Hawaii Holomua, Volume III, Number 5, 28 January 1893 — KA IKE ANA I NA TAUSANI LAPU. NO HOOKAHI PO I LEILONO. [ARTICLE]

KA IKE ANA I NA TAUSANI LAPU. NO HOOKAHI PO I LEILONO.

He mau la elua kona noho ana ma ka hale kamaaina, me ka awihi mau o kona maka e hele makaikai i ke Kulaokamaomao i ka po, ka home hoi o ka poe olohe. Aka, ua keakea ia nae e ka ikaika oka makani a me ke one e puhi ia ana. O keia kekahi inoa o kela Kulaokamaomao, oia hoi, he aina no ka poe olohe. Aole ka olohe he poe hulu ole, aole hoi he mau holoholona e like me na ilio hulu ole, aole no he moo, aka, he lahui okoa no lakou. Ua olelo ae nei ke kiu he lahui okoa no lakou. Ae, pela no, aole nae he lahui kanaka maoli. Aka, he poe kino wailua, he aka hoi o ke kino maoli o ke kanaka i make aku, a ua kapa ia paha e kakou ma keia moolelo he lapu. Ma na kakahiaka nui lailai e ike ia ana kekahi mau hana a keia poe. Oia hoi, e hoolei ia ae ana i ka lewa he mau apana laau, na pahu kupapau, na pohaku, na ano puka hale, a pela aku. E ike mau ia ana keia mau mea a pau ma na wahi kanu kupapau a pau, a i kapa ia e kekahi poe he ilina. A pela no me na wahi i kapaia o Leinakauhane. He ike pinepine ia no hoi keia mea ma ko Molokai mau waihona kanaka nui, e like me ke one lele, Maohelaia a me Kualapuu ma Kaiolohia. Mamuli o ka ikaika o ka makani e pupuhi ana mai Kahului a me Hamakua aku, ua hiki ole iaia nei ke aa e komo iloko o kela poino. No ka mea, he nui ke one a me ka lepo e puhi ia ana e ka makani. A oia lepo ke nana ia atu me he ua kualau la, e kaiewa ana a iho ma kela aoao o Maalaea ma. A ua like no hoi ke kai ana a keia mau kolamu one me ko na aina waoakua o Sahara. I kekahi po ana i noho ai i Wailuku, ua hooholo iho la oia e pii iuka o Iao. Ua hoomaka kona haalele ana ia kai o Wailuku i ka hora 9 paha a oi. Loaa aku la iaia ma ke alanui ma ka aoao ma Waihee, he mea e pii ana mamua ona. He po pouli keia, a iaia i nana aku ai i ka halepole Kaahumanu e a uiuiki mai ana kekahi mau kukui. Meha no hoi ke alanui. a ke halo'alo’a ae la mahope o ka luakini, he mau mea me he kanaka la. A mamua o ka puka o ka luakini e ku ana kekahi mau mea. Ua akaka aku la i ke kiu kela mau

mea a pau, o na hehena moe lepo no o ia halepule. A pela no hoi me ka mea e pii ana mamua pono ona, ua ike aku oia, oia no kana kumu aloha i hala e aku. Hoomau aku la ia i ka naku ana ia po a hoea iuka, hala mai la i kai nei kauhale o Henry Kuahine ke kiai, a iuka aku o laila. Pii ae la ia a kau iluna o kekahi pohaku kiekie, noho iho la. Nana ae la oia i ka puu o Hanalepomanu i ke ku kilakila mai i ka oni a ke kehau. Haliu ae la hoi oia ma kekahi aoao, me he paia la no ka halepule o Kaukaano hou ka pali o Kaua’upali ke ku pololei. A nana aku la oia malalo ona, e waiho ae ana ka pohaku i kapaia o Kaiakaokoa, a ma o ae o laila ka loko i’a o Kakae. Oiai ke amio makani mai luna iho o ka pali o Kaua’upali e papio iho ana ma kona alo, e lohe pu ia aku ana he mau wawa hanehane leo kaniuhu. Me he mea la, he mau leo kaumaha uwe o ka poe i haule iloko o ka ehaeha. Oiai kona mau maka naii e haka pono ana iluna o ka lalani pali kahako o lao, ke mau mai la no ka wawalo ana a ua mau leo hanehane la. Hu ae la ke aloha iloko ona no kela mau leo uhu