Ke Au Okoa, Volume IV, Number 40, 21 January 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 100. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 100.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

He mau makahiki noho maluhia ko ka Moi noho ana ma Mani, koe wale no na la i hanau ai c Keaweaweula. . Ua malama oia i ka Moi Wahine me ke aloha; a i kekahi manawa na hopnia keknhi punahele nui a ka Moi no ka hoowalewale ,a:na i ka Moi Wahine. A ua paa ka manao o ka Moi e make u& punahele nei aka Moi. Ua kauia ka Hae eleele no ka make i kekahi pnle okoa. IJa ahaolelo na 'Lii no ka imi ana i ke ola, aole he loaa iki oke ola. Ua kapu loa ka maka o ka Moi, aohe e hiki i kekahi alii ke ike aku i ka maka o ka Moi. 0 ka Moi, eloa wahine maloko o ka hale, o ka Moi Wahine a me Alapai, aia mawaho loa oka Pahale o Mokuula e ko maō ana o ka po a me ke ao: aia na 'Lii maloko o Halepiula e ahaolelo ai. Ua haawLaku ka Moi i ka mana alii maluna o Kaleookekoi, oia ka ahaiolelo a ka Moi; a na Kaleookekoi e hai aku na olelo a na 'Lii i ka Moi, eha a elima la i hui ai na 'Lii e noonoo no ka make a me ke ola, i ke ono o ka la, ua loaa ia Hoapili wahine ke ano o ka olelo a ka Moi, ua kupilikii na 'Lii i ka noonoo i ke ano o ka huaolelo aka Moi. Penei ua huaolelo la, " E make ke kanaka." Ika huli ana a na 'Li a hai aku i ke auo i hooholo like ia e lakou; a hoi mai no ka Elele a pane mai la, " E make ke kanaka." Ai ka Hoapili wahine noonoo ana i ke ono o ka la, ua loaa ke ano. Aohe e hiki ika Moi ke pane mai. Ua weheia ka lawehala, aua kala ia. Ua -wanana ae la kekahi pee, " 0 ka oi aku keia o na Punahele a pau." Ua ko io no ia ■wahi a lakou la. NO KA LILO ANA 0 REV. WILLIAM KIKEKE I KUMU NA KA 3101. 1 ko Mr. Eikeke hoi ana mai, mai Amei'ika Huipuia mai, ea paakona hakahaka ina kona kihapai Kahunapule o Lahaina ia Mr. Balnina, nolaila, ua kaawale o Mr. Rikeke. Ua kokua o Hoapili ma, me ka olelo, he makua o Mr. Rikeke no pa 'Lii, a me na hoahanau a pau o Lahaina a me Maui holookoa a pau, a l?e wehe i na pilikia, a ua kupono i kumu ao, a i Kahunapule na ka Moi a aie na 'Lii aialo oka Moi. Auaae o Mr. Eikeke.

O Rev. William Rikeke he haole raisiona no ka ahahui Puritano i hoouna ia mai i ko Hawaii Paeaina, ua lilo oia i kahunapule na ke'lii wahine Keopuolaoi, a ua noho pu raa Lehaina, aua lilo i kahunapule, a i kumu ao Oana 'lii a me ka poe koikoi, a ua ao aku i kekahi poe i ke ano oka Palapala Hemolele, ame na kanawai he umi oke Akua. Ua ao aku oia ike kanawai, oia ka mea e pono ai,ke aupuni, a e malnhia ai ka noho ana o na'lii, ame na makaainana. A e pau ai ka hookaumaha a na'lii i ka poe ilihune.

