Ke Aloha Aina, Volume VII, Number 10, 9 March 1901 — Page 5

Page PDF (698.87 KB)

This text was transcribed by:  Lovey Slater
This work is dedicated to:  Brother Leroy Rodrigues Sr.

KE ALOHA AINA

 

KE ALOHA AINA, POAONO, MARAKI 9, 1901                 5

 

Palapala a ke Kiaaina i ka Ahaolelo.

(Mai ke Kuokoa mai.)

            I ka Hale Ahaolelo o ka Tertori o Hawaii:

            Na ke Kanawai o ka Ahaolelo Nui o Amerika e hoomaopopo ana i kekahi aupuni no a Teritori o Hawaii i hoo kumuia ma ka ae ana aku o Hawaii i ka olelo hooholo Kanawai o ka Ahaolelo Nui no ka hui ana o ka Paeaina me Amerika Huipula.

            O ka manawa mawaena oia ae ana, ma ka la 12 o Augate, 1898, a me ka manawa i hoomaka aku ai e lilo he mana Kanawai Teritori maka la 14 o Iune, 1900, oia no kee au o ka loli ana,  Oiai, ke aupuni Hawaii ua komo aku malalo o ka mana o ke Aupuni o Amerika Huipuia, eia nae e hoomau aku ana no oia e hoohana aku i kekahi o na kuleana o ke aupuni kuokoa.  E ohi ana hoi i na auhau dute malalo o kona mau kanawai ponoi iho maluna o na waiwai i hoopao ia hoi mai na aina e mai a maluna pu no hoi kekahi o na waiwai e komo mai ana mai Amerika Huipuia.  E malama ana no hoi oia i kona mau noho ana pili kanikela me na aina e aku, i komohia pu mai no hoi o Amerika Huipuia.

            E hoomau ana no hoi oia i kona mau rula hoomalu e kue ana i na wahi a pau o ke ao nei.

            O keia kulana ano kuokoa ka mea i hooulu mai i na ninau pohihihi i ka wehewehe, a ua lilo he mea kupoo no ka pono o ka lehulehu e noonoo i kekahi luna aupuni ma Wasinetona.

            O na hoololi i hanaia e ke Kanawai Teritori ma na oihana o ke aupuni kuloko ka mea i hooulu mai i kekahi mau pilikia ma ka hooponopono ana o na hana Ahaolelo.  Ua kono ia hoi kekahi mau kakiauolelo oihana ma kekahi mau ano e ukali aku i ka lakou mau hana a komo aku iloko o kekahi mau oihana e aku.

            O na mana a me na hana o ka Oihana o ka Luna Hooponopono Hana Aupuni, ma na ano nui, ua like no me ko ke Kuhina malalo o ka Repubalika, koe aku hoi ma kekahi o na mea i hoakaka pono ia e pili ana i na laikini, i na hui hoohui, na hui, na hana imi waiwai o na wahine mareia, a me na hana kakau kope o na hoolilo ana, na mea e pili ana i na hale hoopaahao, na notari, na lilo wale o na aina, na mea i hoololi ia e ka Loio Kuhina, a me na mea e pili ana i ka malama ana o na kanawai a me na hana ana a ka Hale Ahaolelo, a me na hana o ka hoolaha ana i na olelo kuanaua a ka mana hooko, na moa hoi i hoololi ia e ke Kakauolelo o ke Teritori.

            Na hana hoi a me ka mana o ke Komisina kahiko o na aina aupuni a me agena o na aina aupuni a me agena o na aina aupuni ua hoohui ia i ka mea hoo kahi, @ Komisina o na aina aupuni.

            Ma keia manawa, malalo o na haawina i hookaawale ia ma ke Kau Ahaolelo o 1898, ua paewaewa loa hoi na uku o na paa oihana.  Oiai ka Loio Kuhina, ka Puuku a me ka Luna Hooponopono o na hana aupuni e loaa ana ia lakou pakahi eono tausani dala o ka makahiki, oiai, ka oihana a ka Luna Hooponopono o ka oihana hoonaaoao e paa ia ana, ex oweio e ke Kuhina o ko na aina o ka mea e uku ia ana ma ia kulana kuhina.  O ka uku makahiki o ke Komisina o na aina aupuni he ekolu tausani dala, o ko ke Komisina o na mahi-ai a me na kanu laau he elua tausani hookahi haneri dala o ko ka Luna Ana aina he ekolu tausani dala, oiai hoi aole he uku o ka Peresidena o ka Papa Ola.

