ua ike kon kiekie i na koa kiai a pau, aia wale no niiilulo o kau inau kauoha, aole hoi i ke Cadinela. Ae e Terevele, a lie mea kauinaha no hoi nu'n ka hooinanao nna ae. 10 inanau io mai oo i ka'u tuau olelo. lOia iloko o Kui'ani iiei he elua īnau Poo Alii malaīo 0 ke kalaniiii hookahi, liolaila, e hoopau ia ke kamailio ana no na niana, elua o Faraiii nei, a na olelo mua iiiiii uei oe. ua hoopuui ae na koa Cadinela i na koa «iiū ekolu o ka Moi. Ua olelo au e like me ia, aka, aole e '"'ki ia u ke hooliiki, oiai, aole au i ike makn, nolaila, ua kou kiekie no e huoliolo i ka nion o na aoao elua i pono n ahewa paha, oiai, o Lui XIII kou inoa, ka mea i liiiinai ia nu ka pololei a iue, ka hoopono. He keiki nialihini kekahi ine na kua kiai ekoln. Ae, aia nne uiuwaena o lakou ekoln, hookahi i ulia i na pulapu ina kekahi hakaka iiiiuniia akn o lee konio ana o kela keiki e kokua i na koa poiuo ole elua, aole uae ia lie, mea e like ni ine ua koa elima, aka, ua liaule nae eha o na koa Cadine|a ilalo. la wa pane mui la ka Moi uie ka hau--011, ina ua pau olia koa Cadine.la, ilalo i na koa elua elia ole a nie ke keilei maliliiui, a ine ke koa poino i na pala|.u, alaihi, ho liiiiiikil.i kiekie loa ana keia o na koa kiai ola. Lle eha ko lakou nni, hooknhi o lakou he keiki opiopio wiwo ole, iaia i lilo ai i alakai no na koa C.idinela, ua mauao au e lawe inai iaia e hoike aku imua o kou kiekie, wahi a ke kapen;i. Owai kona inoa ,J wahi a ka Moi. 0 vUaeauaiia koua iuoa, he keiki oia nu keknhi hoa!aunaCnsakona kahikoo'u, a he keiki hoi na ki'kalii kanakn i komo 1 ko kana ine kou inakuaieane ina Pnrizona, nona hoi na inoolelo walohia o waiho nei ina kau inau huke hooiuanao, a nie ka ohana alii, wahi a ke knpeiuv. la wa noho pouo ae la ka Moi iluna o | ka nolio, a oiniloniilo ao la i kona. inau j oniiunii inaluua o kona lehelehe, a pane j mai la, ua kauiailio niua niai nei oe, he | keiki wiwo ole ia, nolaila, e hoike nnii oe 1 i 11:1 n "'a 11 pnu e pili ami i kona ha,ka]«i ! ana, oiai, he inakemako au e lohe i ka j uiea nana i lioeha i;i Kukaka, a he ina-1 keinake no hoi e lohe i na inea o ko lakmi hakaUana. I Ua hni uioa aku nei ia oe, heopio- j pio loa o AUgaiiatin, u aole i loaa iaia i ka hanoliano o ke |;o:no ana iloko o ka

puali kiai ola, e aaliu aua oia he paa lole kunainn, a no ia kiiinu i ike ai na koa Cadinela, nole oia i |j],> he koa haiioliano, kauoha īii.ii la i ; ,ia e hookaawale loa nia knhi e, niaimia o ko lakou liaawi ana aku i ko lakou niakeniake, nialuna o na 1;oa kiai ekolu, wahi a ke kanena. l)a maopopo ~<• la ia ia'u, wahi a ka Moi. 0 na kanoha a na koa Cadinela iaia, ua pane koke ia akil e ua keiki opio la, l>eiiei, iiole e hiki ia'u ke he!e mai kei;i wahi aku, oiai o ko'u puuwai, he pnuwai koa oiaio, a ua hilinai i ko ka Moi Lui XIII hoopuiio a maluhia, a ma ia wahi oia i ku ai a hiki i kona lele ia iuia mai e Kukaka e ]tah,au ine kana paliikaua, me ka liuia pmioi o keia keiki i kn ni o Kiikaka i ka pahikaua, a na kei.i keiki