Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 38, Number 4, 1 April 2021 — Nā Pōhaku Kaulana o Wahiawā [ARTICLE+ILLUSTRATION]

Nā Pōhaku Kaulana o Wahiawā

4 KA NAAUAO O NĀ KŪPUNA ^ > THE WISDOM 0F THE KŪPUNA f

Na Kalani Akana, Ph.ū. Kaulana 'o Wahiawā i nā pōhaku - ma Kūkaniloko, ka pōhaku 'o O'ahunui, ka pā 'ai pōhaku a 'Aikanaka, a me nā pōhaku ho'ōla 'o Keaniani'ulaokalani. 'O Wahiawā kekahi "wahi o ke kani wawā" a he ahupua'a ia ma ka moku 'o Waialua ma ka wā o Mā'ilikūkahi. Ua ho'ohui 'o ia me kekahi mahele o Wai'anaeuka ma ka makahiki 1913. Ma 1925, ua ho'ohui 'ia ka 'ili 'o Waikakalua mai Waikele o ka moku o 'Ewa me ua Wahiawā hou nei. A laila, ma ka makahiki 1932, ua ho'ohui 'ia kekahi 'āpana 'āina mai ka moku o Waialua me ia, 'o ia ke kahua pū'ali koa 'o Scholfield. No laila, he kalana 'ō'ā 'o Wahiawā. Aia nā pōhaku kaulana o Wahiawā i loko o kēia kalana hou. Ua hēkau 'ia nō na'e 'o ia e nā pōhaku. Kūkaniloko: Aia nā pōhaku hānau keiki ali'i ma Kūkaniloko, he mau pōhaku i ho'okapu 'ia na Nanakaoko lāua o Kahikiokalani no ka hānau 'ana a kā lāua pua ali'i 'o Kapawa. Ua hānau 'ia nā ali'i kilakila 'o Kūkaniloko, Kala'imanuia, Mā'ilikūkahi, a me Kākuhihewa ma ia wahi 'ihi'ihi. Wahi a kekahi, ua 'i'ini 'o Kamehameha e hānau 'o Keōpūolani iā Liholiho ma ia wahi kapu ali'i nui. Hoihoi nō kēia, wahi a Apelahama Pi'ianai'a, Polopeka o ka Hō'ike Honua ma ke Kula Nui ma Mānoa, he mau wēlau o nā kuahiwi mauna ia mau "pōhaku," a 'a'ole lākou he mau pōhaku 'i'o nō. 'O ia paha ke kumu o ka mana nui o Kūkaniloko. Nā Pōhaku Ho'ōla o Wahiawā: 'O Keaniani'ulaokalani ka inoa o ia mau pōhaku kupaianaha 'elua. Na kekahi mahikō i 'ike iā lāua

ma ke kahawai 'o Kaukonahua a ua lawe 'ia i ka 'āina hānai pipi a George Galbraith kokoke iā Kūkaniloko. Ma laila i mālama 'ia ai no ka po'e Hawai'i nāna i hele no ka ho'ōla 'ana i nā ma'i like 'ole. He nui nā kānaka o na lāhui like 'ole i kipa pū i ua wahi la e 'alana lei a e waiho i makana e like me ke kalo, paka, a me ke kālā. Ma hope o ke kū'ai 'ana i ka wahi nona ua mau pōhaku la, ua ho'one'e 'ia lāua i ke alanui Kaleponi ma ke kaona akā ua hā'ule ka pōhaku 'eono kapua'i a nahā. Ma ke kaona i ho'omalu 'ia ai nā pōhaku a ua kipa pinepine 'ole 'ia ā hiki i ka makahiki 1988 i ka ho'olale 'ana i ka po'e Hindū e ho'omana i ua mau pōhaku ho'ōla. Mana'o'i'o lākou 'o Shiva ke akua i loko o lāua. Ma muli o ka huhū o kekahi mau kānaka i nā loina ho'omana a ka po'e Hindū, ua pō'alo a unuhi 'ia a'e nā pōhaku mai ke kīmeki a ua hūnā malū 'ia e kēlā mau kānaka. Pā 'ai pōhaku a 'Aikanaka: 'A'ole kēia 'Aikanaka ke kupuna o Kalākaua akā he ali'i 'ē ia i hele mai i Wahiawā mai ka 'āina 'ē mai i o Kaua'i me kāna lāhui. 'O Kalō'aikanaka ka inoa piha o ko lākou ali'i. 'Oko'a ko lākou 'ōlelo, a he 'ili pā'ele ko lākou. 'O kā lākou hana weliweli loa ka 'ai 'ana i ka 'i'o kanaka no ka 'aha'aina ho'omana akua. 'O ka pā 'ai he pā pōhaku. Ma hope o ke kīpaku 'ana mai Kaua'i ua ne'epapa a noho lākou i Helemano ma Wahiawā. Pōhaku O'ahunui: 'O O'ahunui ke ali'i nāna i ho'okipa i ua 'Aikanaka nei i Halemano. Ma muli o ka launa 'ana me ia mau po'e 'aikanaka, ua lilo 'o ia i 'aikanaka a ua pepehi a 'ai 'o ia i kāna po'e 'ohana keikikāne, nā kama a kāna kaikuahine 'o Kilikili'ula. A laila, ua hiki mai ka makuakāne o nā keiki, ke kaikō'eke o O'ahunui, a ua luku 'ia 'o O'ahunui mā. Ua lilo ā pōhaku ko O'ahunui kino. Wahi a ke kupuna 'o Tom Lenehanko, aia 'o O'ahunui ma ke kahawai 'o Waikakalaua. 'Ōlelo 'ia e nā kahiko, "Inā 'a'ole 'oe i 'ike iā O'ahunui 'a'ole 'oe i 'ike iā O'ahu." Akā na'e, inā 'a'ole 'oe i 'ike iā Kūkaniloko, 'a'ole ho'i 'oe i 'ike iā O'ahu!" Ua 'ikea nā pōhaku kaulana o Wahiawā. ■ To read this article in English, go to kawaiola.news.

L-R Kūkaniloko I Keaniani'ulaokalani, the healing stones of Wahiawō on Galbraith property I O'ahunui stone in Waikakalaua Stream,Photos: Courtesy