Hawaii Holomua, Volume III, Number 20, 13 May 1893 — PAPA HOAKAKA KUAUHAU AINA. [ARTICLE]

PAPA HOAKAKA KUAUHAU AINA.

(Na ko mukou Makaula Kilokilo Kalaiaina.) No ke Alii Aiaupuni (aheAimo-j ku mu kekahi olelo ana), nona ke Aupuni holookoa. O na aina hoi, e laa na moku, na kalana, na kupouo a me na ahupuaa. No ke Alii Aiaupuni (Aimoku) ia a me j kona mau hooilina aku mahope ona. 1 ka manawa kanawai ole, ; { oia hoi ka manawa mamua aku o Kauiaeaouli Kamehameha III., a me ka manawa kanawai e noho niana ia nei na Aina Leialii e na I’oo Kalaunu. Ua like no a like no ke Alii Aiaupnni a me koua mau hooilina na aina i pilipaa iaia. j 0 ka mauawa kanawai ole, a o ua mau aina pilipaa la i ke Alii Aiaupuni, oia ke ili aku i kona mau hooihna, pela no na aiua Leialii e noho mana ia nei e na Poo Kalaunu. Ua loaa no he kuleana 1 na hooilina maluna o ua mau Ain» Leialii ’la, a penei e maojwpo ai' E hoomaka ana mai a Kamehameha II. aku a hoi hou ihope, I ka maUe ana o Kamehameha II., ua ili mai ke Aupuni ia Kameha- j meha 1II., i uoho Kahu Aupuni ia e Kaahumauu. O koua mau aina, e iaa na kalana, na kupono a me kekahi uiau mea e ae, ua ili aku ia maluna o kona mau pili hu a mau hooilina hoi. E nana ia Waimea, Anahola i Kauai, ua ili aku ia ia Kahalaia. he pili a he : hooilina no Liholiho Kamehaiue- ; ha II., Waiakea i Hilo, a rae kekahi mau aina e ae i Hwwaii. Ua ili aku ia ia Kauikeaouli. he pili a | he hooilina. Pela no i ili ai he mau aina o Liholiho Kamehameha II., i na pili a me na hooilina lehulehu. Aka, o ke Aupuni aole j i ili aku i na hooiliua a me na pili ! lehulehu. aka, ua ili aku ia maluna o ka lahui holookoa. 0 Kamehameha I. I kona make ana, ua ili aku no kona mau aina pilipaa i koua mau pili a hooilina lehulehu. Kihoio, i Kohala, Puako i Kohala, Waipio, i Hamakua, no Kauikeaooli keia mau aina; aka, e ke Aupuin aia ia Liholiho. Pela i no kekahi mau pili a hooilina e j ua loaa no he mau aina ia lakou mai ke Aln Aiaupuni mai. Oia hoi na aina i piiipa» iaia, koe na ama i haawi ia i n» Alii e ae. Kiwalao. Ua make keia Aln Aiaupuni (Ainaoku) me ka maopopo ole o kona.mau hooilma a me na • piU, oiai, o* pokoie loakonanoho Alii Aiaupam ana, eiahoi kakahi.