Ua akoakoa ka poe elemakule e ao mau la e Mr. Rikeke, o Hoapilikane, o Kalaikoa, o Pikanele, o Poaa Kaohana, o Daniela li, Davida Malo, o Oneo, 2 me kekahi poe koikoi e ae. I ka wa e ola nna o Kaahumanu, ua kaulana ko Maui poe alii, a me ka poe koikoi i ka imi kanawui, a nolaila 0 Kauhumanu, i monao nui ai i na'lii 0 Maui. 0 lakou na 'lii hoa kuka i na kanawai 0 ke aupuni. He poe olii hoppilimeaai ole ko Maui, aole e manao i ke alii a me ka haahaa, ua like pu ke kanawai e hoopai ai. 0 kekahi alii nui 0 Kaukuna Kahekili, be keiki na Hoapili, a me Da'lii a pau, he alii waiwai nui, nona kekahi mokuaina me na ahapuaa mai Hawaii a Kauai, a nona ka mokupuni holookoa o Lanai. Aohe nele i ke dala me ka waiwai, aka, ua hihia i ke kanawai, a ua hoohana ia i ke alanui, a ua kiola ia i uka 0 Kahikinui e kua laau, na kona makuakane no na Hoapili, a he nui na'lii i hoohanaia pela ma Muui, no ka ikaika o ke kanawai. I ka wa e ninau ai 0 Hoapili ma ia Mr. Rikeke. " He pono e kaalike ka mana 0 ke kanawai, maluna o na makaainana, a me na'lii maluna o ka poe waiwaia me ka poe ilihune, he mea ia e maluhia ai ke aupuoi. O ke kanawai, oia ka mea mana maluna 0 na'lii a me na makaainana." O keia mau olelo ao a Mr. Rikeke i na'lii 0 Mnui, ua kaulana kona akamai, a me ke kokua ana ma ka pono 0 na'lii a me na makaainana. Nolaila, ua koho ka Moi ia Mr. Rikeke, i kahunopule a i kumu ao, a i hoakaka no ka Moi no na hana 0 ke aupuni. I kalilo ana o Mr.,Rikeke i kumu na ka Moi. Nolaila, ua makemake iho la ka Moi e hanai i ke ola 0 kaoa kumu. Ua ae no 0 Mr. Rikeke i ka uku oluolu e hanai ana ia ia, ua nui kana mau hana, aole nae ona makemake i ka uku nui kiekie no ka nui 0 kana mau hana, a me ka luhi 0 kona kino. He aono haneri dala ka jjku o kona makahiki, a malaila ke olu o kana wahine a me na keiki, a oia no ka uku ma kana mau oihana kiekie. Ho Alele na

ka Moi e imi i ke kuokoa o ke aupuni, me na aupuni nui kaalana o ke.au nei. He Kuhina Aopalapala, he Paresidena o na Hoona Kuleaaa aina, a hiki i kona make ana. (Hiluhi-lu-ea) I ka lilo ana o Mi Rikeke i kumuao na ka Moi, ua kukulu kokflroia i ke kula ao kalaiaina nana 'lii, a me ka poe i hnopunahele ia e ka Moi, a ua unuhi mai la oia i na Buke Kulaiaina a ka poe Kuhina Kalaiaina a me ka poe ake akamai loa i ka hoonohouoho aupuni o Farani o Beritania a me Amerika, oia o Wasinetona Nutona, o Numana, a pela aku he nui ka poe akamai ma ka imi ana i na mea e waiwai ai ke aupuni, a e waiwai ai kela lahui keia lahui a me na kumu wtfiwai e loaa mai ai ke imi aku ke kanaka, a me ka hoolilo ana o ke kanaka i na mea hanu ole i mau kauwa lawelawe na ke kanaka. Pelake ahi, ka makani, ka wai, ka uila, kela mea keia mea ola hanu ole, i hoolilo ia i kauwa, ma ke akamai ame ka noonoo oke kanaka. He 6uke nui keia, aale-nae i pau loa i ka unuhi ia e Mr. Kikeke, a ua hapa iio ke aoana i na 'lii, a ua hona ia paha kekahi mau mea, o kolekole wale hoi ka noa, (Ma keia akamai ua koe ka Namata me Luhaukapawa). INo ka nui o ka Mr. Eikeke mnu hana, aka, ua hoo-

manawaoui no nae oia i ke ao a me na oih.ana ea ka Moi. Oke ao ana o oa'lii i ka Buke Kalaiaina, oia ka hoonaauao aūa i ka Moi a me na'lii, e hookaokoa ae i ke ano o ka noho ana oke aupuni ike kulana okoa. Ika heInhelu ana o na'lii i ka Buke Kalaiaina, a hoomaopopo i ke ano o na aupuni kumukanawai, a me na aupnni kumukanawai ole, alaila maopopo iho la. Oke aupuni kumukanawai oia ke aupuni kaulana ma ka houua, a oia no hoi ke aupnni pookela o na Moi na'lii a roe na makaainana. Oia na aupuni oi kelakela ma ka naauao a me ka waiwai, a oia na aupuni i kanuia i ka holo mua i ka imi waiwoi ame ke kalepa. Alaila, ua ao kanaka ae la ka oianao o na'lii, eia ka ! ka pono, eia ka ka waiwai, eia ka ka . hanohano. Ua kahi pono paha ua poe alii nei, ua kuhi hewa paha ua manao palia ua poe nlii nei, e ao ia na keiki alii a lakou iloko o ke kula, a naauao me ke nkamai, a o lakou no ka poe nana emalama ponoi iho i ke aupuni o lakou, elike aie ke au ia Kamehameha 1. Pela o Kamehameha 111 i kuhihetva ai i ka'n& <»lelo. "& boopaa ia no na luna haole, aia a puka mai na keiki alii mai ke kula alii mai." Pehea ? Hookahi no lalani i kupono i ko iakou haawina, a o kekahi poe lalani, aia i kapua, a o kekahi poe he poe palu laui malalo aku o kekahipoe ano e, aole i ike ia ko lakou maukapuai i kahi one i Hauiki.