            E like me ia e ike ia iho ana ma na puunaue ana, ua hoihoi hoi au i na luna aupuni kiekie hooko eha ma kekahi papa ma o lakou iho me ka uku makahiki o eha tausani elima haneri dala pakahi; ua kupono hoi ia hoemi ana i ka uku me na ana i hoonoho noho ia no na luna aupuni Teritori e like me ia i uku ia e ke aupuni Federala.

            Ua hoihoi hou ia ke komisina o na aina aupuni, ke komisina o na hana mahiai a me kanu kumulaau a i ka Peresidena o ka Papa Ola, makekahi papa okoa aku me na uku i like aku ka pili me ko ka Luna Hooia Buke Helu.  He ninau kekahi iloko o ko’u naau ina aole he mea kupono e loaa aku he eluna tausani elima haneri dala.

            O na kumu o keia mau hana a me ke koi koi a pau loa i mahelehele ia mamua mawaena o ke Komisina o na aina aupuni a me ka agena o na aina aupuni malalo o ka Repubalika eia ke Komisina o na aina aupuni.  E pili ana i ke Komisina o na hana mahi a me kanu ululaau ua makemake ia e hooakea aku i ka palena o kana hana a oi loa aku i ke kahua hana o ka Bureau o na hana mahi a me kana ululaau mahiko, a ma ia mea ua lawa ole hoi ka uku oia mea.  Ua hapai ia mai hoi keia mau luna aupuni e na mana aupuni o ke aupuni Federala, ka poe e hooikaika nei no ke kukula ana i kekahi wahi hoao i na mea mahi a me na mea kanu maloko o ke Teritori, e hookohu ia he mau Komisina no ia kahua hana.

            O ka Peresidena o ka Papa Ola kekahi luna aupuni i @oohia i ke kahi manawa i na hana nui a me nu kaumaha pu no hoi e pili ana i ka malama ana i ke ola o ka lehulehu.  He mea maopopo loa aole i hiki i kekahi mea ke lawelawe i na hana o kona kulana me ka uku ole elike hoi me ka mea i uku kupono ia kona manawa a me kona hooikaika ana.

            Ke paipai aku nei au he mea pono e hookumuia ke kau makahiki elua o ka Teritori ma ia i o Iulai, 1901, a pela hoi na haawina e hooholoia ai.  O na kumu no ko’u manao no keia, oia hoi:  Akahi             E hoomaka ana ka helu makahiki ana o ke kau o na hana hooponopono hela o na dala o ke aupuni o Amerika Huipuia ma ka la mua o Iulai o kela a me keia makahi, a malalo hoi oia rula e lilo ai ka kakou mau hana maa mau o na hooponopono helu dala ana, ke hoomauia, he mea pilikia loa a kupono ole hoi no na kumu maopopo loa, e hoomaikai hou ai i ka kakou mau ano hana e ukali aku ai ka wa o ka kakou mau ano hana helu i ka hooholo ia ana o na haawina mna kahi hoi o ka hookumu ia ana he mau mahina mamua o ko lakou holo ono, e like me mamua aku nei.

            He mea akaka o kekahi ano hana e like me keia ka mea i manao ia e ka Ahaolelo Nui (Federala) ma ka hana ana i ka Pauku 53 o ke Kanawai Teritori, e like me ia i ike ia ma na huaolelo e olelo ana no ke kau noho mau o ka Ahaolelo ma kona hele ana @ ua  o ke kau o elua makahiki ka wa e hookaawale ia ai a haawina.

            O ka haule ana o ka loaa auhau dute a me na loaa hale leta i komo mai ma ka hoohui aina ana he hoohui koikoi hoi ia i ko kakou mau oihana loaa. Iloko o ke ae o 1898 a me 1899 o na loaa mai keia mau alanui mai aia i ka $2,399,167.87 a o na hoolilo he $331,270.22.

            O keia emi ana mai o na loaa kai kono ae he kupono o hoaie ia kekai puu dala mahuahua no na hana hou aku a ke aupuni.