i ln.ohaahaa i ke koa a ke Cndinela i liilinai nui ai i kona akamai, a lilo hoi i ohueha uo ka uuniao o uaCadinela lii., a ua keia no i hoohina ia Kukaka ilalo, wahi a ke kapena. Kanalua loa au i kela keiki, oiai, o Kukaka kekahi i konu. iloko o ka lielu 0 ka poe akiunui, e like me oe, wahi aka Moi. Me ka liuia pouoi a uie karia pahikana 1 paliu ia ai o Kukaka a hina ilalo, walii a ke knpena. Ua inakeinake loa an.e ike i keiakeiki wiwo ole, i liaawi aku ai nu iaia i kekalii mea knpono, i makana no kona makau ole, wahi n, ka Moi. 1 ka wa hea oe e ka makua e inakoiii.'ike ai iai-i ? wuhi a ke kapeua. I kii hoi'a 12 o kii hi npopo, e kuu kapeiiii, wahi a ka Moi. Oia wale no ka'u e lawe mai ea, wahi u ke ka[)ena. 0 lakou no a elia, na niakemake au ia lakou a pau e hele mai, a e liaawi aku no au ia lakou pakahi i na niahalo paleua ole, wahi a ka lloi. Mamuli o kau kauoha e ka makwi/e hiki mai ana lakou a pau i makemake i;i innia o kou ;do, wahi a ke kapena. Liit ka'u kaii()h;i ia oe, ma ke alanuipii iiuku īnahopu oukou e komo inai ai, no k:i mea, aole pono e ike ke Cadinela •ia lakou, uiioai palia o hiki o mai ke Cadiuela mamiia o ko oukou koino aua mai, Wiihi a ka Moi. la wa ku ae la ka Moi iluna a aloha niiii la ia Terevele. A hmomaikai piha aku la kekapen.i nie na, kiinoii liauohano a pukV aku la. Ia ahiahi no i loaa aku ai n.a knnohaa ke kapena ina koa kiui ekolu a nie ko kakou koa opio wiwo ole. A i ko lnkou nkoakoa ana ae i ka hokele o ke kapenn, h.ii iikn nkn la o Tevevelo i ko ka Moi inakeinake e iko ia lakou elia ina ka lioni 1:2 o kekahi la ae, aole nne i pihoihoi na koa kiai ekolu no lea inea hou i olelo ia mai ia lukou, nka, o na pioo kona mauaono ku inanawa e hiki mui aua. Ai ko lakou hookuu ia ana aku e ke kiipeua, lioi aku | l.i lakou uia ko lakoii luau nuni moe paknhi. j Ai ka lianh: ana aku o Atatrunana e hianioe inaluna o konn walii inoe, loaa ilio la iaia lie inoeuhaiie, nia oia iwaena 0 leeleahi uhna d ila gula kahi i ku ai. A nia lea honi 8 o i.a kuk.thi.iku, puolio ae la i;i, a hele koke aku la i ko Aka walu i noho ai, e hooiiiakauknu iina oia e helee ike ia Anuniki, Oiai :iia ika hora I'2 o j ia k/ikahiaka lakou e hele ai o ike i ka | Moi, ua hooholo iuua nae o Aka e hele i j kalii o Ai'aniiki a me Pakoko, e hele la- [ kou i kalii paani uluuiaika a uie ktt paj4ni[iahii pilioki, nol.ulii, liele uku la oj ! a nie Aka ii hui aku ia nie Pakoko a me Aniuiiki, a hele loii aku la a hiki i kaln i nianaoia. ! 1 ko lakou koino ;ttia aku iloko o ke l.eeua, ua hoomaka uiua iho la o Aka a Pukoko i ka'hui nna i ua ulu e like me ka innn, e an aku an» o Aka ia Pakoko a me Ai'amiki, it iiii lawe uo la o Aka i;t Atagntiana i kokuolua ma konaao.u), oiai o Aka ka oi o ko akauiai nia keia keI ko lakou hoouiaka tuia e paani, o At:ej,iuiiuia ka mua o ka olokaa iina aku 1 ka ulu, aole naei loaa wahi lielu ma ko lan.i noao. oiai e Imloholo pilipili atta kaun mau olu i o i,t nei, a hoi ue la oia a ku uiii kekahi aoao. OA'i',,«„■,)