o ka poe i haule iloko o ka ehaeha. Oiai oia e nalu ana, haliu iho la kona mau maka e nana ilalo o ke awawa. Ua alai ia ae ia e kekahi mea eleele e uhi ana maluna ona, me he kanaka la e moe ana maluna iho. A oia kana i pane iho ai, heaha la hoi kela mea eleele maluna o ka pohaku. Manao iho la oia e iho ilalo e ike maka, aka, ua lalau loa kana hele ana o ka po a hiki i keia wahi ana e noho nei, no ka mea, malalo aku ona he inoino. Ua hoike ae nei ke kiu i ka inoa o kekahi puu, oia hoi o Hanalepomanu, a eia kahi mea ano nui i hanaia maluna o keia wahi puu. Aneane umikumamalima paha makahiki mamua aku o ko ke kiu hiki ana, ua hoolilo ae kekahi mau moekolohe ia luna o keia wahi puu i home no laua e manao ai e lanakila mai na umii aua a ka maua o ke kanawai. No ka mea, ua manao paa no laua ina oka poe e pii aku ana e hopu me ka ike mai o laua, he mea oiaio e pau ana i ka make mai na pohaku mai a laua e nee mai ai i ka hailuku. Aka, i kekahi po ua liuliu ae la kekahi kapena makai a me kekahi mau wamai ewalu pu me ia, a pii aku la e hopu i oa mau moekolohe la. Me na keehina palanehe, na kaina mimo a me ka nehe ole.,ua hoea aku la ke kapena iluna oka puu me kona mau makai. Oia no hoi ka wa a ke kanaka e pao ana i ka lua me ke kipikua. Me ka manao ole ae he make keia e ukali aku nei. I ke poha ana l ka leo holina o ke kapena makai me kona manao e paa ana, eia nae, ua lele koheoheo mai la laua la a haule ana ilalo. A pela iho la kahi moolelo o keia wahi puu i loaa mai ma ko ke kiu noii ana ina mea huna oka luahuna o na Lapu o lao. Ke noho nei no ke kiu ma kona wahi mua me ka waiho akea mai o na wahi a pau o ua awaawa anoano la. O ko ia nei wahi laki loa o ka hailuku ole ia i ka pohaku, no ka mea, ua olelo ia, o ka poe a pau e hele kuleana ole ana me ka pilikana ole i keia wahi, he hailuku ia i ka pohaku. Pela no i ke ao a me ka po, wahi ako Wailuku kamaaina e haanui mai ai iaia. Aka, o ke kiu, aole ona pilikia i kela wahi. Aka, ua pane aku nae ia, no ka makau wale, ua puiwa oukou i ka halulu o ka welelau makani a me ke kakani o na lala laau i pill aku i na pohaku a koele, ua manao ae la oukou he pohaku e nou ia mai ana. Ua hoonaukiuki loa na kamaaina ona i kipa aku ai, a me ka poe i lohe i kana oleio kaena. No ka makau wale o na kanaka o Wailuku i pii i uka o Iao, ua hikilele lakou i ko lakou mau aka iho i ka maalo. E ka poe heluhelu, mai nauki hoi, no ka mea, ke hahai aku nei ko kiu i na mea pana o Iao mai kana huakal o na Lapu. A nolaila, e nana hou kakou no kela pohaku ana i ike ai oa uhiia iho e kekahi mea maluna a paa. O ka inoa o keia pohaku o Kaia-

koakoa, aia keia pohaku iwaenalo- ; na oke kahawai o lao. A penei kahi luoolelo o keia pohakn: 1 ka wa kaoa, hele mai la o Kai1 akoakoa. oia koi ka inoa oke ka- • naka pukaaa o ia avava, a maona la i kapaia ai ka moa o kela pohakn nni a paiahalaha. - E bele ana keia kanaka o Kaiakoakoa i ke kaaa, a i ka pau ana n kana hoouka kaaa, alaila, huii hoi aku la ia a hiki i kahi o keia pohaku e waiho ana. Moe palmhalaha iho la kona alo > ilalo malnna o keia pohaku i kapa ia o Kaiakoakoa. Me he la he wahi nona e hooma- i ba ai. a i ole, he hana kaulana no paha nana. A iaia e moe ana, ikeia aku la oia e na kanaka e moe ana