Ke Aloha Aina, Volume III, Number 6, 6 February 1897 — Page 6

Page PDF (873.68 KB)

This text was transcribed by:  Mahealani Jones
This work is dedicated to:  No 'Oiwi Parker Jones, he kanaka malama i ka 'olelo.

KE ALOHA AINA

POAONO, FEBRUARI 6, 1897.

 

HOOKUMUIA ANA O HAWAII

 

I kakauia a hooponoponoia e Rev. J. F. Pokuea, mamuli o ka Moolelo Hawaii i paiia ma Lahainaluna i ka M. H. 1838, a ua paiia a hooponopono ia ma ka Halepai Palapala Aupuni ma Honolulu 1858.

 

            Ia Umi no i ae aku ai maluna o ua aha kapu, oia no ka wa i haule iho ai o ka aha ilalo, a komo loa aku la no oia no loko o ka hale o kona makuakane.

            Ia wa i ike mai ai ko Liloa mau Ilamuku, lele mai la lakou e lalau ia Umi no kona la’a ana i na wahi kapu o ke alii, aka, aole oia i nana iho ia lakou, hele loa aku la no oia a noho ana iluna o ka uha o Liloa, ia wa hoohakahaka ae la o Liloa i kona uha, a haule pono iho la o Umi malalo o ka honua.

            I ko Umi haule ana iho ilalo, ua ike iho la o Liloa o kona lei palaoa e kau ana ma ko Umi ai a me kona malo e hume ana ma ko Umi hope.

            Ninau iho la o Liloa: Owai la kou inoa, o Umi no anei oe?

            Ae, o Umi no au kau keiki.

            Ia wa, ua maopopo iho la ia Liloa o Umi no keia o kana keiki, ua hapai ae ia oia i kana keiki iluna a hoonoho pono iho la ma kona uha, a ninau iho la i kana keiki.

            Auhea la o Akaiakuleana?

            Nana no au i kuhikuhi mai, e hele mai au i ou nei.

            Ninau hou aku la o Liloa; Auhea la hoi kuu laau palau?

            Aia no mawaho i o’u hoahele.

            Ia wa, ku ia aku la o Omaokamau a me Piimaiwaa a hiki ana ma ka hale, e paa ana no o Omaokamau i ka laau palau a Liloa ma kona mau lima.

            Ike mai la o Liloa i kana laau palau, ua pau ae la kona manao kanalua, oiai eia kana mau mea a pau ua hoea mai imua o kona alo, a me kana keiki me Umi.

            Alaila, hoike ae la o Liloa i kona poe kanaka a pau, no keia keiki o Umi, i kona wa i loaa ai iaia.

            A penei kana olelo ana:  I ka wa a kakou i hele ai i ke kapu heiau ia Manini ma Koholalele, a nee aku ai kakou a noho ma Kaawikiwiki, malaila kahi i loaa ai keia keiki ia’u, oiai au e ho ana i ka auau malalo o ke kahawai o ka Hoea, a ike oukou ia’u i kuu hoi ana mai me ka malo laui a kapa mai ai oukou ia’u he hehena, no kuu hume ana i ka malo la i.

            Nolaila, ke ike mai la oukou, eia kuu malo, a me ka niho palaoa, a me kuu laau palau, ua waiho aku au no ia nei, no Umi kuu keiki.

            A pau ae la kana olelo ana i kona poe kanaka, alaila, olelo aku la oia i na kanaka ona, e lawe mai i kona akua no ke oki ana i ka piko o kana keiki o Umi, a oki ia iho la ko Umi piko me ke kani ana o ka pahu.

            I ka lohe ana o Hakau i ke kani o ka pahu ma kahi o Liloa kona makuakane, alaila, ninau mai la oia i na kanaka, he pahu ahe keia e kani mai la ma kahi o ke alo o Liloa.

            No keia ninau a Hakau, oia ka na kanaka i hoike aku ai iaia, he pahu oki no ka piko o ka Liloa keiki hou, oia o Umi.

            I ka Hakau lohe ana he keiki hou kana o Umi ka inoa, alaila, hele mai la oia i o Liloa aia me kona huhu nui, a ninau mai la, o kau keiki hou keia?

