Ko Hawaii Pae Aina, Volume I, Number 19, 11 May 1878 — Untitled [ARTICLE]

E Ko Hawa.ii Pae Aina ; Aloha oe :— Ua oluolu ka maiiao o keia makuaiuuiia oko kulanakaunale o llonolulu nei e hoopuka aku i ko'u wahi liakina manao uuku. uo ka mea i hoolahaia ina ke I£u.okoa o ka la 20 o Apenla iho nei, Buke XVII, Ilelu IS, a e hoolahaana lie $15 makana a pela aku uo ka poe o hai piai aua i ko lakou raau manao welioweho o pili ana i ka Kumumanao a ine ka ninau, oia hoi: "Pehea ].-i e l'oan ai i Kanaka Hawaii ka nolio aiia kuouoono ma na pono kino • Ika noonoo ana i ke kuinuhana a me ka niuau, hookahi no ano, oia hoi: "Pehea la o loaa ai i na kanaka Hawaii ka noho ana kuonooūoo ma na pono kino?" Eia noia : "Pohea la e loau'i i ke kana-k-i Hawaii ka waiwai?" no ka mea, oia ibo la no ke ano, o ka nolio ana kuonoono. I kuonoono ke kaaaka i ka loaa aua 1.114 o ka Wiūwai, a ma .ia waiwai i kuouōono ni tjia, . a' eoa ia kaonoono ana i pono.ai oia. "ma na pono kino," e like me ka niuaii; e noi ia mai nei. 1. 0 ka mua, o ka noho ana kuonoo--80, oia tioL 0 ka waiwui. Pehea la a loaa ai i ke kanakn Hawaii? Eia no ia. Oiai ua hiki mni ke Kuikahi Pauailiki? iwaenakonu o ka lahul Hawaii a kauaka Hawaii a Aupuni Hawaii hoi; heaha ka mea e loaa ai i ke kanaka Hawaii na kumuhana e waiwai ai a e kuonooao ai oia? 0 ke dala wale no ! He nui na kanaka Hawaii i lioao i k> bnli i ka waiwni i mea e leiaa ai ka uoho sna kuonoono. Ua hoomaka aku oia uia ka hana. e hoopukopuka.ai, i ka hana ana'ku, ua puka no i kekahi mauawa u ua puka ole i kokahi hana hou nna'kn, a ina na puka aole nae i mahuahua loa keia puNa aole lioi i hooinauia aku ka hana ann; aka, uā hooiaaka koke ke kanaka Hawaii a knknlu i hale l.iau i men e hoopii iki »e ai ko kulaua o kona noho ana kino. Hemaikaikaia manaoana, aka, aole oia i kali a maopopo iaia lu maa o ka puka. o koua kumu waiwai ana e huli ana, aia lioi, hooinaka koke ae la no oia o hookiekie, a nine ao la na mn na mea uaui pii o ke kumukuai, a i koua hana ana puia, ua haule hou oia i lalo. Aia hoi, ua ku nae be hale laiu nui maikai, im hoouna i n* keikikane a me na kaikamahine i na kula haolo, ua hoonuni i ka hale, i ka ■w.ahine a in» mea * i ks» hiki nna mai o ka wh e hookaa ai ona auhan anpnni,auhau kula o na keiki, auhan kula, lioloholona, a me nn lilo liilii e aa, aia lioi ike iho la ke kanaka, ua oi loa aku kotm maa lilo niamua o ka loaa o na dala o na hana hoopukapuka aua i komo aku ai, a i kaa ole na aio, aia hoi o ke kudala ia aku la uo ia a ilihuno liou iho la l;teia oh'aua i pii ino ka loaa i na la mna. Aka, he okoa nae hoi ko kekalii poe Hawnii. Ua akamai, a ua lawelawe pono oia i na haua, ua uhauha ola, ua akahai a oa kaonooūo no hoi ka noho ana e hoike ae au i ka inoa o kekahi pue, ua make iho nei nae, oia no o helehele, lona Piikoi, ua make J.Kapena, ua make. 0 keia poe i heluia aenei, tia kuonoono ponō keia ma ka hooikaika ponoi ibo o kiuo, o na lima a mo na poo; aole na« kekahi o lakou i nui -lon ako ka waiwai. Aole i hiki ka waihona dala o kek6hi o keia mau kanaka Hawaii i ka $10,000 dala. 9 helu kakou i nakannka Ha■waii mai Hawaii a Kauai, a b niuau ae kakou, ouhoa fo Inkou? 0 keoni Purker

