Ka Wai Ola - Office of Hawaiian Affairs, Volume 39, Number 4, 1 April 2022 — He mau Hāli'a o ka Limu [ARTICLE+ILLUSTRATION]

He mau Hāli'a o ka Limu

J KA NA'AUAO O NA KUPUNA V > THE WISDOM OFTHE KŪPUNA *

Na Kalani Akana, Phū Enā hoa makamaka o kēia nūpepa mai ke one wali o Hanakahi a i nā one pūpū o Ni'ihau. Aloha kākou! Ia'u e nūnē ana e pili ana i kēia "Makahiki 0 ka Limu" ua pā'ē mai i ka pepeiao ke mele 'o "Waikīkī Hula" no ka home o Kamāli'ikāne Kalaniana'ole, 'o ia 'o Pualeilani. Ma ka lālani, "ke 'ala onaona o ka līpoa" nō au i no'ono'o nui ai no ka mea ua ho'omana'o au i ka manawa mua o ku'u wā kamali'i a'u i 'ike a honi ai i ua limu ala (kohu manakō ke 'ala ia'u) ma kahi o Pualeilani. 'A'ole au i 'ike hou i ka līpoa ma Waikīkī. Ua pau nō i ka haumia o ke kai. Minamina nō. Ua ho'omana'o ho'i au i ke kupuna mānaleo 'o Rachel Mahuiki e kuhi a a'o ana iā mākou po'e kumu i ka limu kohu e ulu ahuahu ana ma ka hāpapa o Wainiha. Ua hō'ike 'o ia i ka 'ako pono 'ana i kēia limu keu a ka 'ono. Mai huki 1 ke a'a o make ka mea kanu. Aloha nō. I keia manawa, pau paha ka limu kohu i ka huki hewa 'ia 'ana e nā po'e 'ānunu. A laila, ua hiki mai i o'u nei kekahi lālani mele e a'e. Ua pa'a pāhemohemo au i ka hula a Leina'ala Heine Kalama i a'o ai ia'u 'o "'lke i ke one kani a'o Nohili" (na Mahi Beamer ka mele 'ana). Ma kēlā hula, hō'ike 'ia ka lei 'ana i ka lei pahapaha ("pahapaha lei" ma ke mele). Kaulana 'o Polihale i ka limu pahapaha a inā ua kipa 'ia e kekahi, nāna e hana i lei e hō'ike i kona mau hoaaloha me ka 'ohana i kāna huaka'i 'ana ma laila. Ma ka nūpepa Hae Hawaii, ua kākau 'ia aia ka pahapaha ma Keawaiki, Kōloa kekahi. Aia ia kokoke i ka lae o Makahuena. Ma laila, ma Wawapuhi ho'i, aia kekahi one kani e a'e e like me ko Nōhili. Mea mai ka mea kākau, "Aole

hoi e hele i Nohili, no ka mea, ua loaa hoi ke one kani e like me ko Nohili." Inā mau nō ka limu pahapaha ma ia mau kahakai, koe aku ia. Ma ku'u kula 'ana ma ke kula nui ma Mānoa, ua pōmaika'i ka'u noho 'ana i ka papa a Isabella Abbott, ka wahine Hawai'i mua nāna i loa'a ke kekelē ma ka 'epekema. Ua kaulana 'o ia i ka 'ike limu. Na kāna kumu kāko'o i lawe iā mākou haumāna e hō'ili'ili pono i hāpana limu no kekahi puke 'ohina limu. 'Akahi nō au a 'ike i ka līpe'epe'e. Wahi a ku'u loea hula 'o Kaha'i Topolinski, 'a'ole 'ai 'ia kēlā limu e ka po'e hula o pe'e ka 'ike hula. Inā loa'a mau nō ka līpe'epe'e ma nā kāheka hohonu ma O'ahu hikina, 'a'ole au maopopo. E kala loa, ua hiki i kekahi ke hele a 'ohi i ka limu ma nā one kahakai o Pu'uloa,'Ewa. Ho'omaopopo anei? Ua nu'a hewahewa ka limu, 'o ka manauea 'oe, ke kala 'oe, ka wāwae 'iole 'oe a nui pēlā wale aku. Pau loa nō kēlā mau 'anu'a limu hiwahiwa. I ku'u mana'o, o pono kākou e nānā hou i ke hana kau kapu a ke konohiki e like me kā Lili'uokalani hana ma kāna aina 'o Hamohamo. Ua ho'olaha 'o ia i o kāna akena ma ka Nupepa Kuokoa (1906, Mar. 2) i ka ho'okapu 'ana ma luna o ka "Limu Pakaeleawaa me ka Limu Huluhuluwaena," a me kekahi mau mea ola e a'e ma ke kai. No'eau a na'auao nā kūpuna i mālama 'ana i ka limu. E aho nō e hahai i kā lākou mālama 'ana i nā uluwehiwehi o ke kai. "Nui ke aloha e hi'ipoi nei me ke 'ala o ka līpoa" -Edith Kanaka'ole. ■ Kalani Akana, Ph.D., is a kumu of hula, oli and 'ōlelo Hawai'i, and a research analyst at the Office of Hawaiian Affairs. He has authored numerous articles on Indigenous ways ofknowing and doing. To read this article in English, go to kawaiola.news.