            Ae aku la o Liloa me ka manao hooluolu i ko Hakau manao huhu, me kona i ana mai ia Hakau kana keiki mua:

            Ae, aka, o oe no ke alii, a e noho kanaka aku oia malalo ou.

            Pela o Liloa i hana hooluolu aku ai no Hakau, no kona huhu loa ia Umi, a oluolu iki iho la o Hakau me kona manao hookamani.

            Noho pu iho la o Umi me Liloa, me ko Umi malama pono i ka Liloa mau olelo, a pela no hoi o Liloa i malama loa ai ia Umi.

            No ko Liloa malama pono ana ia Umi, ike mai o Hakau, a nui loa iho la kona huhu no Umi, me ka manao makawelawela, lili me ka opu iho ia Umi, aka, o Umi nae, aole ona manao inaina no Hakau.

            Pela iho la ko Umi noho ana i ke alo o kona makuakane o Liloa, a hiki i ko Liloa make ana.

            I ko Liloa wa i kokoke ai e make, alaila, kauoha aku la oia i ka aina no Hakau, a o ke akua (Kaili) a me ka hale o ke akua no Umi ia, a malama o Umi i ke akua.

            Nalo aku la o Liloa, a noho iho la kana mau keiki o Hakau me Umi, me ka loaa ole o ka oluolu maikai o ko laua noho ana.

            Penei ko Hakau hoike maopopo ana mai i kona mau manao inaina me ka hoino loa i kona kaikaina ia Umi.

            I ko Umi wa e makemake ai i ka hee nalu, alaila, kii aku la oia i ka papa hee nalu o Liloa, alaila, olelo mai la o Hakau penei:

            Mai hee oe i ko’u papa, no ka mea, he alii au, a he kauwa kou makuahine no Hamakua.

            Alaila lohe o Umi i keia mau huaolelo e welawela ai o kona houpo i hoopuka ia mai la e Hakau, alaila, aole oia i wiliwili aku e hoino ia Hakau, aka, kali malie iho la oia me ka naau akahai no ka lua o ka manawa.

            A hele ae la ke anahulu o na la, alaila, hoomaka hou iho la o Umi e hoao hou aku ia Hakau, me kona manao ua pau la ko Hakau manao iho iaia.

            Hoomaka aku la o Umi e kii a hume ae la i ka malo o ko laua makuakane o Liloa, alaila, poha hou mai la ka leo lokoino o kona hanau mua ma ka aoao o ko laua makuakane, i ka i ana mai penei:

            Mai hume oe i ko’u malo, no ka mea he makuahine noa wale no kou no Hamakua ae nei, a owau nei la, he alii au, a e kapu ko’u malo.

            No keia mau hana ino a Hakau ia Umi, me kona hookuke ana iala e hele nolaila, ua ku ae la o Umi a hele malu aku la oia mai ko Hakau alo aku.

            I ko Umi hele ana, a me na hoahele ona, oia no o Omaokamau a me Piimaiwaa, o kona mau hoahele no ia o ka hele ana mai, mai Hamakua mai.

            Hoomaka aku la ko lakou pii ana ma ka pali o Koaekea, a hoomau aku la ko lakou hele ana pela a hiki aku la lakou ma Kukuihaele, loaa aku la o Koi ia lakou malaila, alaila, lawe aela o Umi ia Koi i keiki hookama nana, oia ka lua o kana mau keiki i lawe ai ma ke ano hookama nana, ae mai la o Koi i ka Umi koi ana aku iaia, a hele aku la lakou.

            A hiki lakou i Kealakaha, oia no ko Umi wahi i hanau ai, a e noho ana no kona makuahine o Akahiakuleana malaila, aole oia i make, aka, aole nae o Umi i kipa aku no kauhale, aka, ua manao oia, a me kona mau hoahele, e hele aea wale aku no ma ia wahi aku.

            No ia manao ana o lakou pela, ua hele loa aku la lakou a hiki ma ko Hilo palena akau, ma kahi i kapa ia kona inoa o Waipunalei.