hiki 010 nuo ko liootn»opopo ia, m\ loun ka alua kmiua. Ak» «010 Uein o kn wa e iioonoo ai nolea nni o in poo. 0 k» hnpamii o n» kana Haw«ii be ililmuo. HookiUii wnlo no mon nui o kt\ nimui. Pehen ln o loaa »i in lnkou ku wniwui? Ua kokoko lee Khu Alniololo e liiki ai ka hooko oiaio iu noa o keia waiwni a me ka lona ana i ke knnuka Hawuii kn uoho ana kuonoono. E nio ko uupuni Ilawaii, a i ole e hoonawnaia ke Kuhina Wniwai rna ka hana ana i kannwai no kn hoopuka ana'ku i na Bonn Anpuni, uol« e oi ako manma o ka $20,000,000 milionu elala. E hooholo im Lunamakaainuna i keia kauuwai, a liolo, alnila penoi au e liann ai. Mailoko niai 0 koia mau dala 0 lawo liilii mai e like me kn nui 0 ka mea i makoiunkeiu 0 hoohnna. E 01010 an, inu ho $2.500,000 miliona elala a'u e lnwe mai ai e hoohana, alaUn, o ka mea inua. 0 ke kii ana i Dala i Kaloponi. luii e hiki ana ilaila, «lailn, e lawe mai uo au i ke elnla a lioolike me ko aupuni, e hoihoiia k» wuiho o koia d«la i kii ia he $2.500,000 elala a na ka Baunko e laweluwo i ka lioohwni» an». E kuai au ia Puulou no ke $50,000 tausani daln; 0 kuai uu ia Hououliuli no ka $120,000 dnla. E hoolimalieua v.u ia Waipio, aiole, e kuai au no ua dnla ho §100,000. O Waikolo, Wuipuhu >300,000. O Liliue, o I'ouhala, 0 Kalena, nio K-ilukoa no na ilula kupono. E biki»Dai ka $500,00U tausani data ko'u miui lilo luuu 110 ko kuai aini u i koo ma kuu waihonn Imna he $2.000,000, uūlioim dala aihoi mai keia koena 0 hooh'anaia 0 a'u penei: |200,000 elala no ka liooholiomi luia i ka uuku o'Puuloa, I " 200,000 ke kuknlu aua i na Uiawai, " 200,000 ko kukulu ana i wuhi kwpili moku. iliki ilio la ke koena o a'u mau dala i ka $1.400,000, milioua dala. 0 ka nui 0 na eka aina kupono 110 ka malii aua i ke ko ina in mnu kula, aole e oini inalalo 0 kn 120,001) tausaui eka. E muholoia he 400 eka pakahi iwaena o na kanaka Ilawaii he 300 kolokou nui. E kotno ana iloko o keia 300 kannkii na iuoa 0 keia poo kanakn Hawaii pouoi: Moananli, Moauaul» opio, Kahauu, Kimoua Kaai, Kanoa, K.aiuauoha, Kanealii Pilipo, Nawahi, Malioe, Kapahu, Auwao D. Malo, Keau,.S. Paniani, KLupau, Kaoliko, Kaanaana, Mahi, Nakanaela, Lma Wahinepee, J Paona laukea, Beka, Keliipio, Manaku, Hamauku, Alikauohe, Naluu, D A Kaiole, Ikaku, a hiki ko lak o u- h e !ul3{L-Lk4tJcii-au i No_!alcou_ - hoi na eka e uialieleia ana he 400 ka nui no kela a me keia. Ua lawa ole ka $1.41)0,000 i koe no ka hooholo po no aoa i na hana mahi ko, nolāila, e kikoo hou au i Kaleponi i e $10.000,000 miliona d»la i koe. I mea e pokole ai na noonoo ana, e oielo au, ua lilo kelu a me keia kanaka Eawuii no lakou ka huiua 300 na eka aina pakahi 400; a,u» kepaia he mnu pake Imna malalo o lakou, he 80 pnke liana a ke kanaka hookahi a pela a puu na 300 kanaka Hawaii. A o ka nui 0 na lilo pakahi o keia mau 300 kanaka, ua Liki i ka $25,000 pakahi a hiki i ka ■wili ana 0 ke ko. E hiki ana na lilo 0 keia-po» be 300 i ka $7.500,000 miliona dala, a na like ka huiua 0 ua lilo a pau ī ka $9.600,000 dala. Aia hoi lie\\ ■400,000 dala i koe oka §20,000,000 dala aole i