iluna o keia pohaku, a manao ia iho la. ua make. Haiia aku la ka make i kona makuakane, ua make kana keiku Alaila, ninau m&i la oia i na kanaka. aia i hea ke alo o kuu keiki? Hoike aku 1& lakou, u* huli kona alo ilalo o ka pohaku. Pane mai la ka makuakane, aole hoi ha i make kuu keiki, he lakaokoa. Ua manao n<> ke kiu, o kela mea eleele ana i ike ai, oia no ke konohiki o luna o ua pohaku la, ua hiki mai no i kona manawa e hele ai a moe palaha iho ilnna o kona wahi mau e hoomaha ai m&i ka luhi i ' loaa iaia mai na hooili kaua loihi ana. Oiai no ke kiu ma kona kulana mau e noho hakilo ana, ike aku la oia ika maaloalo mai o kekahi poe, me he la, he poe alii wale no i kana ike aku. Oiai he mau kapi ahuula wale no ' ' iafcou e kuku nui mai ana, he poe kanaka maikai no hoi, he poe elemakule a me na poe opiopio, a he poe wahine a me na kai kamahine nunui a liilii no hoi kekahr. He,hookahi kinaka nui a kiekie 0 keia poe ua xike kona loihi me ko Paki alii i make aku nei. A oia no ke kanaka poo nui o lakou, ua like paha me ke poo o Kawelo 1 waiho iho nei iluna o Halealii kahiko. Ua haka pouo aku la oia mai luna a lalo o keia kanaka, a ua hoomaopopo pono aku la keia i kona ano, aole keia o Kakae ke alii i lukn nui ia ai o na kanaka e Kamehameha i ke kaua i ke paniwai. He alii okoa no keia, a oia nei ke alii i oleio ia ma kela -mele a Hiiaka i oli aku ai imua o Wahineikapoipoi, penei: ‘•Ua make ke alii nona nei moku He puaa kau Molokai He Ilio kohiaohi Lanai He pale ka aaka Kanaloa He puoa kai Molokini Huli ka e)e o na hono Paiauma mai Maui Uwe kanaka uwe kamalii » Uwe ka hanehane i ke kula la wai Maui? la Olepau Olepau aloha.” He keia i kana nana akn, me he maka wahine la i kana ike aku. Mamuli o kona hoomanao ana i ke mele i haku la ae la. kulu iho la na waimaka o ua kiu la i ke aloha i keia alii i umii ia ai ka uhane e Hiiaka ma. Ua olelo ia o ke alii keia o Maui i lohe ia ai ka uwe o na pohaku ka laau. ke one a me ke kai a puni na mokupuni o M*pi. Aea mai la ke poo oua alii la e nana pono iaia nei, aka, alu loa iho la keia ilalo e pee ai i pan pono na mea a pau an'a e ike nei. Maluna ae o kahi a keia poe e aknakoa nei, kahi i pee ai o Kakie ke alii ika wa a Kamehameha ' kaua ai, a malaila oia i pepehi ia ; i a make. No ka mea, mamua o ke kaoa ana, aia no ke alii Kakae iuka aku o ia wahi, oia kahi e kokoke ana i kahi e kaulai ia ai na iwi o na Ahi. Ama kela aoao mai, he palika- ■ hako laumania. a aia iwaenakonu o keia pali he ana, a o keia kahi i k&paia o Kapela kapa a Kakae. Mamna pono ō keia ana, e ko ana he kumulaah lama, a oia wale |no ka mea olo ma ka waha o ke ana. la oe e hookokoke ako ai i keia wahi. e honi ako nooe i ke ala mai a ka iaau lama. A e hooi po ako no oe i ke ala mai ona ano kapa Hawaii o na ano a pau. He ano a mehameka keia , wahi. a e hiolo mai no na pohako i kekahi wa. Aole he wahi moah aknoi ehiki • aku ai ina Ana la, a ua olaloia he