            No ke kokoke ana aku o ka la e kapoo, a o ka poeleele aku ia, nolaila, ua kipa kauhale ae la lakou, a moe iho la malaila, no ka mea, ua manao o Umi e hele auwana me kona ike ole ia, ua ano hilahila oia no na olelo a Hakau iaia.

            I ke ao ana ae, alaila, ike mai la na kaikamahine oia wahi i keia poe keiki ui a kanaka maikai no hoi, alaila lawe ae la lakou i poe kane na lakou.

            A no ko Umi kanaka maikai i oi ae mamua o kona poe hoa hele, nolaila, ua loaa iaia he elua ana wahine, a hoao ae la lakou.

            I ko lakou noho ana a hiki mai la ka wi e pahola ana maluna o ka aina, alaila, kuka iho la o Omaokamau a me Koi a me Piimaiwaa no hoi, e hana lakou me ka hoopunahele loa ia Umi, aole oia e lawelawe i kekahi hana, me ko lakou huna haalele loa ia Umi, aole lakou e hai o Umi keia.

            Ia lakou e noho pu nei me ka lakou mau wahine, ma ko lakou mau hale pakahi, a o ke keikialii no kai pakeu pali i na hia-loloa o Hinakahua.

            Oiai no hoi, he elua ana mau ulua e kapapa nei o ka po hookahi, a ua kaeaea la e huki nei ma kana makau oia hoi o “Manini” ka makau poholua a ua kaeaea nei.

            I kekahi la a lakou e noho ana, aia hoi, olapa mai la ka uwila o na olelo lokoino, mai ka waha lokoino mai o ko Umi mau makuahonowai, no ko Umi hele ole e mahiai na kana mau wahine, a i ka hiamoe wale iho no a po ka la.

            He mea oiaio no pa a ia, aka nae, e pono e haliu ae a nana aku i ka moali o na olelo maikai a kona mau hoa hele, oaiai, ua olelo hoopaa lakou aole e lawelawe o Umi i ka hana, a na lakou e mahi ka ai na lakou a me ka lakou mau wahine, a oia mai ke kumu o ko Umi noho ana ma ka hale, aole oia e hele i ka mahiai.

            Aka, he wahi pauku hana no keia ua paa loa mai kinohi mai a hoea loa mai no i keia wa a kakou e ike nei, i ke ano mau o ka makuahonowai, he huhu oia ka na hoaona ke hana ole, i na e noho wale no i ka hale e hiamoe ai.

            Ia lakou e noho ana iloko o na la o ka wi e pahola ana, alaila, o ka hana a ka Umi mau keiki hookama a me kona makuakane o Omaokamau, ka pii iuka ae oia wahi a lakou e noho ana i ka pulehu ulu i ai na ka lakou ahi, oia o Umi a me ka lakou mau punua peepoli, oia hoi na wahine a lakou.

 

S KAAUMOANA.

            He mea kaha kii hale o na ano a pau, a he Luna Nana hoi i ae ano o ka hana ia ana o ko oukou mau Hale.  E waihoia no na kauoha ma ke @ ke keena o Ka Makaaina.

            Wahi Hana.  Kula o Kamehameha.

            Wahi Noho.  Ma Pauoa

            He oluolu ka auhau me ke kuka ana.

 

HE MOOLELO HOONI PUUWAI.

NO KE

KEIKIALII GASIA.

A ME KA

UI JENITA.

 

            Ae, ke kala aku nei au ia oe, a mai hookaumaha hoi i kou noonoo no ia mea, wahi a keikialii Gasia.

            Hea kokoke ae la i ke kanaka kahuhipa i ke kukaepele me ka pii pu ana ae hoi o ke okalakala i kona poo, i ka wa o na i haupu e halawai aku ana paha ka lena ike a ko laua mau maka me kekahi hiohiona weliweli.

            I ka manawa i a ae ai o ke kukaepele, ua hoomalamalama kokoke aku la oia ia lalo o ua lua la, a oia no ko laua wa i halawai mai ai me ke kino o kekahi wahine e waiho ana ilalo o kekahi lua hoho@u, a maluna hoi o kona aahu e kau ana na hilihili koko.

            He wahine, he wahine, wahi a ke kanaka kahuhipa i hoohe ae ai.