hooliloia. E hooliloia inailoko ao o keittjLl.4OO.OOl), e kuai akn i 100 wili ko no ka $100,000 dala ka lilo 110 ka wili ko hookahi; a 0 koe ana $1.400,000 mailoko mai 0 kela $20.000.000 dula i liOnkaka niua ia ae nei. lle inea e ku nui 0 na lilo, uka o ka pom.iikui ma k»ia hana nna, uia ka $20.000,000, miliona dala, ua hoolilo ponoi in uia Uawaii nwi, a ua au 0 Hawaii aei iloko 0 ka moana lipolipoo ka liohoim 0 uapomaikai i ka ua uiee 0 ke dala; Eia Uao, ho elnla i aie ia, a na moi'akiia na aiua o Piniloa, Honouliuli, Hoaeae, W«ipahu, W.iipio, a uie na wahi a pau i lu ia ai ke dala. A eia ka ninau, Pehea la e hoi ui kein nie nui .launa ole, kuahewahewa, puiuiu, kanmaha, luuhiu, pookoi, i ka poe i moowini na noouoo. Eia ka wehewehe ana : Oiai ua liolo pono ua hana a kala ine keia, un wili ia ke ko 0 keia man maUina ko 110 lakou ka hoina nui 0 na eka i hiki aku i ku 120,000 ma k<t pa 400 ia o ka eka o leo kaoakn hookahi uo lakou ka huina 300 ka nui 0 na kanaka, a « a kuai ia hoi koia ka, a e ninau kakou i ka nui o na loaa, a penei au e hoonolioao ai :—120,- • 000 eka 3 tona mi ka eka hook'ahi ua like 360,000 tausani tona kopau, » ua like hoi ia me 720,000,000 paonu kopaa. I , Ua lilo hoi ua ko nei i ke kuai ia no ka ' ■ 7g keneta no ka paona liooknhi a u» li- ■ ke ka nuio na dala me 54,000,000 mili- ' oua, aole i pau na mahina he 24: i olulo 1 ia, oia hoi he elua makahiki. E lawe ko ■ ka «ie $19,000,000 miliona dala. Koe he $34,400000 uiiliona dala. E mahele • ia keia mawaena o'u a mo ka d«o kana- > ka Hawaii 300, ua like nio $17,200,000 milinna dala ko'u pomaikni. Okekoena

iwuiuu» o Moui'iiuii &co., he 300 ko 1«kou nui, ti>i like ka pokeokoo nmo kt) kuikoi oko lakou inmi p«koke puknhi iuo $5f,00Q tiuis»ni elali». Anwo I niiwo 11 Miiiilo koka o Moannuli qpn, tm> ka pnpukuukuu okn Eann' ko i k« lioikoin ana'ka o ltii nui o na elula ma ko liikou nwu mnhelo pakahi uu lika nio $57,000 t»nsani elnln pnkahi. Aole i alun mnknhiki, nin lioi, w\ ona (ve 1 a, lio $50,000 t>uisnni dala nna kiin»-l-ti Uuwnii Ponoi. Un lona it» lakou keia mau dala i kn 1SSI; ain hoi ho olia maknhiki i l<oe apau ke Kuikahi I'anailike. Uu hoi nalilo o keln n mo kein n ka 300 knunkii llnwaii n ua ku ilio la ui» mau knnHka Hnwnii uei maliuia o ke kahua kuokoa nonn ponoi iho, oini, ua pau no la nn nio « puu i ka lioi, oin hot ho $19,1)00,001) miliona dnla o pii mnhunliua aua kn loaa o uti poe kiiunkn Hawaii nei ho 300. Ua liko ko lakouloaa ke hniiu nio ua loaii mun, ua like mo $147,000 Uuanni duln i ka uinkaluki 1882, u i ka 1883, uu likemo $'237,000 tnu suni duln, hele n pnu ko kuikalii, im hiki leoia mnu kanakn Ilnwnii I'onoi ho 301) i kn oim milioim pnknhi. E aiiwo hou »e au, a olelo ne, minn inina ino ka lun guln, e wniliowale iuni luii. A hoa knnknn no kn mnku onn knnnkw lluwuii i koia imiu uiea e hoiko ia aku nei a hnpai liko ne nn linin nn wnwao, u hnpni pu ne ko kino o e.po i kuin wniwni uui e hookuuknu wnle ia nei e nii kannkn Hawaii? Aole no pnha i imiuuo ia o Aio in nnn keiu iq<ui d.ili» a hiki ika 820,000,000 uiiliona dnla. Aka, o lea pnlenn kiokio ia o luua, a i kn wn e luwe