" Aloha ka pali o Koloa, Ke alo huli i Waihanau e, Hanau, Hanau, Aloha wale ka hoahanau, Ka hoi wale i ke kahaloa—e, Hoi wale—hoi wale." He nui na olelo, ua manno kekahi poe akamai o ka lahui Hawaii, ua lilo koke ke aupuni i ke ao aoa o ka poe alii wale no i ke Kalaiaina, aole i kii ia kekahi poe kakaolelo, a mo kekahi poe Kalaiaina, ua ao kapu ia, 0 ka Moi a me na'lii a me kekahi poe punahele, he poe ike ole i ke ano o ka aina a me ka lahui, a me ke ano 0 ke au 0 k a noho ana 0 ka pre Moi o ka wa kahiko. Ua manao kekahi poe, 0 Mr. Rikeke ke kumu 0 ka lilo o ke aupuni i ka haole. Pela paha, uole paha, ua kohoia o Mr. Kikeke i kumu, a ua ao aku no i na'lii i na mea naauao a me ka ike i ke ano 0 ka noho ana o na lahui o ka honua. 0 ka mana e 'pili ana i ke aupuni, aia fio ia 1 ka Moi a me na'lii. I ka wa mamua/aku 0 ke kau ana i na kanawai, aole no hookahi ka mana maluoa o ke aupuon, ua like •pu ka mana o na'lii me ka manar 0 ka Moi, aia a holo i na'lii, alaila, he lohe ko ka Moi. Aohe e hiki i ka Moi ke hana namuli 0 kona manao iho, aole e hiki ia ia.ke lawe i ka aina 0 kekahi alii, a.haawi wale i kana maa punahele. I ka wa kanawai ole, o na'lii no kekahi mea kuleana i ka.waiwai auhau o ke aupuni. I ka akoakoa ana o ka waivyai auhau a pau o ke aupuni imua o ke alo 0 ka Moi, alaila, puunaue aku ka Puuku nui o ka Moi i ka waiwai no kela alii keia olii. A koe ko ka Moi, alaila, haawi i kona aialo me -kooa mau kanaka, a me kana poe punahele. 0 na mea pili kuloko 0 ka Moi, e pili ona 1 na mea ai, i na ltiea aahu, i na hale papaa, i na mea kalai, i na mea lawaia, i ka hale opeope, i ka hnle manawa, ua pili wale no ' na'lii, a na na'lii ponoi no e hoonoho aku. i ko lakou poe kanaka, ma kela haawina keia haawina i haawi ia i na'lii, aole e hiki.i ka Moi ke lawe wale ae i ka haawina i haawi ia i kela alii keia alii, me ka lohe ole 0 na'lii. Ina no ke kanaka ka hewa, aohe no e pau na'lii, o ke kanaka no ke pau. O ke kumu 0 keia kaupaono like ana 0 ka pono i na'lii. Aohe na Kamehamohn 1, i nai ke aupuni nona hookahi, aohe i hoolimalima ia na'lii me ka waiwoi o ke aupuni. Aole he wniwai o Kamohameha I, mnmua o kona ku ana i ke aupuni. A i ka make ana o na'lii nana i nni a me Komohumoha, ua waiho moi ke aupuni, me

ka hoopomaikai i ka poe mamo a Kaiuehameha a me na'lii mamo a ka poe nana i nai ke aupuni me ke kupaewa ole o na pon» a na kupuna i imi ai, a i hookahe ai i na kulu koko iloko o nn hoouka kaua be haneri.'

I ka honkumu ana o ke kumakonawai a me na kanawai, oia ke kuma i hoohiolo ai i ka mana o na'lii, a koe kaokoa ka mana ma ka lalani Moi. I ka manawa e ao ana o Mr. Rikeke i ke Kalaiaina i na'lii i ka A. D. 1838 me 1839, ua hiki mai ka mai ahulau i kapaia he auwae pahaho, maluna mai o ka moku Q»jpt"te (oia o Kai). Ua kuai ia e Moi me Mr. Hanale Peaee ma, a o kapena Hanale Peaee no ke kapena i holo ai i Amerika, a i ka hoi ana mai a ku ka moku ma Valeparaiso no Kile, a ua loaa ka moku i ka mai, a ua holo mai i ka moana, ua pupule o Hanale Poaee, a ua lele i ka moana a make, ua ku ka moku ma Tahiti, a ua lele ka mai ahulau me Tahiti, a ua ku ka moku o Kai ma ke awa o Honolulu i ka malama o Februari i ka la 17, makahiki 1837, aoMr. Damaki ke kane a Kanmakaokane kekahi eemoku ma ia moku mai, oia ka moku mua nana i lawe mai i ka paukeaho a me kekahi mau lole kalakoa i ike ole ia ma Hawaii nei. 0 ka oi aku o ka lole kalakoa hou i hiki mai, oia ke kumn i laulaha loa ai o teia mai ahulau he aowaepahaha, mai Haweii a Kauai. . A ua loaa ka poe elemakule, a hiki i ka poe keiki opiopio loa, a be kakaikahi nae ka poe make.