            Ma na hoike maluna o na dala i makemake ia no ke kau e hiki mai ana, i komo pu ai na hoike o na loaa i manaoia o na loaa aupuni no 1901 mai ka Puuku a mai ka Luna Hooia, ka mua huina loaa i manao ai oia hoi he $2,314,000, a o ka mea hope hoi he $2,175,550.  No keia mau hoike loaa i manaoia i hooia mai i ke aupuni e nui ana no ke dala no ka hookele lawa pono an i na hana o ke Teritori, koe aku ma kahi o na hana hou a ke aupuni, ke ole hoi e loohia ke aupuni i kekahi pilikia ike ole ia nana e kono ae i na hoolilo nui ana.

            Oiai hoi ka mana o ka Teritori e komo aku i ka ua kaupalena ia a aia hoi ka hopena loa oia mea i ka apono mai a ka Peresidena ua lilo hoi he mea maikai loa i ka Ahaolelo e noonoo pono ka ninau o ka hoohui ana i na loaa komo mau ma na ano e hiki ai ke mahelehele ia ai ke koikoi o na auhau ana e like me ka mea hiki o kaulike ai a e hookauliilii ai hoi i ke kupono o ka hoaie ana i dala no na hana hou a ke aupuni.

            O ka aie lahui, me ka hui ole mai i ka @ie banako Hale Leta o ka Repubalika o Hawaii, i lawe ia ae a i hookaa ia e Amerika Huipuia e hookaa he $4,186,400.  Ke koe nei na Amerika Huipuia e hookaa he $3,235,429.69 oia ia, a hookoe iho hoi he aie no ka Teritori o Hawaii o $950,970.31.

            Ma na olelo o ke Kanawai Teritori          pauku 53, e pili ana i na hoaie, ua kaupalena la ka huina nui o ka aie e manaoia aku e aie iloko o kekahi makahiki hookahi o ka Teritori i ka hookahi pananeri keneta mnaluna o ke kumu waiwai heluna o ka waiwai ku i ka auhau o ka Teritori e like me ia i hoike ia ma ka helu nui hope loa ana.  Ka helu ana o ka makahiki 1900 ka helu ana i hoike mai i ka huina kumu waiwai o $97,491,584;  no ia mea o ka aie i ku ke aieia he manaoia i ka makahiki mua o ke kau o elua makahiki e hiki mai ana he $974,915.81, a oia helu a oi aku paha no ka lua o ka makahiki.  Ka huina hoaie i konoia ma na heluhouluulu he $1,946, 900, he hookahi paha hoi oia huina i kupono no ka hoaie ia i kekahi o ke kau e hiki mai ana.

            Ua hoike mai ka hoike a ka Puuku ua hoaie mua ia aku hoi ka huina dala o $799,000 i ka helu o ka moohelu-hoaie mai na dala e komo mau ana mahope mai o ke Kau Ahaolelo o 1898.  Ua hoomaopopo hoi na houluulu loaa me hoolilo uo ka hoihoi hou ana ikeia puu dala a i ka moohelu dala loaa nau ua hoolilo ia ma ke ano he loaa komo mai.  Oiai, aole keia alanui i maaoia he mea kupono maoli, aka, he mea nae e makemake e hahai aku no keia kumu.  O kekahi hapanui o na dala iloaa ua loaa mai na auhau maluna o na waiwai iloko o ka hapa hope o Okatoba a me na pule elua o Novemaba.  Me na dalaoi aku o keia wa a me na loaa mahina mai na kumu e ae a pau e neoe no hoi ke aupuni i ke dala, elike me ia i hoike ia e ka Puuku, he mau mahina mamua o ka ohiia ana o na auhau waiwai, ina @le hoi e hoihoi ia ka hoaia mua a ka waihona loaa mau elike me ia i kuhikuhi ia aku nei, oia ka mea e hana ia.

            Ke kono aku nei au i ka hooholo ia ana o kekahi kanawai hoai@ no kekahi huina dala i oi aku mamua o ka mea i makemake ia ano, ma kahi hoi a ka Ahaolelo e hiki ai i kela a me keia Kau e haawi ai i kekahi puu dala elika me ia i makemake la, a ma ia hana e alo ae ai i ka hana mau ana i kekahi kanawai hoaie o keia a me keia Kau.  Oia alanui hoi kai hooholo ia e ka Ahaolelo o 1896 a ua ike ia ka maalahi.

                                                                                                            Aole i pau.