ia mni ai kn nia nna, e lawe liilii mai, i ka dul« e hoo' iawa uo ua Kumuhaua. Aole au i paii. Eia liou no: Ile oinio, ua loaa ae lt» ko d,ih» i kein poa Haw-.iii lio 300, a un hiki hoi ka nui o ke dala n ua poe Hawaii uoi 300 i ka ISS3 i ka $2-17,000 tiuisani d.thi, Ua hiki no in lakou I;b kmii uiai i knleana no L-ikon iloko o ka Uui holookoa o koiamau mahina ko. A, o keiu 300, im hiki ialakou ko mauna i $60,000 tausani dala pakalii ahiila, ua lilo o lakou kekahi uioa kuloaun iluko o un mnhinn ko nui nei; a mnmua oka puu nua ne ona maknliilu ekolu a eha pahn mihopa mai o keiu koiuo ana a ine keia kuni ana i kuloaiia iloko o kn mahi ko, ua lilo ae la na poe knnnku HawaiL nei i mau ona uiilionu wale ti«e uo a pau. Me keia mau wahi wehewehe pokole, ke inauao nei au ua lawa ka niuau i kn nolio ana o ua kanaka Iluwaii la a uaili wule mai na mon e pono ai ke kino a uiauuauna. 110 oiaio no nno hoi, o keia mau weheweho anu, nole nu i olelo uo ke nno o ka nolio aua o kela poe be 300 i komo iloko o keia hnua, oiai lakou e nakn ana i ka lepo, a iloko o na hann, e umi ka makemake, o knohi kn e ai pakiko, a inoe i ka moena. Ina na kiekie loa ka nio anai ka $20,000,000, miliona dnla. E hoemi umi uo iua huahelu, a e like rne ka uuku onn elalu i aio ia ni, e unku nna uo na loaa a i mahuahuu in no hoi ka aie e mahna r hua nna do hoi nu loaa. Ma keia klimnhana, be maopopo ioa, o pii ino loa anu ka lonn oko aupuni. Oi.ū niiiiloko ao o ka $20.000 000 dala e wehoia ~i ke »w>i o Puuloa, e komo ponoi ae una ua moku kalepa 0 kela uio keia ano, na luoku ahi na oiauuwn; e lu una i ko lakou muu dnla i Unwaii uoi. He oiaio e nui nna nn pake n mo na haole o komo im.i nna iloko o knkou nr>i e huli pu ai i ka wuiwui, healia hoi ka liewa; Ileahi» hoi kn liown, ene nku ia lukou e komo ami. Oua liinu hanu ike a ukamai ko kakou mnkemake, i hiki ni ia kukou ka poo uona uu luiahelu be '300 ko houkuuwa aku in l.ikou, a laweluwo mai i ko knkou mnu linun, oiai uiu muloku o ko luikou i;nu lima m» knnaka Hawuii ku puu dala o hiki ai ia kakou ke nolio huku mnluna o lakou, a o lakou hoi ka knkou muu pauhaua. Akn, e a lawa ao no kakou a e iko m.ika koko uua no kakou. O nu haole, o Ka poe i hoomukiuiliii nei inea _he dnlu, o lakou no na hakn, a o kakou na kanaka Ilawaii, o kukou uo ūa j knuwa. Ona haole kai ka uoho una kuoiioouo, o kakou hoi kai ka D oho una iloko o ka nele. Auu lu i keia Kuu Ahaolelo, o ka wa kupono nei no ka luili una i ke ukamai a nui. I loaa ai ka haawini» oke kumu e loaa hī i "kanaka HiWaii ka Ilo ho una kuonoono ma ka pono kino." O koi» uiau miliona d.jla he $20,000,000, o lilo ia i nioa g iiooiioo nui ui ko kakou niau lunamakaninai),!, 0 ka $1 - 400,000 inilioun d.du i kue iho o pono no hooliloia i mau dulu o hooponopono ai no na alanui "'kau ahi," nn "uwea telog.ilap,i," u tne na "uwm» tol{jfuua" na "awn" ua "moim" ua "ul-ihak i" « mo nn uwapo h mo im "ulauui," ua hnlokula mn ka olelo Kneluni, a ine na kula hanai, a mo na hnle uiai, mai Hnwaii a Kati«i. Ua hoiko H e nei un, lie hiki ke hoihoi kokoia ki. aie nnu i keiu muu m ilioiio < 1 riln ilnkn n lr»i wu unl/i.L, a .