I a oleloia iaia (Kiwalao) i noho Alii Aiaupuni ai, ua aoa o Keawemauhili i na aina a pau lua; no ka mea, n Keawemauhili, oia kona Puuku a Kahu Malama Waiwai, noia aua ana o Keawemauhili i ka aina aole e loaa i Na’LiL Na ia kumu i hoala mai ai i ka manao uluaoa iloko o N'a'Lii; nolaila, oa lilo ia Keouakuahuula ka hanohano o ka hoala ana i ka hoohaunaele ma ke oki ana i ka niu o Keomo. a oia no ka hoomaka ana o ka haunaele. a hiki i ke ala ana o ke kaua nui a make ai o Kiwalao, oia ke kaua ia Mokuohai, a o ke kaua mua a Ksmebameba I. e olelo i& nei. Kaleiopu. I kona make ana. ua iii no kona mau aiua pilipaa i kona mau pili a me na hooilina lehukhu. E like me Halawa i Kohala, no Kamehameha ke keiki a kona kaikaina o Keoua Kalanikupnapaikalaninui a me kekahi mau aina e ae, jx?la no i ili ai kekahi mau aina e ae i kekahi mau hooilina a me na pili e ae. O keia iho la uo ka haawina like i loaa i N’a 'Lii Aiaupuni (Aimoeu) mai Hawaii a Kauai. He mea pono e loaa ia kakou na hannuna hou ka hoomaopopo ana i ke ano o aeia mau hopunaolelo e kamaiiio huikau ia nei. He Alii Aiaupuni, Aimoku, ā Aiaina. Mamua aku o na la o Kalani Kauikeaouli Kaleiopapa Hikikaukolii, he paekahi ka olelo ana. aole he huikau e like me ko keia wa e olelo ia nei, o ke Aliiaimoku, he Alii Aiauj>uni o ke Alii Aiaina, he Aliiaimoku a Aiaupuni kekahi olelo ana, nolaila. ua huikau aku huikau mai. E ike ana kakou he elima papa aiaina. Papa Akahi —Ke ’Lii Aiaupuni. Nona ka mana maluna o na ’lii a me na makaainana a me ke aupuni holookoa, oia ka mea i pili pono ai kela inoa iaia he Alii Aiaupuni. Papa Elua —Aimoku. He nui a lehulehu na alii ma keia papa, e like me Wahilani o Kohala, Wanue o Hamakua, Kulukulua o Hilo, a pela aku. Ina la o Keawenuiaumi ke Alii Aiaupuni o i/awaii, ua mau mai no pela ke kaokoa o na olelo ana a hiki mai i na la o Kauikeaouli. Ua ai ae la o \\ alawala w. i ka hapa o ka moku o Kohala, ia Paj)ai w. o Waimea, ia Kaleiopu o Hamakua, ia Piopig w. 0 Hilo, ia Kukaepipi o Kau, ia Kuakiui o Kona. He aimoku ko lakou nei olelo ana, oia haawina hookahi no kai loaa ia Keelikolani no Hawaii, Nahaolelua no Maui, Kekuanaoa no Oahu. a me Kanoa no Kauai. O ka aui olelo e kapa ia nei i keia manawa ma kahi o ka aimoku. oia no ke kiaaina. Ua pili pono a kupono keia aui kapa iuoa he kiaaina. I. a loaa like hoi ia kakou he manawa kupono a maikai e hoihoi ae ai i keia mau inoa elua a i sa mea hookahi, oia hoi ke Alii Aiaupuni a me ke Aliiaimoku i hookahi papa, a no ia ahi wale no ia inoa.e {Kino ai. E hoakaka aku ana kakou i kahi 1 kauwale ai ke aimoku mai ke aiaupuni mai. .0 ka mokupuni o Hawaii, ua maheleia eono moku, Kohala, Uamakua. Hilo, Puna, Kau a me Kona. O na ’lii i hoonoho ia e ke alii aiaupuni maluna 0 keia niau aina, ua kapa ia lakou he aimoku, e like me ia i hoikeia 1 ke au o Keawenuiaumi, a o ka hope loa iho nei i ke au o Hikikaukolii, pela iho la ko Hawaii hoonohonoho ana. Aka. ma kekahi mau mokuj>uni e ae aole oo he like loa, no k i niea, o Maui. ua okioki ia ka aina i moku. i.kalana a me ke ahupuaa, aole loa j)ela ko Hawaii. o kona mau kalana a me ua ahupuaa aia iloko o ka moku. he ane ike maopopo ole ia nae i keia wa na kalaua iloko o ua moku eono o Hawaii. O na alii nae i hoonohoia iluna o na moku, a me na ahupuaa o Maui. ua kapaia no lakou he mau aimoku. he aue huikau nae aole e like me ko Hawaii ka moakaka. Papa Ekolu —Ai kalana. Aia iloko o ka moku hookahi e laa o Kohala be elima kalana a he mau lele kekahi. He mau alii ke hoouohoia nn keia papa aiaina a me kekahi poe ano koikoi o ka aina, e like me ka ike o na alii ainaoku a o ka mea paha iaia ke aopnoi holookoa i ka mea kopono. a. aiaina kalana keia. IHipa Eha— “Aiahnpuaa. Aia no keia papa aiaina ma ke koiana aoeane like aka me ko ka papa ekoln. Papa KHma—Ai-Uiaina. O kei» papa aiaina ka pap* haahaak*. no Ea mea, «U iloko o ke ahupnaa ewaih a pii akn ka nni o na Ht *'. { ■ l v. ' : |fe

ok& poe m&Iana. ae i ka mct ku puno. M«IaIo ako o kei* papa na mahi kihapai a he noho hale kekahi olelo ana oia poe. Ma ka aina wai ole. oia hoi ka aina kula. he kihapai kona olelo ana. Ma na aiaa vai hoi. he loi kooa olelo aua. E hoommao, o ke ahupuaa oia no kc kalanaaiua he kouohiki.