.-- - - luahun» v»iwai noi keia, k*hi i hoahuia’i na w»iw*i m*k»<nae o na •Ui o ia aowo o Maoi. O ke kiekie o ke Ana mailalo ae, aneane 4 a 50) kapuai paha, a aolo□o hoi he wahi ano nui. o ke ka jlana hoi i aa oleloia—Kapela kapo o Kakae. Ua like no paha ia me kela luahuna e waiho la i Olowaln. aia iloko oia lua ka waiwai makamae o □a aili o ke kalana o Lahaina. s ua oleloia hoi, mailoko aku o keia Ina i haawi ia aku ai i ke!a kapena o ka moku nana i kipoka ia Olowalu. a kau ia’i ke kaaawai he Mauumae. O ka huaolelo Pela, kahi hoahu 0na iwi alii aimoku a mamo alii mai ka po mai, mahope o ka holehole ia aaa o ka alualu. O ko 03 Koaa o Hawaii Pela. oia no ka pali kapu o Keoua, e huli papu iho la i ke kai kuono o Keaia kekua. 0 ka waiwai makamae i haawiia aku e na’lii ma ke ano hoomalimali, he h<x>kahi apaua pohaku makaihuwaa. («iiimana paha.) he rrea keia i loaa mai kela puhi o Kaala ma Lanai. O kahi nae ona iwi o na’Lii e kaulai ia ai, he hiki wale no ke hele ia a nano ia, ua hoonohoia me he alapii pohaku la. A he mau anuu okoa aia mauka aku o keia wahi, oia kahi e kaulai ai o ka welu wa-hi owaho ae o na auhau alii. E na helnhelu, ua kakahele loa aku la kakou imua loa. Nolaila c noi aku ana au e aui hou ae kakoa ihope e nana 1 keU puulu alii hoopahaohao. i hoea nui ae ai mai na kowa pohuku. -No ko ianei kiei hou oleana’ku ua lalau ae la n& maka o ua alii la. A raa kona ooao eku ana kekahi kaikamahine ui nani lua ole, a ua like no ko laua kiekie. O na helehena nae o keia wahine he oi aku o ka nani, he pau wale no ko kona kino. Auu kakau uhi ia ke alo o kona niau uha me he la mailoko loa aku no o ke anu o Alika a hiki i na kapuai maluna mai poai ae la a puni na iwiku. A ua kiko pu ia no hoi me kona mau iima. a he mau neea kohu iho la ia o ia mau la poeleele. Ua a-mu ia kona lanoho nliuli eleele piipii, ahe ikaika ke aiai o kona ili, e like me ka ikaika e loaa | ka ekolu hapa o ka ili-puakea, aole keia he kekea, aka, he kmo nani me keaiai maoli noko keia wahine. Ua ninau koke iho la ke kiu iaia iho. Owai la keia wahine ui? A ma o ka moolelo la owai e loaa ai ka mookuauhau o keia aliiwahine? Mahope o na hoolalau ana a ua alii nei. ua ulu ae kona kino me he laau !a. a loihi launa ole ae la. a hio pio mai la kona kino i ko ia nei wahi e noho ana. Me na maka aiai, ka waha hamama poaleale eleele ame ka leo vi-zo! vi-zo! vi-zol, i hoao mai ai oia e hoopuiwa i ke kiu. Me he la o ke akea o kahi ona puulu lapu e nonoho ana a hiki i kahi ake kiu e noho nei, ua like | me ke kowa mawaena o Alanui Pa1 pu me Nuuanu, a oi iki aku no paha i ko keia. I No ka mea. he akea okoa ka mu I liwai, hui me ke akea o na kuemaka pali, aneane no e like iki ae la me kela kowa ae la maluna. A mai keia kowa akea mai i pii ae ai ke kino o ke alii a hoea i ka hapalua oka pali, alaila, ka-pio mai la e kiei iaia nei. Ua manao oia e iho loa mai ana !a ua lapu la a ku ma kona wahi, aka ua kuhihewa iki oia. • Ua waia aoao ae la kona hiu, a ike aku la ia e ku ana ua kii nei i uka, mawaho o ka waha o ke ana iwaena o ka pali. He ala weo kohu ahi na maka o ua lapu la i ke hookokoke ana iho, a o kona waha me na niho e hookeke iho ana, he mea weliweii ia no ka poe maa ole. Ua manao ia ke kia e iho mai ana aa duo la e nahu, ne ka mea, naha na ka lapn i kekahi wa, he uli ka ili oka poe i nahu ia e na lapa. Waha aia mai hoi. aa kohoia o J.A. |fcCandIess eke Kuhina Kalaiaina i Lana Kiai Awa. Aole ka Ao9etcralia i ike mai nei i ka Kalaudi«e, aia oia j Epeo. O na koka aila oia na aahn piha ona koa o ke Aoponi i keia mau po.