Aka o ka make pu aoa o kekahi mau alii nui o ke aupnni iloko oia mai ahulau, ua like ia me ka make ana o ka hapalua o .ka lahui. Iloko o keia mai aholau i make ai ke Kuhina Nui o losebeta Kinau, a nie Kaikioewa ke alii aimoku o Kauai.

VHe wahi moolelo no losebeta Kikau. i X) Kaheiheimalia Hoapili Wahine ka ma-1 kuahine o Kiaaa, a o Kamehameha I, ka makuakane, ekolu lakou mailoKo mai o Kaheiheimalia ka makuahine, a o Kamehomeha no ka makuakaee. O Kamehamalu Kapuaiwa ka mua, ua hanau ma Hawaii i H. 1801. Ao ka lua o Kamehameha Kekuaiwa ma Oahu kahi i hanan ai i ka M. H. | I 1803, a o Kahoanoku Kinau ke kolu, ua hanau no ma Oahu ikaM. H. 1805. I ka ha- i nan ana o Kaheiheimalia ia Kahoanoku, ua | kii mai o Pelēuli, 'a Wlīīe? ia laua ka hanai o ke kaikamahine, a ua kapaia ka inoa o Kahoanoku Kinau, oia ka inoa o kekahi keiki a Kamehameha I me Peleuli, a oia Kinau ka makuakane o Keahikunui Kekauonohi. Ano Kinau ma keia inoa he himeni no ka Mahu. Penei kekahi oia poe mele, ma ka leo Mahu e himeni ai:

O ke kauahi noho ino. O Haloma aikanaka, O uka o Laheomanukuihewa, £ Kumukahi nui a Ewa, Na Ewa Laakona—ia—a, A—o—i —a. Nona ka ! ia olelo, He haino aina pulepa, He amuamu na no ia 'lii, He alina mikiala kai pipi, Ina ia ia ai nahawela, Ia ai nahawele a kekupa, Penei kai nahawele o Kuhia, Ia ai nahawele o Halaulani, O kc kaha i Kaunuamaka, Ha hoa kaona no ia alii e—a. He hoakaona no Kaihuholua, No lua no Luaipapaele, No ka papaele kahiko o Kelea, No Kalamakua no Laielohelohe, 0 Laielohelohe wahine a Pii—lani. Aohe au e lohe i ka hea iki e—a, A nui no kaulono lono iho a—u, Akohi—alua—akolu—aha, A kanaha—a lau kahea— Lono iho a—u. E lono ana—no— He hoomeamea, He hoalapahi, > E pahipahi mai ana, Ia makou e—a, E loaa ia wai na hana a kaaaka. He hookanaka ka ohai o Kaupea, Ka wiliwili haoe kaune i ka la, Kulolia i ke kaha o Kaoehili, 1 ke kaha kahakai o Kaolina—e. He wahi olina na ka la Puuloa, He kahua olina na ka hauno kookoe, He kuahiwi pala ole i kai, Heaha kau hana liilii, 0 kuu aina awala—u. He la knune i ke kuhkula, aka—hi, He kai makaulia i woli, Ilaila wj>lo no a—lua, He aina lako i ka ai a—kolu, 1 kai no ke ko, i kai 110 Ka ulu a—ho. H o ia hopuhopu wale no ali—ma—. O ka poha nuku na lima,

Q ka «lihi luna ka uiaiuu, O ka pikoni hau ke kanaka, aana e hoolanalana, Loaa maheihei wale no ka—ia. I kg}hoi ana o Kamehameha a me na'lii i Hawajii, ua hoi pu na makuahanai o Kahoanoku a ua hoi pu ka laua kaikamahine i Hawaii. 1 ka make ana o Kamehameha, ua umikumamalia paha na makahiki o Kinau ia manawa, a ; ka munawa i lilo ai o Liholiho i Moi oo ke-aupuni, ua liloae la no hoi o Kinau i wahina na Liholiho, a o kona mau la opiopio loā no.ia, aka, ua hooko nae ma ke kauoha, a ma ka leo o ko lakou makuakaoe a Kamehamehi. Hookahi no kane a-kena poe 'kaikamahine, a mau moopaaa; "0 kana moopuna hakn." . A i ka wa i holo ai o ka Moi Liholiho i Beritania, a ua lawe aku oia i kekahi wahine hookahi o Kamehamalu Kapuaiwa, a ua noho mau wahine ekolu me ke kaoe ole/ O Pauabi, o Keahikuni Kekauonohi a me Kinan. (Moleipau.