            Ae, he wahine kela e waiho mai la ilalo o ka lua, o ka mea anei a kuu uhane a me kuu kino e huli pauaho ole nei, ina oia io keia pehea la oia i hiki mai ai ia nei.

            Nana hoomau aku la oia ia lalo, a o ka moe loihi mai no o ua kino la, hoomanao wale ae la no oia no Jenita kana ipo aloha, a oia no hoi ka wa i ike ia aku ai na kulu waimaka e hoomau ana i kona mau papalina, i ka pio ana iho o ke kukaepele, ua pane koke aku la oia i ke kanaka kahuhipa penei:

            E iho aku ilalo e kuu hoahele maikai no lalo o ka lua, a e hoao hoi ma na ano a pau e hoopakele mai i kela wahine nona hoi na helehelena i huipu ia me ke koko.

            Ae kuu haku e hooko aku ana no au i kou makemake, aka, pehea la au e hiki koke ai ke hooko i kou makemake oiai, he hohonu loa keia lua.

            I ka ike ana o Gasia, aole alanui a kona hoahele e hoea aku ai ilalo o ka lua, ua wehe koke ae la oia i kona kuka hulu @ea e hoopumehana ana i kona kino, a okioki iho la oia me he ano kaula la, i ka pau ana o kana okioki ana, ua hookuikui ae la oia i ua ma kaula ili hea la, a lilo koke ae la hoi lakou i kaula loihi.

            Eia kou alahele e hoea aku ai no lalo o ka lua, wahe a Gasia.

            Nakii ae la ke kanaka kahuhipa i kona opu me ke kaula, a iho aku la hoi no lalo o ka lua me ka hookuukuu malie ana a Gasia, hala ae la he mau sekona ua pa aku la kona mau kapuai i ka papaku olalo.

            Me ka hoohakaliu unuhi hou ae la oia i ke kukaepele, a ho a hou ae la hoi a i ka a pono ana ae o ke ahi a hoomalamalama ae la ia loko o ua lua la, aia hoi, ua hoopuiwaia ae la oia i ka ike ana iho i na helehelena ui o ka wahine opio iloko o ka ehaeha, no ia mea, holo ae la oia i ke koko e uhi ana maluna o kona helehelena, a oia no hoi ka wa i ahuwale ai o na helehelena nani a kelakela o ka wahine opio.

            He ui he ui, i puana malie ae i ke kanaka kahuhipa, a i ka pio ana iho o ke ahi, no kona hoohihi loa i ka nani o keia wahine ua muki malu aku la oia i kona mau papalina me ka ike ole mai o Gasia mamuli o ka pouli.

            A i ke kanaka kahuhipa e hiaai nei i ka nani o ka wahine opio e @ki hala ole ana hoi i na papalina nohea o ka wahine ui ana i maopopo ola ai i kona waha a hele mai ae, ua pohala ae la oia me ka hapapa ana ae o kona mau lima ma o a maanei a me ka leo palupalu pane ae la oia penei:

            Owai keia kamahele o ka po? A nawai i alakai mai nei la oe i @?

            He hoola a mai p@ no’u, @ ka lawe ana ae nei a na ake @ makani i kou leo o ka ehaeha a loaa ia maua me kuu hoa e kuoe hele ana ma ke alanui, na ia leo o ka ehaeha i kona mai ia maua e hookolo mai mahope ona, a pela iho la maua i hoea mai nei i keia wahi.

            Auhea kou kokoolua? wahi a ka wahine opio i ninau hou mai ai.

            Aia aku la no iluna o ka waha o ka lua kahi i kali ai no ko’u hoi aku.  I hiki mai nei au i lalo nei no ka hoopakele ana aku ia oe, aka, mamua nae okou hooko ana aku ia mea, e oluolu anei oe e hoike mai owai la kou inoa?

            Aole i pane mai ka wahine opio i keia ninau, aka, noho hamau iho la oia me ka ekemu ole.

            E hahai mai a mai huna, owai kou inoa?

            Aole o’u makemake e hoike aku ia oe, aka, no kou koikoi loa mai e aho io paha au e hai aku ai ai oe, o ko’u inoa a ko’u mau makua i haawi mai ai o Jenita no ia.