()0() milionn lio kniuilimn ninknhilu k» loiiu « lioihoi uv ni koin i\io,. I nlia ni kn lioi k» wnilio mia n liiki i» miu)invn, e liooknu koko nkn, n knnwalo mi\i ka wuwai i monikiin ni ko (hvln o ke mipuni i pomnikni no ke nnpmn a me konn miin inaknniniui-i n pnn. Aia hoi ke ike mni ln onkou i kn pomaikai no kn lu«w»i liooknlii. A inn e lioopau loam $20,000.000 milionn d«hi no nu lun-wai o »10, e liooniii-n nni i nn kiila piiiioao Hnwnii, Minii, Molokni. Onhu, n ine Kmiai, aluila e iko no annnei knkou i ku un pnku liiiii nunni oke (la--1» 0 liololoi niin, a eloolo 0 llawaii o ka i'uokn a "hno wnla lui in 0 Pnpnliiiki." Aiu hoi, 11111 keii» hoonohonoho n«n i 11 n knniuhmiii, o ike mnopopo lon ni nn nioii « piui, «010 ho nwn olelo nno ole kn K. Lilikiihun, a tua ka R, llonpili Bnkor i koknn nni ai i leein kumnhnnn nno nni e wniwni »i kukon. A i hoiko hopom ae nei k»k»hi Imkiim o koin kumiimnnno 0 Mr. Kipokona o L iuni a ho ulmi wnle 'kn no koiu nnihopo o lukon. 110 hooknhi wnlo 110 wnhi 0 ili ai koia mnu hniiii a piiu 0 mnkomnke ia noi 0 linpni oka Aiu wnlo 110. K aio i keia niwknhiki 1878, o hoolmnn nkn i nn hnna i kn innknhiki 187», h i kn 1880 11 1881 0 hoihoiia nmi »i im lilo, u 0 nluini i kn wuiwiii a nui i ponuukiu 110 1111 miuno iu kmi «ku ia k»u «ku. E noko wnlo no koln a 1110 kein ikn liuh i ka no-11 īm ko nhuiui knhi o "loiui ni i ke kiiuukn lluwaii ka nohoanu kuouoooo," in:\ kek-ihi nuui kuniu 0 »0, 0 pili 010 anu i koia mo-ili n'n i hoikoikd aku la nolo no 0 lo;»a nim. Ua hoolnlm no kn Moi i Kann OIHO |.alii, 0 noonoo keiu kau Ahaolelo i Lii|na K iaht nm llawaii « īuo M»ni. Aolie waln 0 iio 0 liiki ni, o ka nio wnle no, n inn 0 nio nim i $700,000 110 iu luum wnle no, o nlio k« ni« a uui uo 1111 hium 0 ao u pnii. I $20,000,000. Ko unuiiio nei nu un hiwu kn'u um koin, nolo 110 kn makoinake i ka nmkaim, «kn, ui:v ko kuu ImiU mm i iko ka poe iieinhelu o ko kakou nupepa, 1 iiu moa pono n knkou o hnnu ni. Uu hiki 110 hoi ui'u ko lnwo hou mai i u.i hoiko he lohulohu no ku mii 0 im linna 1111 i 1» p>;u, ua limiim walo i-i 110 mn ka aie iinii i ko tl 111 ix. Nol.iihi, ina ho w.ihi knloann ko'u iloko o k-\ nmkium i oleluiu ma kn nupepii "Kuokoa" e lawo ae 00 ia nuui dnla n hnawi ae no ka pomaikai oka pow snai lopoi'.i nm Kalnwao, a i ule, uh ka lium 0 na LnnahooponopiUHi 11 malnma wniwai o kn Haleun.i Moiwn-hin-e. A l<otn pule ae, e hoopuka aku 110 tui 1 ka bila kiuiawai knpono no ia aie, a ina hoi e npo mni una ka poo o ka halo, oia iho la, ina aolo, alaila, u>: nuliee wmle keia kuuuihann, aku, "ua hala ku uuni mai Is(3r.iela uku." Ke hoi nei ko K.amoiliili keiki e inu 1 ku wai hnlau 0 K.unoloa u e auau ikn wni pua niu o Kawehewohe, e ''wuheln lioi i k(;ia hnla ia oe e uiiilanm iho, a oh> ka pulupula i moa i ko opu weuwuu." J. W. M. Hoaa.