            Ae, ua lohe ae la au, a nolaila, ke haawi aku nei au i ko’u mahalo ia oe.

            Aole e hiki ia’u ke ku ae, no ka mea, o na palapu i loaa ia’u, ua oi loa aku ia o ka ehaeha, e o’eo’e hala ole nei iloko o kuu poo.

            E aha ana ka oe e hooapaapa mai nei e pii koke mai oe iluna nei, ina aole i lawa kou ikaika no ka hapai ana mai i kela wahine, a owau hoi o kaua ke iho aku ilalo, wahi a Gasia i pane mai ai me ka leo hookinakina, mahope okona kali ana no kekahi mau minute.

            Alia, alia, oe pulale mai e kuu hoa, no ka mea, e hiki aku ana no au iluna me keia puolo makamae, aole nae au e pii koke aku ana i keia manawa, a nolaila, e hoomanawanui iho oe.

            O! o ka leo anei kela e kuu aloha e pae mai la, ua like lie no me ia, aka, he ano okalakala nae kela wahi a Jenita i puana ae ai.

            Puiwa koke ae la ke kanaka kahuhipa, i keia mau huaolelo a Jenita i puana ae ai.

            Heaha kela mau huaolelo i puka ae la mai kou waha ae?  Wahi a ke kanaka kahuhipa i hooho ae ai.

            Aole, i hoohalike wale ae la no ia i ka leo o leka mea i pae mai la me ka leo nana i hookuewa hele i kuu kino, a ike aku la ke kanaka kahuhipa i ke kulu ana iho o kona mau waimaka me ka ehaeha.

 

DAVID M. KUPIHEA

            Kou Moto:  “O ka lokahi oia ke alahele o ka lanakila mau ame ka pomaikai.”  E na makamaka a me na hoaloha alalo o Hawaii nei.  E oluolu mai, ina o kela moto e kau kehakeha ae la maluna ka Sila Oiaio e kalele nei i kou puuwai i na manawa a pau e kou nohono oluolu ana, alaila, ke hawanawana mai nei kou alakai kiekie loa ia oe.  “Oia, oia ke alahele o ka pono a me ka pololei.”  Nolaila, e ike, e hoomaopopo, a e hana aku oe i ka hana a hauoli ai ke kanaka Hawaii, a e haaheo ai hoi o Hawaii nei i na kau a pua, no ka mea, oia wale no kou makuakane a me ka makuahine oiaio, kou hoaloha oiaio loa a pau i ke ao nei.  Nolaila, e na hoaloha olalo o Hawaii nei, o ka opio nona ka inoa e kau ae la maluna, ua makaukau oia e hooko, a e waele aku i ke alahele o kou makemake  @ wa a pur, oia la ka ui makaukau e hana i na Palapala Pili Kanawai a pau, @ Pila Kikoo Dala Banako @ ano a pau, na P@ Kauoha Waiwai i na @ e.  He loea ma ka malama ana me ka hooponopon ana i na hemahema a me ka hau@ o na @ hele waiwai.  Ua makaukau e hoikeike aka i na loi a p@ e hiki ai ke hooholomua i na oihana k@ o na @ a pau.  “Na loina like ole e @ ai me ka @ i na oihana hoo@ a hoopukapuka dala a me ke an@ ka @ ana i na @ .  Ua mai@ e huli pono i na mea hele @, a kekahi mau mea e ae e pili ana i ke A@ ua l@ ki e kali i na degerepo@ a me k o na eha a me na paleua polaki e oi ai hoo@popo eleu.  Ua makaukau e h@ o @ Nele @e @ La@ me ka olelo Ba@.  Ua@ wehewehe me ka moakaka ina @ ole e hiki a e k@ paha.  He Ag@ kekahi a na hele @.  Ua makaukau @ o na @ a @ ka Paoa@.  No ka maikai o na poe @ hope, ka@ ole, ua makaukau e h@ aku i na @ai o ia ana e mahalo mai ana no ke @.

            Me @

            E loaa no @ he Wi@ Lahui K@.  E @.